Rewolucja przemysłowa
Wstęp
Początki drugiej rewolucji przemysłowej datuje się na rok 1870, zaś koniec na rok 1914 czyli od zjednoczenia Niemiec i Włoch, aż do wybuchu pierwszej wojny światowej.
Wraz z pojawianiem się coraz to nowszych wynalazków świat wkroczył na nową drogę rozwoju.
Przełomem było pojawienie się dwóch nowych źródeł energii: silnika spalinowego i elektryczności. Dużemu postępowi uległo hutnictwo żelaza, przemysł chemiczny i transport.
Nastąpiła mechanizacja przemysłu, w fabrykach zaczęto stosować system potokowy (pierwszy taki system zastosowany był w fabryce Forda).
Praca ta pokazuje jakie zmiany przyniosła druga rewolucja przemysłowa na świecie, w szczególności zaś w Niemczech i Anglii. W pierwszym z nich, w Niemczech druga rewolucja przemysłowa spowodowała ,że państwo to stało się jedna z największych potęg przemysłowych na świecie, natomiast w Anglii nastąpiła odwrotna do niemieckiej sytuacja, Anglia utraciła swoją pozycje lidera przemysłowego.
Rewolucja przemysłowa na świecie
Największym wydarzeniem które zrewolucjonizowało cały dotychczasowy przemysł było wynalezienie dwóch nowych źródeł energii : elektryczności i silnika spalinowego.
Od bardzo dawna wielu uczonych zajmowało się badaniami nad zjawiskami elektrycznymi (m.in. Alessandro Volta który zbudował pierwszą baterię elektryczną, Michael Faraday - konstruktor pierwszego modelu silnika elektrycznego, Luigi Galvani i wielu innych), lecz dopiero teraz zaczęto stosować energię elektryczna w praktyce.
W roku 1857 w Londynie wybudowano elektrownie cieplną, nieco później w roku 1882 w Stanach Zjednoczonych powstała pierwsza elektrownia wodna.
Energia elektryczna miała różnorakie zastosowanie, przede wszystkim stosowano ją w telekomunikacji. Wynaleziono wiele urządzeń służących do telekomunikacji : w roku 1876 Graham Bell zbudował telefon; w 1904 roku John Fleming lampę katodową; w 1908 roku Guglielmo Marconi wynalazł łączność radiową; Samuel Morse w 1838 r. skonstruował telegraf.
Kolejną dziedziną gdzie zastosowano elektryczność była komunikacja miejska, gdzie w roku 1881 w Berlinie uruchomiono pierwszy tramwaj, a w roku 1890 w Londynie metro.
Duże zasługi w udoskonalaniu elektryczności miał Thomas Alva Edison (genialny amerykański wynalazca. Udoskonalił prądnicę i silnik elektryczny, wynalazł żarówkę, kineskop i wiele innych rzeczy). W metalurgii dzięki elektrolizie otrzymano nowy metal - aluminium, tą samą metodą uzyskano cynk i miedź elektrolityczną. Wynalazek Carla von Linde - maszyna chłodnicza spowodował przewrót w zakresie przechowywania żywności.
Dzięki ciężkiej pracy wielu uczonych udało się w roku 1876 skonstruować pierwszy silnik spalinowy czterosuwowy (taki w którym tłok wykonuje cztery ruchy posuwiste w jednym cyklu roboczym), który był później ulepszany przez Gottlieba Daimlera i Waltera Siemensa.
W roku 1892 Rudolf Diesel wynalazł silnik napędzany ciężkimi olejami (pierwszy raz został zastosowany w 1895 roku). Do powstania silnika spalinowego w dużym stopniu przyczynił się też Polak Ignacy Łukasiewicz, który w roku 1853 opracował metodę destylacji ropy naftowej oraz Niemiec Carl Benz który uzyskał mieszankę zapalającą - benzynę. Silnik spalinowy posłużył do napędzania samochodów (pierwszy samochód (trójkołowy) zbudował w roku 1885 Carl Benz) i zastosowano go jako napęd do pierwszego samolotu (pierwszego lotu dokonali braci Wright w 1903 roku). Samochód był początkowo ekstrawaganckim luksusem, ale w ciągu kilkudziesięciu lat stał się zwykłym narzędziem pracy u udogodnienia życia. Umasowienie produkcji samochodów nastąpiło najwcześniej w Ameryce i nie bez przyczyny cywilizację amerykańską nazywa się „samochodową” Ogromne odległości wymusiły tam szybkie wprowadzenie w życie łatwego środka transportu, a typowa dla Amerykanów dążność do maksymalnej racjonalizacji technik produkcyjnych zrodziła wynalazek taśmy montażowej. Została ona po raz pierwszy zastosowana w fabryce Henry'ego Forda. Na początku XX wieku na całym świeci istniało już kilkadziesiąt fabryk produkujących auta.
Wielkie zmiany nastąpiły w chemii. Rosjanin Dmitrji Mendelejew opracował układ okresowy pierwiastków. W 1863 roku Ernest Solvay odkrył metodę otrzymywania sody amoniakalnej jako surowca do produkcji środków piorących i szkła. W rolnictwie zaczęto stosować nawozy sztuczne (potasowych i superfosfatu, później azotowych). Rozwinęła się produkcja barwników chemicznych, farmaceutyków (np.: aspiryna Bayera), mas plastycznych (celuloid w 1872 r. i bakelit w 1909 r.), wyrobów gumowych z kauczuku naturalnego (John Dunlop w roku 1886 wynalazł oponę pneumatyczną).
W hutnictwie żelaza też nastąpiło wiele udoskonaleń. Zaczęto masowo produkować stal. Światowa produkcja stali wzrosła z 0,7 mln ton do 58,7 mln ton..
Stal zaczęła wypierać powszechnie stosowane żelazo kute, walcowane oraz surówkę żelaza w budownictwie, kolejnictwie czy przemyśle maszynowym. Uzyskano nowe stopy stali (wanadową, wolframową, molibdenową, manganową) które były bardziej odporne, wytrzymałe i sprężyste.
Dzięki zmechanizowaniu przemysłu zmalało zapotrzebowanie na energię ludzką, nastąpił wzrost wydajności i obniżenie kosztów produkcji. Mechanizacja zastosowana była np.: w górnictwie. Nastąpił postęp techniczno-organizacyjny. „Rosła w cenie” praca umysłowa.
Udział energii ludzkiej zmniejszył się z 25% do 10%, siła pociągowa zwierząt zmalała z 70% do 40%, natomiast udział maszyn zwiększył się z 5% do 40%. Frederick Taylor opracował system naukowej organizacji pracy tzw. tayloryzm.
Postęp techniczny spowodował, że powstało wiele nowych gałęzi przemysłu: elektrycznego, naftowego, samochodowego, chemicznego, hutnictwa metali kolorowych.
W nowych działach przemysłu dominowały Stany Zjednoczone i Niemcy.
Dotychczasową pozycje lidera w produkcji światowej utraciła Wielka Brytania, której miejsce zajęły USA i Niemcy.
Rewolucja przemysłowa zaznaczyła się również w komunikacji i transporcie.
W roku 1913 kolej dotarła już na wszystkie kontynenty, długość linii kolejowych wzrosła z 38 tys. km Do 1100 tys. km. Wybudowano wielkie trasy kolejowe: najdłuższą na świecie linię kolejową - kolej transsyberyjską w Rosji, która liczyła blisko 7700 km i łączyła europejską część kraju z Syberią i Dalekim Wschodem; linie transkontynentalne w Stanach Zjednoczonych; kolej trans-afrykańska łącząca Kair z Kapsztadem. Na wodach dalej największą flotą handlową dysponowała Anglia. Wybudowano wiele kanałów m.in.: w 1914 roku zakończono budowę Kanału Panamskiego ,łączącego Atlantyk z Pacyfikiem.; 17 listopada 1869 roku do użytku oddano Kanał Sueski, łączący Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym. Kanał ten od długości 161 km skrócił drogę morską z Europy do Azji, w stosunku do dotychczasowej trasy wokół Przylądka Dobrej Nadziei o ponad 4500 mil morskich; Kiloński - 1895; Koryncki - 1893.
W wielkich miastach pojawiły się tramwaje i metra.
Wzrosła produkcja rolna na obszarach pozaeuropejskich. W wyniku napływu dużych ilości zboża z tych obszarów do Europy rolnictwo europejskie objęte zostało długotrwałym kryzysem agrarnym (1873-1896). Charakteryzował się on niższymi cenami artykułów rolnych, a tym samym spadkiem opłacalności produkcji rolnej w krajach zachodnioeuropejskich.. przez kryzys zmniejszyła się powierzchnia upraw zboża w Europie zachodniej, zaczęto przechodzić na uprawy przemysłowe (buraki cukrowe). Ceny mięsa były wyższe od cen zboża dlatego tez w Europie starano się o intensywniejszy rozwój hodowli, ale i tu dzięki wynalezieniu chłodni na kolejach i statkach konkurencja pozaeuropejska była groźna.
Anglia
Angielska rewolucja przemysłowa pociągnęła za sobą następstwa o zasięgu ogólnoświatowym. Anglia była wzorem, brano od niej gotowe techniki lub je naśladowano.
Jednak druga rewolucja przemysłowa zmieniła tą sytuację. Trzecie ćwierćwiecze XIX wieku można traktować jako koniec rozkwitu gospodarki brytyjskiej.
Anglia przez eksport swoich kapitałów na rozwój przemysłu w wielu krajach, szczególnie Stanów Zjednoczonych sama przyczyniła się do utraty swojego dotychczasowego monopolu przemysłowego. Już pod koniec pierwszej połowy XIX wieku tempo uprzemysłowienia i wzrost produkcji przemysłowej był szybszy w USA i Niemczech niż w Anglii. Nadal jednak oba państwa pozostawały w tyle za Anglią, a dystans między nimi a Anglią pod względem produkcji zwiększał się w dalszym ciągu. W latach siedemdziesiątych sytuacja zaczęła ulegać zmianie. W latach 1868-1873 Stany Zjednoczone wyprzedziły Anglię pod względem absolutnych rozmiarów budownictwa przemysłowego, a w okresie 1873-1882 pod względem przyrostu produkcji przemysłowej.
Najwcześniej, bo w roku 1869 Anglia utraciła prymat w nowej gałęzi przemysłu, w stalownictwie. Podobna sytuacja wystąpiła w produkcji surówki od 1879 roku, w zużyciu bawełny od 1876 roku, a w wydobyciu węgla od 1882 roku. W kolejnych latach Anglia straciła nie tylko przewagę w stosunku do łącznej produkcji innych krajów, ale również pierwsze miejsce. Pod koniec XIX wieku USA odebrały Wielkiej Brytanii pozycję pierwszego mocarstwa przemysłowego na świecie. Równocześnie do poziomu angielskiego zaczął się coraz bardziej zbliżać przemysł niemiecki. Anglia będąca jednym z głównych twórców postępu technicznego w XVIII w. i w pierwszej połowie XIX w., zaczęła pod koniec XIX w. ustępować innym państwom także pod względem poziomu technicznego. Jeszcze na początku lat siedemdziesiątych XIX wieku wydajność wielkich pieców w Anglii przewyższała dwukrotnie piece amerykańskie, ale już w 20 lat później ustępowała im o 50%. W roku 1890 moc maszyn parowych instalowanych w przemyśle amerykańskim była o 45% większa niż w angielskim.
Przyczyna niepowodzeń Anglii na przełomie XIX i XX w. tkwi w trzech podstawowych problemach. Pierwszym z nich jest konserwatyzm struktury przemysłu brytyjskiego, dominacja starych jego gałęzi, powstałych co najmniej na początku drugiej połowy XIX wieku. Drugim problemem jest to że w tradycyjnych gałęziach przemysłu proces unowocześniania produkcji następował wolniej niż w innych krajach. I po trzecie, słabnącej dynamiki tradycyjnych gałęzi produkcji nie rekompensował dostatecznie szybki rozwój nowoczesnych działów przemysłu.
Można stwierdzić, że na przełomie XIX i XX wieku zniknęły te cechy przemysłu angielskiego, które dawniej były podstawą dominacji Anglii jako centrum przemysłowego świata.
Geneza powolnej transformacji przemysłu brytyjskiego tkwiła w osłabieniu w Anglii skłonności do inwestowania w kraju, w trudnościach finansowania i braku bodźców do inwestycji w przemysłach tradycyjnych oraz braku odpowiedniej polityki zagranicznej.
W handlu Anglia nadal była liderem, chociaż i tu jej pozycja słabła. Pod koniec XIX wieku wzrost brytyjskich obrotów handlowych był dwukrotnie wyższy niż produkcji przemysłowej. Coraz bardziej pozycji Anglii zagrażały Stany Zjednoczone i Niemcy.
Podstawą utrzymania czołowej pozycji w handlu stanowiła dla Anglii żegluga. Brytyjska flota zdecydowanie górowała nad innymi, jeszcze w 1900 roku tonaż angielskich statków był ponad dwa razy większy niż łączny tonaż USA, Niemiec i Francji. Anglia przodowała także pod względem nowoczesności statków. Nigdzie indziej przewaga Anglii nie była tak mocna i trwała jak w przemyśle stoczniowym.
W latach 1870-1890 Anglia została dotknięta kryzysem agrarnym, będącego następstwem kryzysu światowego. Wiele małych i średnich firm bankrutowało przez spadek cen artykułów rolnych, nastąpił spadek dochodów ludności rolniczej. W tym samym czasie wzrósł też proces koncentracji farm, zaczęto wprowadzać nowe metody agrotechniczne i udoskonalano stopień mechanizacji rolnictwa. Jedną z głównych przyczyn kryzysu agrarnego w Anglii był napływ taniego amerykańskiego zboża (duży był też import zboża rosyjskiego, mniejszy zaś australijskiego i indyjskiego). Rozpowszechnienie się kolei żelaznej i statków parowych spowodowało, że ceny transportu zboża z dalekich krajów stały się znacznie tańsze i przez to bardziej opłacalne.
Okres drugiej rewolucji przemysłowej był dla Anglii okresem ciężkim, dotknięta została kryzysem agrarnym, nastąpił upadek jej monopolu przemysłowego.
Niemcy
Do roku 1871 stopień zaawansowania przewrotu technicznego w Niemczech był jeszcze niewielki. Dopiero wzmożony napływ kapitałów do przemysłu umożliwił rozbudowę wielu starych i nowych przedsiębiorstw, które zaczęto wyposażać w coraz to nowsze technicznie urządzenia.
Niemieccy naukowcy opracowali bardzo dużo wynalazków. W roku 1880 liczba opatentowanych wynalazków wynosiła 3319, a w roku 1913 ich liczba wyniosła 11 955.
Ogółem od 1 lipca 1877 roku do 31 grudnia 1914 roku opatentowano 245 892 wynalazki wdrożone w przemyśle. Wiele z nich stanowiło podstawę pod nowoczesny przemysł, zarówno w Niemczech jak i na całym świecie.
W coraz większej liczbie przedsiębiorstw instalowano maszyny parowe, z każdym rokiem o większej mocy. Od lat osiemdziesiątych XIX w. coraz częściej napędzano maszyny za pomocą silników spalinowych oraz energią elektryczną. W 1895 r. na 127 600 przedsiębiorstw przemysłowych posługujących się napędem mechanicznym 54 402 posiadały maszyny parowe, 4516 silniki spalinowe i 2003 korzystały z napędu elektrycznego. Liczba urządzeń korzystających z energii elektrycznej wzrosła do 1913 roku kilkukrotnie, dzięki powstawaniu nowych elektrowni.
Bardzo duże nakłady inwestycyjne spowodowały zwiększenie zdolności produkcyjnej przemysłu i w dalszej konsekwencji także rozmiarów jego wytwórczości.
Bardziej dynamiczny rozwój przemysłu ciężkiego doprowadził do posiadania po 1890 roku w ogólnej wartości wszystkich uzyskiwanych dóbr przewagi środków produkcji nad artykułami konsumpcyjnymi. Równocześnie zwiększyła się produkcja na jednego mieszkańca.
Bardzo intensywny rozwój przemysłu niemieckiego , a także polityka celna chroniąca kraj przed zagraniczną konkurencją spowodowały, że Niemcy prześcignęły pod względem wielkości produkcji Wielkiej Brytanii i wysunięcie się na początku XX wieku na drugie miejsce wśród potęg gospodarczych na świecie. W 1913 roku udział poszczególnych państw w światowej produkcji przemysłowej wynosił: USA 35,8%, Niemiec 15,7%, Anglii 14,0%, Francji 6,4%. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej Niemcy byli największym w Europie producentem żelaza i stali oraz zajmowały drugie miejsce pod względem wydobycia węgla; w 1913 roku wytwarzały ¼ cynku na świecie.
Cały świat dotknął kryzys w rolnictwie, nie ominął też Niemiec. Napływ taniego zboża z USA spowodował wyparcie z brytyjskiego rynku kupców niemieckich, którzy ze względu na wyższe koszty produkcji w Niemczech nie mogli konkurować z dostawcami ze Stanów Zjednoczonych. Niemcy utraciły czołową pozycje eksportera zboża na świecie i największy rynek zbytu tych towarów jakim była Anglia. Spadek eksportu spowodował zwiększenie cen zbóż na rynku wewnętrznym. Zaczęto sprowadzać tańsze zboże z Rosji, które to skutecznie konkurowało z produktem krajowym. W celu osłabienia tej konkurencji w roku 1880 wprowadzono cła importowe na zboże i niektóre jego przetwory.
Proces przemian w technice transportowej w Niemczech charakteryzował się wysoką dynamiką. Zastosowanie maszyny parowej, a później silnika spalinowego i elektrycznego stanowiło podstawowe ogniwo dokonującego się w drugiej połowie XIX w. przewrotu technicznego w transporcie Niemiec. Dzięki pracom niemieckich uczonych w transporcie zastosowano ogromną liczbę nowych urządzeń. W okresie od 1 lipca 1877 roku do 31 grudnia 1914 roku zastosowano w transporcie 14 776 opatentowanych wynalazków.
Dzięki temu niemiecki transport przed wybuchem pierwszej wojny światowej zajmował jedno z czołowych miejsc pod względem nowoczesności wyposażenia technicznego.
Także w kolejnictwie i transporcie wodnym zaszły duże zmiany. Wzrosła długość linii kolejowych, a także liczba pociągów. Na wodach pojawiało się coraz więcej niemieckich statków, wyposażonych w silniki parowe i spalinowe. Zaczęto budować coraz szybsze statki, które powoli wypierały stare jednostki.
W latach 1885-1886 skonstruowano w Niemczech pierwsze praktyczne samochody z silnikami benzynowymi. Dokonali tego niezależnie od siebie niemieccy inżynierowie: Gottlieb Daimler i Karl Benz. Zapoczątkowało to powstanie nowej gałęzi transportu, transportu samochodowego. Początkowo koncentrował się on na przewozie osób.
W 1879 roku Ernest Werner Siemens skonstruował pierwszą na świecie elektryczną lokomotywę. Dzięki temu można było zacząć instalować silnik elektryczny w pojazdach szynowych, najwcześniej zastosowano go w tramwajach. Pierwszy tramwaj pojawił się na ulicach Berlina-Lichterfelde w 1881 roku. Od tego roku z każdym rokiem wzrastała liczba miast korzystających z tego środka transportu.
Rewolucja przemysłowa nie ominęła także łączności. W roku 1846 Ernest Werner Siemens wynalazł telegraf, którym już w trzy lata później, w roku 1849 posługiwano się w Prusach. W 1872 roku istniało już 4038 central telegraficznych, których liczba zwiększyła się do 47 485 w roku 1913. Od początku lat osiemdziesiątych XIX wieku intensywniejszy rozwój przeszła sieć telefoniczna. W roku 1881 telefony posiadało tylko siedem miejscowości, a w roku 1913 już 40 843.
Druga rewolucja przemysłowa przyniosła w Niemczech wiele pozytywnych zmian.
Rozwinęło się wiele nowych gałęzi przemysłu. Niemieccy naukowcy wynaleźli wiele przydatnych urządzeń które zrewolucjonizowały wiele dziedzin życia. Niemcy stały się jedna z największych potęg przemysłowych świata.
Podsumowanie
Druga rewolucja przemysłowa i zmiany które ze sobą przyniosła przyczyniły się do poprawienia warunków bytowych ludności i zmiany ich dotychczasowego życia. Energię ludzką zastąpiła energia silników spalinowych i elektrycznych. Na drogach zaczęły pojawiać się pierwsze samochody, po morzach zaczęły pływać szybsze statki napędzane nowymi silnikami, ludzie zaczęli się komunikować na odległość dzięki telefonowi i telegrafowi, świat uległ ogromnej przemianie.
Wynaleziono wiele urządzeń ,bez których świat dzisiaj wyglądałby całkiem inaczej, chociażby silnika spalinowego, telefonu czy zwykłej żarówki. Dzięki takim ludziom jak Thomas Alva Edison czy Graham Bell nasz świat wygląda tak jak go widzimy na co dzień.
Bibliografia:
Jan Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997
Henryk Zins, Historia Anglii, wydanie trzecie rozszerzone, Bellona, Wrocław, Warszawa, Kraków 1995
Czesław Łuczak, Dzieje gospodarcze Niemiec 1871-1945, wyd. naukowe UAM, Poznań 1984
Encyklopedia Popularna PWN, wydanie dwudzieste trzecie zmienione i uzupełnione, Warszawa 1993