PROFILAKTYKA I LECZENIE
Profilaktyka jest kombinacją przepisów i strategii zmierzających do eliminowania lub redukcji potencjalnych czynników predystynujących do rozwoju uzależnienia. W takim ujęciu przepisy mają charakter reguł administracyjnych lub prawnych, ograniczających dostęp do środków odurzających, natomiast strategie to programy lub pojedyncze działania zorganizowane wokół trzech czynników:
środka odurzającego (np. alkoholu),
środowiska, w którym dany środek jest używany,
osoby, która tego środka używa. (Z.B. Goś, 1993, s. 9).
Problemy związane z nadużywaniem alkoholu wiążą się z jego dostępnością. Gdyby nie było alkoholu, nie byłoby problemów alkoholowych. Z opracowanej przez międzynarodową grupę badawczą (Morawski J., 1986, s. 229) analizy wynika, iż zmiany w ogólnym spożyciu napojów alkoholowych mają wpływ na zdrowie ludności w danym społeczeństwie. Można stosować środki kontrolne, by ograniczyć to spożycie. Kontrola dostępności alkoholu jest więc zagadnieniem zdrowia publicznego (J. Morawski, 1986, s. 230).
Kontrola dostępności alkoholu sama w sobie nie rozwiązuje problemu alkoholizowania się jednostek. Wprowadza się ją za pomocą działań dotyczących kontroli produkcji i handlu zagranicznego, kontroli dystrybucji i kontroli nabywania alkoholu. W Polsce produkcja alkoholu objęta jest monopolem państwowym. Ograniczeniom podlega import napojów alkoholowych (J. Morawski, 1986, s. 231).
Ceny jako sposób regulacji popytu na alkohol są innymi działaniami zapobiegawczymi rządów. Wśród czynników ekonomicznych i organizacyjnych kształtujących popyt na alkohol A. Kantecki i E. Wiszniewski (1986, s. 247) wymieniają:
1. uwarunkowania cenowe,
2. podaż napojów alkoholowych,
3. kontrolę sprzedaży alkoholu.
Oddziaływania wychowawcze i informacyjno-propagandowe to kolejny sposób mający ograniczyć spożycie alkoholu. Wychowanie dotyczące problematyki alkoholowej skupia się na kształtowaniu postaw, czyli tworzeniu postawy wobec alkoholu (jeżeli dotychczas nie była ona wyraźnie określona), utrwalaniu postawy (jeżeli człowiek wykazuje wobec alkoholu postawę pożądaną przez organizatora oddziaływania, ale jeszcze niedostatecznie mocną) oraz na zmianie postawy (jeżeli człowiek poddany oddziaływaniu ma inną postawę wobec alkoholu niż organizator oddziaływania) (M. Gajlewicz, 1986, s. 259).
Propagandę dotyczącą alkoholu najczęściej traktuje się jako rodzaj propagandy zdrowotnej, mającej charakter informacyjny. Najczęściej jest ona mało skuteczna, gdyż dopiero oddziaływanie na emocje może przynieść pożądane zmiany. Walkę z negatywnymi skutkami picia alkoholu należy prowadzić jednocześnie za pomocą różnych środków, na przykład instytucjonalnych, prawnych, ekonomicznych, a propaganda pełnić winna funkcje wspierającą wyżej wymienione oddziaływania. Działalność informacyjna i propagandowa powinna być kontrolowana i koordynowana w skali kraju. Chodzi o to, aby działalność różnych instytucji w tej dziedzinie nie powielał się oraz aby rozpowszechniane treści i kanały przekazu były dostosowane do odbiorców (M. Gajlewicz, 1986, s. 262-271).
Cz. Cekiera (1985, s. 38) proponuje działania zapobiegawcze przede wszystkim o charakterze oświatowo-wychowawczym, które powinny obejmować:
ograniczenie i kontrolę produkcji i dystryhbucji środków farmakologicznych i innych mogących powodować uzależnienia,
udostępnianie pracownikom służby zdrowia i wychowawcom publikacji z zakresu uzależnień, aby w ten sposób zapoznać ich ze szkodliwością środków odurzających i podstawowymi problemami osób uzależnionych,
organizowanie konferencji, prelekcji i szkolenia pracowników oświaty i służby zdrowia,
wykorzystywanie zebrań wychowawczych i konferencji pedagogicznych dla rodziców w celu uświadomienia ich o istnieniu różnych subkultur młodzieżowych i niebezpieczeństwach płynących z faktu uczestnictwa w nich,
prowadzenie działalności wychowawczo-oświatowej dla młodzieży o szkodliwości środków odurzających,
zainteresowanie różnych organizacji społecznych, sportowych i harcerstwa problemami młodzieży niedostosowanej i zagrożonej uzależnieniami,
ukazywanie ideałów, kształtowanie celu i poczucia sensu w życiu przez kształtowanie systemu wartości i budzenie zaufania do siebie i innych.
Z.B. Goś (1993, s. 59-61), w odniesieniu do grup dziecięcych i młodzieżowych proponuje cztery modele oddziaływań profilaktycznych:
1. model „informacyjny”, który zakłada, że dostarczenie rzetelnej wiedzy prowadzi do zmiany postaw,
2. model „efektywnej edukacji” opierającej się na założeniu, że pobudzenie osobowego rozwoju jednostki wiąże się z osłabieniem ryzyka angażowania się młodego człowieka w używanie środków odurzających,
3. model „kompetencji społecznej” koncentrujący się na wykształcaniu i rozwijaniu u uczestników umiejętności funkcjonowania w sytuacjach społecznych (przeciwstawianie się presji społecznej),
4. model „alternatyw”, opiera się na założeniu, że odurzanie się jest wynikiem współwystępowania czynników wewnętrznych i zewnętrznych (podejmowanie działań alternatywnych do odurzania się).
Uzależnienie od alkoholu jako złożony proces wymaga wielokierunkowego leczenia, które można podzielić na dwa etapy:
1. ustalenie rozpoznania (na podstawie bezpośredniego badania i pomocniczych badań laboratoryjnych),
2. leczenie farmakologiczne:
a) objawów zatrucia,
b) zespołu abstynencyjnego,
c) towarzyszących schorzeń somatycznych,
d) leczenie wspomagające w okresie procesu readaptacji (Godwod-Sikorska, 1986, s. 294).
W Polsce leczenie odwykowe odbywa się głównie w wyspecjalizowanych placówkach leczniczych, to jest w poradniach przeciwalkoholowych, oddziałach i zakładach leczenia odwykowego. Opiekę zdrowotną i społeczną nad osobami uzależnionymi od alkoholu przepisy prawne powierzają placówkom podstawowej opieki zdrowotnej (przychodniom), szpitalom oraz sanatoriom przeciwgruźliczym, domom pomocy społecznej dla uzależnionych od alkoholu lub wydzielonym w nich oddziałom dla przewlekle chorych ze schorzeniami układu nerwowego. Nadzór specjalistyczny nad lecznictwem odwykowym pełni Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. (J. Moskalewicz i inni, 1991, s. 13).
Od 1983 roku obowiązuje ustawa „O wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi”. Ustawa ta za podstawę przyjmuje dobrowolność leczenia. Jednak można zastosować przymus leczenia odwykowego w stosunku do osób zobowiązanych do tego przez sąd. Środowiska profesjonalne odniosły się sceptycznie do nowej ustawy, ale już po trzech latach od momentu jej wprowadzenia uznały ją za dobrą i skuteczną (Moskalewicz i inni, 1991, s. 94).
Zgodnie z w/w Ustawą, dobrowolność leczenia może zostać złamana, gdy nadużywanie alkoholu prowadzi do rozkładu pożycia rodzinnego, demoralizacji nieletnich, uchylania się od pracy, systematycznego zakłócania porządku publicznego. Obowiązkowi leczenia odwykowego poddawani są uzależnieni znajdujący się w zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich, zakładach karnych, wobec których sąd orzekł taki przymus (J. Moskalewicz i inni, 1991, s. 97).
Najszerszy zasięg działania mają terenowe i wojewódzkie poradnie odwykowe. W 1989 roku swoją terapią obejmowały one 105,2 tys. osób uzależnionych. Warunki pracy personelu poradni odwykowych w większości są bardzo skromne, w większości z nich odczuwane są braki kadrowe. Obecnie działalność poradni wspierają Kluby Abstynenta i grupy AA (Moskalewicz i inni, 1991, s. 94).
Podstawową formą terapii w ośrodkach leczenia odwykowego jest ergoterapia, czyli terapia pracy. Po około trzymiesięcznym pobycie w ośrodku, inplantuje się disulfiran. Do tego czasu pacjent poddawany jest diagnozie i detoksykacji (J. Moskalewicz i inni, 1991, s. 95).
Na podobnej zasadzie działają oddziały odwykowe znajdujące się na terenie szpitali psychiatrycznych. Po detoksykacji i zdiagnozowaniu pacjent poddawany jest ergoterapii, czasami prowadzona jest również terapia edukacyjna. Efektywność leczenia zarówno w ośrodkach jak i oddziałach odwykowych jest niewielka.
Upowszechnienie modelu Mnnesoty w naszym lecznictwie odwykowym przynosi wiele pozytywnych efektów. W przeciwieństwie do tradycyjnego leczenia odwykowego, które po krótkim pobycie uzależnionego w placówce leczniczej, pozostawia go samego sobie, model ten przewiduje długotrwałe wspieranie sfery duchowej człowieka. Jest to „leczenie całej osoby”. Alkoholizm traktuje się tutaj jako chorobę. Tym samym człowieka dotkniętego zespołem uzależnienia od alkoholu zwalnia się od odpowiedzialności moralnej za jego uzależnienie. W 1957 r. dzięki prof. Z.T. Wierzbickiemu z Poznania w Polsce działać zaczęły pierwsze wspólnoty AA. Obecnie grupy AA są prężnie i efektownie działającą formą pomocy dla osób uzależnionych. Grupy są suwerenne, działają na podstawie zasad określanych jako: Dwanaście Kroków i Dwanaście Tradycji. (J. Moskalewicz i inni, 1991, s. 319).
Jedynym celem grup AA jest utrzymanie trzeźwości i pomoc w trwaniu w trzeźwości innym alkoholikom. Dwanaście Kroków to suma etycznych zasad pozwalających wyzwolić się z nałogu poprzez rezygnację z egoistycznego sposobu myślenia i funkcjonowanie na rzecz rozwijania prospołecznych cech, Dwanaście Tradycji to organizacyjne zasady stowarzyszenia (Bigo, Wieczorek, Kłodecki, 1986, s. 19).
Z ruchu AA wywodzą się grupy Al-Anon skupiające wyłącznie rodziny alkoholików i Al-Ateen przeznaczone dla dzieci alkoholików. Nastawione są one na działalność informacyjną i wychowawczą, zmieniający postawy rodzin i dzieci wobec najbliższych, którzy dotknięci są zespołem uzależnienia od alkoholu (Bigo, Wieczorek, Kłodecki, 1986, s. 319).
Uzależnienie od alkoholu traktowane jest jako zaburzenie zdrowia (pole działania lekarskiego) lub osobowości (psycholog). W etiologii zaburzeń zachowania wyróżniamy podłoże organiczne i środowiskowe. Proces resocjalizacji osoby uzależnionej może polegać na rekonstrukcji (odbudowywanie wartości, umiejętności, zdolności) , kreacji (wpajanie nowych wartości, kształtowanie umiejętności i zdolności pozwalających na prawidłowe funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie) (Bigo, Wieczorek, Kłodecki, 1986, s. 320).