Renata Wyskiel

Modele konsumpcji mieszkańców

wsi Piątkowa

Nr albumu 2202

Praca magisterska

napisana pod kierownictwem

Prof. dr hab. Daniela Markowskiego

Składam serdeczne podziękowania mojemu promotorowi

Panu Prof. dr hab. D. Markowskiemu

za nieocenioną pomoc, opiekę

i wskazówki udzielone przy

realizacji niniejszej pracy

SPIS TREŚCI

Wstęp.....................................................................................................................5

Rozdział I

Teoretyczne problemy konsumpcji.....................................................................7

1.Stan badań nad konsumpcją w naukach społecznych..........................................7

2. Pojęcie i rodzaje konsumpcji w świetle ustaleń socjologii i ekonomii............18

3. Kierunki konsumpcji a problem globalizacji....................................................22

4. Problemy i hipotezy badawcze ........................................................................33

Rozdział II

Środowisko i procedura badań........................................................................ 37

1.Socjologia wsi - zarys subdyscypliny...............................................................37

2. Charakter gminy...............................................................................................41

3. Rys historyczny badanego środowiska - wsi Piątkowa...................................47

4. Procedura badań................................................................................................51

Rozdział III

Konsumpcja materialna................................................................................... 60

1.Jak rodziny gospodarują pieniędzmi.................................................................60

2.Zaspokojenie podstawowych potrzeb................................................................62

3. Czynniki wpływające na wybory konsumentów..............................................67

4. Oszczędności i nawyki oszczędnościowe.........................................................73

5. Sposób postępowania ze zużytymi przedmiotami konsumpcji........................79

Rozdział IV

Konsumpcja niematerialna................................................................................81

1.Nauka i kształcenie............................................................................................81

2.Czytelnictwo prasy i książek.............................................................................83 3. Uczestnictwo w życiu kulturalnym..................................................................86

4. Sposoby spędzania czasu wolnego...................................................................89

Zakończenie.........................................................................................................92

Aneks....................................................................................................................95

Spis tabel .......................................................................................................... 105

Spis wykresów...................................................................................................107 Bibliografia .......................................................................................................108

Summary ..........................................................................................................112

Wstęp

W drugiej połowie XX wieku nastąpiły w sferze konsumpcji społeczeństw wysoko rozwiniętych znaczące zmiany. Dotyczą one nie tylko modyfikacji przedmiotów konsumpcji, ale także poziomu oraz sposobów zaspokajania potrzeb. Zmiany te są tak głębokie, że można mówić o rewolucji konsumpcyjnej.

Rosnące szybko potrzeby konsumpcyjne, dodatkowo stymulowane przez intensywna reklamę rodzą potrzebę nieustannego produkowania dóbr i usług i to na ogół w coraz większej ilości. A wzrost produkcji oznacza zwiększone zapotrzebowanie na naturalne zasoby Ziemi, gromadzenie się szkodliwych odpadów pokonsumpcyjnych i poprodukcyjnych. Dlatego należy dążyć do świadomego ograniczenia konsumpcji do rozmiarów racjonalnych, wynikających z naturalnych, indywidualnych, fizycznych i psychicznych cech konsumenta, rodzaju aktywności zawodowej, pełnionych ról społecznych.

Niełatwo być współczesnym konsumentem. Epatowani w sklepach widokiem wielu egzemplarzy tego samego gatunku oraz ciągle nowymi pomysłami, karmieni dezorientującą reklamą i podstępnie manipulowani, stajemy przed coraz trudniejszym wyborem - co tak naprawdę jest dobre. Producenci za wszelką cenę starają się nas przekonać, ze rozwiązanie naszych życiowych problemów polega na kupieniu określonego produktu.

Zmiany w produkcji i konsumpcji są obecnie w coraz mniejszym stopniu rezultatem żywiołowego rozwoju potrzeb, coraz bardziej natomiast zależą od świadomego procesu ich kreowania.

Problem badawczy prezentowany w mojej pracy sprowadza się do określenia modelu konsumpcji mieszkańców wsi Piątkowa. Problem ten rozpatruję pod kątem konsumpcji materialnej i niematerialnej. Konsumpcja materialna wyraża się w sposobach gospodarowania pieniędzmi, nawykach związanych z oszczędnym gospodarowaniem oraz w sposobach postępowania ze zużytymi przedmiotami konsumpcji. Natomiast konsumpcja niematerialna przejawia się w formach spędzania wolnego czasu, czytelnictwie książek i czasopism, uczestnictwie w życiu kulturalnym, oświatowym.

Niniejsza praca składa się z czterech rozdziałów.

W rozdziale pierwszym, na podstawie analizy wybranych pozycji literatury został przedstawiony stan badań nad konsumpcją w naukach społecznych oraz kierunki konsumpcji związane z procesem globalizacji. Zawarłam tu również problemy i hipotezy badawcze rozpatrywane w części empirycznej pracy.

Drugi rozdział zawiera charakterystykę badanego środowiska - wsi Piątkowa oraz gminy Błażowa. Przedstawiłam w nim również procedurę badawczą oraz charakterystykę badanej populacji.

Przedmiotem rozdziałów trzeciego i czwartego jest analiza badań empirycznych.

Rozdział I

Teoretyczne problemy konsumpcji

1. Stan badań nad konsumpcją w naukach społecznych

Przeobrażenia społeczno-ekonomiczne dokonujące się z dużą intensywnością w Polsce, postawiły nauce zupełnie nowe zadania. Można do nich zaliczyć analizę postępowania ludzi na wolnym rynku. Tak długo, jak w Polsce dominowała socjalistyczna gospodarka planowa, zachowania ekonomiczne ludzi nie stanowiły problemu społecznego - przynajmniej respektowanego w teorii. Dla nauk społecznych i ekonomicznych jednostka ludzka była przedmiotem zainteresowania przede wszystkim jako producent, czyli pracownik państwowych przedsiębiorstw. W polu uwagi badaczy nie znajdował się zupełnie człowiek jako konsument.

Aktywność konsumpcyjna ludzi składa się z różnorodnych zachowań. Najczęściej zalicza się do nich: nabywanie dóbr, korzystanie z posiadanych dóbr i usuwanie wykorzystanych dóbr.

Mimo że użytkowanie dóbr jest istotnym elementem konsumpcji, gdyż wtedy właśnie dochodzi do rzeczywistego zaspokojenia potrzeb człowieka, badaczy interesuje przynajmniej w takim samym stopniu zagadnienie nabywania dóbr. Problem usuwania dóbr jest sprawą stosunkowo świeżą, jako zagadnienie dla nauk społecznych.

Zachowania łączące się z użytkowaniem dóbr rozpatrywane są w zasadzie jednoaspektowo. Zwraca się uwagą na to, w jakim stopniu wpływają one na poczucie jakości życia konsumentów. Przykładowo, korzystanie z usług leczniczych w szpitalu może być bardziej lub mniej satysfakcjonujące; posiadanie dobrze wyposażonego mieszkania może być ważnym wyznacznikiem komfortu psychicznego a konieczność korzystania ze środków masowej komunikacji (wynikająca z braku posiadania samochodu) może być przyczyną ciągłych frustracji.

Badania nad zachowaniami dotyczącymi usuwania dóbr podejmowane są od niedawna. Chodzi w nich o określenie czynników, które decydują o mało oszczędnym użytkowaniu dóbr; decydowaniu się na szybkie ich niszczenie, optymalnym korzystaniu z energii, pozostawianiu jak najmniejszej ilości wszelkiego rodzaju odpadków itd. Zainteresowanie się tą problematyką wynika między innymi z powodów ekologicznych. Rozwijająca się konsumpcja oparta na przetworzonych dobrach, stanowi istotne zagrożenie dla utrzymania równowagi w środowisku. Chodzi więc o to, aby w minimalnym stopniu naruszyć równowagę ekologiczną.

Istotą przemian ustrojowych w sferze gospodarczej było wdrażanie mechanizmu rynkowego. Życie Polaków w gospodarce rynkowej sprowadziło się więc w pierwszej fazie przemian do szybkiego dostosowania się jednostek i ich gospodarstw do nowych bodźców ekonomicznych - zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych - stwarzających nie tylko warunki, szanse ale i przymus określonej aktywności ekonomicznej. Różne indywidualne możliwości wykorzystania nowego ustroju do zmian warunków i sposobu życia w mikroskali wpłynęły na silną polaryzację poziomu i sposobu życia. Wyraźnie wyodrębniły się grupy społeczne „wygranych i „przegranych” na skutek transformacji ustrojowej, zarówno z punktu widzenia zachodzących w ich życiu zmian obiektywnych, jak i w ich własnym mniemaniu, w ocenie tych zmian. Polaryzacja warunków życia w Polsce była najgłębszą z pośród wszystkich krajów Europy Środkowej (Polska, Węgry, Słowacja, Czechy, Niemcy Wschodnie). Tak też oceniają ją Polacy. Na tle tych krajów Polska ma najwyższy odsetek ludności formułującej dwie krańcowe oceny: łączącej czas transformacji ze spadkiem lub wzrostem własnej pozycji ekonomicznej.

Do grup zawodowych, które najsilniej podniosły swą pozycję materialną, należy kadra kierownicza, prywatni wytwórcy i inteligencja, do grup, których poziom życia najbardziej się obniżył- bezrobotni, chłopi i robotnicy.

Transformacja gospodarcza spowodowała orientację na dobra materialne w większym stopniu wśród warstw, którym prywatyzacja i gospodarka rynkowa stworzyły możliwości realizacji aspiracji konsumpcyjnych. W analizie nasilania się orientacji na dobra materialne trzeba także uwzględnić wzrost rozwarstwienia społecznego w wyniku, z jednej strony, procesu pauperyzacji, z drugiej- bogacenia się. Dla ludzi biednych, popadających w ubóstwo dobra materialne stawały się wartością bardzo pożądaną, ale trudną do osiągnięcia. Wśród ludzi bogacących się w różnym stopniu dobra materialne zwiększały aspiracje do coraz większego poziomu życia.

Pojawiło się nowe zjawisko - szybki wzrost bogactwa dzięki posiadanemu kapitałowi, który można znacznie powiększać przez właściwe inwestycje lub spekulacje. Wytworzyła się warstwa ludzi bardzo bogatych, lokujących swoje aspiracje w luksusowych domach, samochodach, zagranicznych podróżach. Ostentacyjna konsumpcja stała się ważnym czynnikiem stymulowania dążeń życiowych zorientowanych na bogactwo.

W dzisiejszym świecie konsumpcja oznacza coś więcej niż tylko nabywanie, posiadanie i użytkowanie rzeczy, staje się zasadniczym sposobem tworzenia przez jednostki tożsamości samych siebie.

Konsumpcja, występując w powiązaniu z przyjemnością nabrała pozytywnego znaczenia, nie jest już środkiem do osiągania celu, lecz staje się sama celem działalności człowieka. Można powiedzieć, że z narzędzia służącego do zaspokajania potrzeb i odpowiedzialnego za normalne funkcjonowanie organizmu, przekształciła się w wartość, która wyznacza cel sytuacji życiowej jednostki i wyznacza jego egzystencję.

W świetle niedawno przeprowadzonych badań „sukces życiowy” dla współczesnych Polaków zdecydowanie najczęściej kojarzy się z powodzeniem w sferze materialnej (47%), na drugim miejscu znalazły się konotacje związane z pracą i pozycją zawodową (29%), a dopiero w dalszej kolejności uplasował się sukces ujmowany w kategoriach samorealizacyjnych (28%) i rodzinnych (26%). Jak pisze Sikorska „niezależnie od tego, czy osiągnięta sytuacja materialna i jej samoocena jest względnie wysoka, czy też jest ona raczej tłem niezadowolenia i odczuwanej deprywacji, poprawa materialnego bytu stale wyznacza kierunek działań, motywuje indywidualną aktywność ekonomiczną”.

Zjawisko masowej konsumpcji nie wystąpiło spontanicznie, ani nie było nieuchronnym produktem ubocznym nienasyconej ludzkiej konsumpcji. Wręcz przeciwnie, na przełomie stuleci ekonomiści zauważyli, że większość ludzi pracy wolała zarabiać tylko tyle, by zaspokoić swoje podstawowe potrzeby , zaś bardziej ceniła czas wolny od pracy niż dodatkowy dochód osiągnięty dzięki tzw. nadgodzinom. Jednak w miarę wzrostu produkcji, biznesmeni szukali rozpaczliwie nowych sposobów dokonywania zmian w psychice ludzkiej, aby przyciągnąć ich do „nowej ekonomicznej ewangelii konsumpcji”. Konsumpcja zaakceptowana została zarówno w ujęciach teoretycznych, jak i w rozwiązaniach praktyki gospodarczej ostatniego okresu, jako czynnik aktywnie uczestniczący we wzroście gospodarczym.

Zmiany w produkcji i konsumpcji są obecnie w coraz mniejszym stopniu rezultatem żywiołowego rozwoju potrzeb, coraz bardziej natomiast zależą od świadomego procesu ich kreowania. Jednym z głównych zarzutów stawianych tzw. cywilizacji konsumpcyjnej jest to, że opiera się ona na sztucznym rozwijaniu błahostkowych potrzeb, a tłumieniu potrzeb istotnych dla rozwoju osobowości, że mnoży w nieskończoność ilość „ mechanicznych zabawek”. Napędem współczesnego przemysłu w coraz większym stopniu staje się produkcja atrakcji i pokus. Naturą atrakcji jest zaś to, że próbują kusić tak długo jak długo uda im się wabić z dystansu, który nazywamy przyszłością - kiedy ulegnie się pokusie, jej żywot jest krótki: zaspokojone pożądanie przestaje istnieć. Pogoń za nowymi pragnieniami, bardziej niż za ich zaspokajaniem nie ma jasno określonego końca. Tym, co się liczy jest ulotność, immanentna czasowość wszystkich zobowiązań, ważniejsza od nich samych; zresztą zobowiązania nie mogą trwać dłużej niż czas potrzebny na skonsumowanie przedmiotu pożądania, czy też raczej czas konieczny, by wypaliło się samo pożądanie.

Dla konsumentów w społeczeństwie konsumpcyjnym bycie w ruchu, pogoń, poszukiwanie, nieznalezienie, a właściwie nieznalezienie „jeszcze” - to nie dolegliwości, lecz obietnica rozkoszy. Konsument żyje od jednej atrakcji do drugiej, od pokusy do pokusy. To właśnie konsumenci, ciągle żądni nowych wrażeń i szybko nudzący się każdą atrakcją, oraz świat, który z punktu widzenia gospodarczego, politycznego, oraz indywidualnie dla każdego człowieka, uległ pod dyktando rynku dóbr konsumpcyjnych wielostronnym przekształceniom i, jak rynek, jest gotów uzależnić od siebie ludzi i zmieniać atrakcje ze stale rosnącą prędkością.

Toffler twierdzi, że masowa konsumpcja to wynik „drugiej fali”, natomiast „trzecia fala” stworzyła wytwórczość, która odchodzi od zunifikowanych przedsięwzięć na wielką skalę, gdyż teraz jej strategią stają się krótkie serie produktów dostosowanych do ściśle określonych potrzeb. Masowy marketing ustępuje miejsca segmentacji rynku i wybiórczym akcjom promocyjnym odpowiadającym zmianom w produkcji. Masowość staje się znakiem przeszłości.

Zmiana podejścia do problemów konsumpcji przy podejmowaniu decyzji rozwoju społeczno-gospodarczego spowodowała, że obecnie kategoria ta jest rozważana w kontekście zjawisk towarzyszących i tworzących proces kształtowania i zaspokajania potrzeb ludzkich. Konsumpcja jest rezultatem wielu faz rozwojowych ludzkich aspiracji, dążeń, potrzeb, konfrontowanych z możliwościami ich realizacji. Z punktu widzenia celu społecznego rozwoju osobowości ludzkiej, proces zaspakajania potrzeb musi sięgać do wcześniejszych stadiów, do etapów powstawania potrzeb i ich kolejnych przybliżeń do rzeczywistości.

Proces rozwoju konsumpcji był możliwy dzięki wzrostowi poziomu dochodów ludności i dzięki stopniowej zmianie w systemie wartości społecznych etosu pracy na rzecz etosu konsumpcji. Czynnikiem kształtującym etos konsumpcji jest kultura konsumpcji. W kulturze tej dobra materialne zyskują znaczenie jedynie dzięki symbolom.

„Macie tyle, ile zarobicie, pisze Topolska, jesteście tym, co zarobicie, co macie i tym, co wam sprzedadzą. Miarą ludzkiego sukcesu stała się niespodziewanie zdolność do nabywania dóbr materialnych. Miejsce w świecie wyznaczają posiadane rzeczy, a nie własne przymioty”.

Dotychczasowe widzenie konsumenta, jako uległego systemowi produkcji i pasywnie zaspokajającego swoje potrzeby, które są pod kontrolą i które mogą być zaspokajane tylko przez określone dobra wytworzone przez określonych producentów, musiało ulec zmianie. Konsumenci z określonym systemem wartości i interesami, stają naprzeciw rynkowi producentów. Konsument jest już zdolny do sformułowania celów i oczekiwań wobec producentów (np. określony poziom jakości dóbr, zróżnicowany asortyment towarów itd.), i do konstruktywnego dialogu z przedsiębiorstwami, stosunki producentów i konsumentów mają charakter równorzędny. Przedsiębiorcy w związku z tym poszukują nowych możliwości oddziaływania na wybór konsumentów.

Współczesny nabywca nie konsumuje już tylko produktów ze względu na możliwość zaspokajania jego potrzeb, lecz przede wszystkim ze względu na symbole określające dane dobro, stanowiące źródło odczuwania przyjemności. Zadowolenie z dóbr materialnych tylko częściowo wiąże się z ich fizyczną konsumpcją, w zasadniczy sposób łączy się z wykorzystaniem ich jako znaków. Konsument nabywa te dobra, które posiadają dla niego określone symbole, ważne dla jego jednostkowej tożsamości, a nie te, które zaspokajają jego potrzeby. Taka sytuacja stwarza możliwość manipulowania konsumentem. Częste zmiany trendów, pojawienie się nowych marek, nowych produktów, które wywołują u konsumenta sytuację utraty symbolicznego znaczenia starych dóbr na rzecz nowych dóbr, stają się instrumentem w ręku producentów, wpływających na konieczność zakupu nowych dóbr. Oznacza to, że ludzie w coraz większym stopniu kupują dobra nie w celu ich spożycia, ale aby doznać uczucia przyjemności, rozkoszy, aby zaspokoić potrzebę uznania.

Producenci bardzo często wykorzystują funkcje symboliczne dóbr konsumpcyjnych, próbują podporządkować wybory konsumenckie określonym celom. Producent stymuluje potrzeby potencjalnych klientów, poprzez reklamę, marketing.

W sytuacji idealnej dla producenta, nabywca nie powinien żadnych potrzeb uważać za zaspokojone w pełni, żadnych pragnień za ostateczne. Tradycyjny związek między potrzebą a jej zaspokojeniem ulega stopniowemu odwróceniu: obietnica zaspokojenia potrzeby pojawia się wcześniej niż ona sama.

Obserwuje się na rynku konsumenckim coraz częstsze próby, jakie podejmują producenci w celu wykreowania nowych potrzeb. Narzędziami, jakie stosują producenci są reklama i moda. Reklama i moda oprócz funkcji kreowania nowych potrzeb, pełni funkcję transmisji wartości kulturowych, kształtując u konsumenta określony system wartości kulturowych, wzory konsumpcji i styl życia. Celem reklamy jest przenoszenie znaczenia kulturalnego na dobra i ostatecznie na życie konsumentów.

Niełatwo być współczesnym konsumentem. Epatowani w sklepach widokiem wielu egzemplarzy tego samego gatunku oraz ciągle nowymi pomysłami, karmieni dezorientującą reklamą i podstępnie manipulowani, stajemy przed coraz trudniejszym wyborem - co tak naprawdę jest dobre. Producenci za wszelką cenę starają się nas przekonać, że rozwiązanie naszych życiowych problemów polega na kupieniu określonego produktu. Kupowanie stało się fundamentalnym prawem, każdego człowieka, zarazem jego obowiązkiem oraz jedynym sposobem na osiągnięcie sukcesu osobistego oraz szczęścia. Ludzie mogą więc wznosić się lub spadać w statusie społecznym tylko dzięki temu co kupują. Nie lata nauki, nie wrodzony smak, dobry osąd, ale jednorazowy zakup towarów, niemal z dnia na dzień może uczynić każdego człowieka osobą wyjątkową. Akt kupienia staje się deklaracją chęci zyskania nowej roli i zarazem wzmożeniem przekonania, że właściwie już dany status się posiada. Sprzedaje się nam nadzieję na szczupłą sylwetkę, prestiż, miłość, zdrowie, bezpieczeństwo oraz inne wysoko cenione przedmioty. Sprzedaje się nie produkty, ale pozytywne uczucia, bądź remedia na frustracje i niepokoje. Manipulowanie głębokimi, ludzkimi emocjami w celu nieustannego zwiększenia sprzedaży jest warunkiem koniecznym dzisiejszej ekonomii wolnorynkowej.

Kupienie produktu gwarantuje szczęście, trzeba zatem przyjąć, że bycie szczęśliwym zależy od kupowania. W systemie konsumpcyjnym potrzeby jednostki stają się coraz mniej istotne, są zastępowane imperatywem utrzymania zewnętrznego wizerunku; zawsze młodego, szczupłego, higienicznego, pracowitego, perfekcyjnego, wizerunku „superczłowieka”.

Ta sytuacji rodzi u konsumentów dwie skrajne postawy. Z jednej strony- pomimo podejmowanych przez producentów działań na rzecz uzależnienia konsumentów od produkowanych dóbr, w stosunkach producent - nabywca obserwujemy tworzenie się władzy konsumenckiej. Konsument staje się aktywny i sam szuka rozstrzygnięcia swoich decyzji zakupu danego dobra konsumpcyjnego i aktywnie współpracuje z producentami przy rozwiązywaniu problemów. Stosunki między producentami a nabywcami przyjmują charakter asymetryczny. Konsumenci stają się krytyczni, selektywni, sceptyczni wobec świata towarów, ale jednocześnie świadomi wymagań w stosunku do cen i jakości towarów. Z drugiej strony powstaje pasywny konsument, którego zachowania na rynku konsumenckim wyznaczają standaryzacje gustów i charakter rzeczowy dóbr. Standaryzacja gustów tworzy uniformizację zachowań konsumenckich i pseudoaktywność konsumentów.

Asymetria władzy rynkowej w stosunkach wymiany między sferą produkcji a sferą konsumpcji, charakterystyczna dla społeczeństwa przemysłowego, zmienia postać w społeczeństwie postmodernistycznym. Sfera produkcji, dzięki zmianom technicznym w dziedzinie elektronicznego przetwarzania informacji i transmisji satelitarnej rozszerza możliwości oddziaływania na wybory konsumentów. Z drugiej strony dostęp konsumentów do wielu źródeł informacji pozwala na selektywność zachowań konsumenckich. Możemy mówić w związku z tym o pojawieniu się równowagi władzy rynkowej w układzie producent- nabywca. Sprzyja temu wzajemne powiązanie między producentem a konsumentem.

A.Toffler uważa, że w najbliższym czasie pojawi się tzw. prosument, będący połączeniem producenta i konsumenta. W tym rozumieniu produkcja i konsumpcja są elementami tego samego cyklu. Konsumenci dekodują znaczenie i wartości, jakie kumulują dobra konsumpcyjne dopiero wtedy, gdy zaczynają je używać. Artykuły handlowe są coraz bardziej złożone i wymagają dużych umiejętności, aby je obsłużyć. Przedmioty te zaczynają wyznaczać warunki i sposoby konsumpcji.

Nadmierna podaż informacji w społeczeństwie postmodernistycznym wymusza kształtowanie się nowego modelu konsumenta, tzw. selektywnego konsumenta, takiego, który przy podejmowaniu decyzji o zakupie danego dobra konsumpcyjnego posiada określony stan wiedzy na temat wartości użytkowanych produktów. Bycie selektywnym konsumentem wymaga przyswojenia sobie określonych umiejętności w zakresie zdobywania informacji. Cechą konsumpcji we współczesnym społeczeństwie jest zdobywanie informacji o zaletach i wadach oferowanych dóbr.

Przy pomocy nowych mediów, w szczególności interaktywnych technik komunikacyjnych, otwierają się nowe obszary zachowań konsumenckich. Komercyjny Internet daje konsumentowi możliwość korzystania z katalogów towarów produkowanych przez różnych producentów i zakupu wybranego produktu. Oprócz tego oferuje możliwość korzystania z banku danych dotyczących wytwarzania danego wyrobu.

Idea „ prosumenta” najpełniej realizuje się w sytuacji, kiedy konsument poprzez interaktywne środki komunikowania się może aktywnie uczestniczyć w procesie produkcji produktu, który chce następnie nabyć. W tym przypadku decyzja o zakupie pojawia się przed wyprodukowaniem wyrobu. Ma to miejsce np. w przemyśle samochodowym, gdzie pozwala się klientom na zmontowanie własnego samochodu ( dobierając typ silnika, wyposażenie, kolor i rodzaj wnętrza) na ekranie komputera. Następnie rozpoczyna się produkcję zaprojektowanego modelu, według dokumentacji sporządzonej przez klienta. Zatem nowy typ interakcji między producentem a konsumentem umożliwia wzięcie pod uwagę interesów użytkownika przy produkcji określonych produktów i zróżnicowanie palety wyborów.

Znakiem rozpoznawczym współczesnego społeczeństwa jest masowa konsumpcja, tj. wszystkie dobra konsumpcyjne są powszechnie dostępne. Powstanie zjawiska masowości konsumpcji jest rezultatem wystąpienia trzech procesów: permanentnego rozszerzenia oferty dóbr i usług, wzrastającej dyspozycyjności dochodów ludności i rozwoju kultury konsumpcji.

W kontekście rozważań na temat rynku i konsumpcji w społeczeństwie na uwagę zasługuje rozszerzenie oferty dóbr i usług jako procesu tworzenia się wielodziedzinowej i zróżnicowanej płaszczyzny konsumpcji. Konsumpcja obejmuje coraz to nowe obszary życia społecznego, dotychczas wolne od jej wpływu (np. sztuka, czas wolny, religia ).

Do świadomości przeciętnego człowieka coraz mocniej dociera fakt, że podstawowym skutkiem wzrostu gospodarczego powinna być wzrastająca jakość życia A na jakość życia - oprócz poziomu konsumpcji materialnej zaspokajającej podstawowe potrzeby składają się m.in.: zdrowie ludzkie, poziom i dostępność wykształcenia, bezpieczeństwo publiczne, zatrudnienie, mobilność, aktywność, obywatelska sprawiedliwość - te wszystkie elementy, które zawsze decydowały o odczuwaniu szczęścia, satysfakcji z życia. Rozbudzony apetyt konsumpcyjny coraz trudniej jest zaspokoić.

Konsumpcjonizm sprowadza się do nadmiernej konsumpcji dóbr materialnych i usług, a więc takiej, która nie jest usprawiedliwiona rzeczywistymi potrzebami ludzkimi i nie liczy się z kosztami ekologicznymi, społecznymi i indywidualnymi. Konsumpcjonizm jest krytykowany z wielu stron. Po pierwsze, przyczynia się do marnotrawstwa wyprodukowanych dóbr, ludzkiej pracy i zasobów przyrody. Tym samym zagraża przetrwaniu gatunku ludzkiego i cywilizacji. Po drugie, przyczynia się do duchowej degradacji człowieka, wprowadzając uzależnienie- im więcej się posiada, tym więcej się pożąda. Nie powoduje, więc wzrostu jakości życia człowieka

U podstaw konsumpcjonizmu można odnaleźć też załamanie tradycyjnych wartości, charakterystycznych dla wielu religii. Kiedyś wiara w nieśmiertelność wydłużała horyzont czasowy. Dziś, utrata tej wiary w procesie sekularyzacji prowadzi do przeświadczenia o konieczności maksymalnego korzystania z dobrodziejstw tego jedynego życia, jakie zostało człowiekowi dane.

Toffler pisze: „Na naszych oczach, za naszego życia rodzi się nowa cywilizacja, choć ślepcy usiłują ją uśmiercić. Ta nowa cywilizacja niesie ze sobą nowy styl życia rodzinnego, zmiany w sposobie pracy, w odnoszeniu się do siebie, nowy kształt życia gospodarczego, nowe konflikty polityczne, a przede wszystkim nową świadomość”.

Obecnie sens ludzkiego życia sprowadza się do kupowania i konsumowania. Innych określamy wyłącznie po tym, co kupują i jak dużo mają. Tak pojmowany konsumpcjonizm prowadzi - w planie społecznym - do niszczenia więzi międzyludzkich i zaniku podstawowych więzi charakterystycznych dla dojrzałego społeczeństwa .Wartościami społecznymi, stały się wartości materialne w których znaczącą rolę odgrywa posiadanie dóbr materialnych, gloryfikacja pieniądza oraz władza i elitarność. Wydaje się niemożliwa do podważenia teza o nieograniczonym wzroście potrzeb, rosnących jakoby bez możliwości kierowania nimi czy ich ograniczenia. Konsumpcja stała się czynnikiem kształtującym osobowość. Nikt nie chce dopuścić, aby inni mieli więcej.

Coraz częściej stawia się pytania, jakim kosztem odbywa się ten proces, a właściwie czyim kosztem? I kto na tym korzysta a kto traci? Nadmierna konsumpcja bogatych zwykle w mniejszym lub większym stopniu dokonuje się kosztem ubogich. Czy wszyscy, zatem są w stanie zaspokoić swe potrzeby, czy tylko niektórzy? I jakie potrzeby?

Topolska pisze: „Jeżeli nie można od konsumpcji uciec, to czy przynajmniej można ją nieco okiełznać? Celem staje się wytworzenie w sobie chłodnego sceptycyzmu wobec produktów dostępnych na rynku oraz wobec apoteozy nowej mentalności”.

Jeżeli chcemy aby przetrwało normalne, zdrowe społeczeństwo, które jest gwarantem wolności i demokracji, to należy odzyskać przynajmniej część naszego życia zagarniętego dziś przez rynek.

2. Pojęcie i rodzaje konsumpcji w świetle ustaleń socjologii i ekonomii

W pierwotnej formie „konsumować” oznaczało zniszczyć, obrabować, podbić.

Jest to słowo nasycone przemocą i aż do końca wieku XX miało wyłącznie negatywne konotacje. Metamorfoza konsumpcji od zła do cnoty jest jednym z najważniejszych, choć najmniej zbadanych spośród fenomenów XX w.

Obok terminu konsumpcja istnieje jeszcze w języku polskim termin -spożycie. Terminy te są synonimami i używa się je zamiennie.

W ogólnym ujęciu konsumpcję rozumie się jako wszelkie zaspokajanie potrzeb ludzkich. Zaspokajanie potrzeb jest jednak procesem złożonym. Z tego względu można rozróżnić trzy ujęcia konsumpcji:

1) konsumpcja jako akt społeczny,

2)konsumpcja jako proces społeczny,

3)konsumpcja jako faza reprodukcji społecznej.

W pierwszym ujęciu konsumpcja oznacza bezpośredni akt zaspokojenia pewnej, konkretnej potrzeby człowieka przez zużycie określonego dobra materialnego lub usługi, np. spożycie posiłku, przeczytanie gazety, oglądnięcie filmu. Akt zaspokajania potrzeby jest z natury rzeczy krótkotrwały i po pewnym czasie nastąpi odnowienie się potrzeby, a wraz z tym konieczność ponownego jej zaspokojenia. Dotyczy to większości potrzeb człowieka, bowiem tylko niektóre z nich nie odnawiają się i są zaspokajane tylko raz w życiu.

Nietrudno wywnioskować, że owe często powtarzane akty konsumpcji układają się w pewien proces, który polega na uświadomieniu sobie własnych potrzeb i decyzji o ich zaspokojeniu.

Trzecie ujęcie terminu „konsumpcja” to traktowanie jej w kategoriach makroekonomicznych, czyli jako fazy reprodukcji społecznej, fazy będącej uwieńczeniem całego procesu reprodukcji. W zakres tego najszerszego ujęcia konsumpcji wchodzą, ogólnie ujmując, warunki życia społecznego, czyli takie kwestie, jak dochody, zaopatrzenie rynku, polityka społeczna, infrastruktura techniczna oraz społeczna -to wszystko, co ma bezpośredni związek z zaspokojeniem potrzeb społeczeństwa. Tę właśnie bezpośrednio związaną z zaspokojeniem potrzeb część gospodarki i życia społecznego nazywamy sferą konsumpcji.

W naukach ekonomicznych spotykamy inny podział konsumpcji. Jako kryteria klasyfikacyjne konsumpcji przyjmuje się tutaj najczęściej:

1)przedmiot konsumpcji,

2)podmiot konsumpcji,

3)źródła finansowania konsumpcji,

4)źródła pochodzenia przedmiotów konsumpcji.

Jeżeli przyjmiemy za kryterium przedmiot konsumpcji to uzyskamy podział na:

a)konsumpcję dóbr materialnych (żywność, artykuły przemysłowe)

b)konsumpcję usług (usługi materialne, niematerialne)

Przez usługi rozumiemy czynności, w wyniku, których są zaspokajane ludzkie potrzeby, ale nie powstają bezpośrednio dobra materialne. Czynności osoby wykonującej usługę mogą być skierowane bezpośrednio na rzecz (usługi materialne), lub bezpośrednio na człowieka (niematerialne).

Usługi materialne mają na celu:

-zwiększenie lub zmniejszenie wartości użytkowej danego przedmiotu, np.(montaże),

-przywrócenie wartości użytkowej przedmiotu, np.(naprawy, przeróbki),

-przemieszczenie, przechowywanie, przekazanie, np.(transport, sprzedaż, ochrona mienia),

Druga grupa usług to usługi niematerialne, zwane też społecznymi. Są one bezpośrednio skierowane na człowieka, jego organizm, psychikę a ich efekt jest niematerialny, zaliczamy tutaj usługi:

-kulturowe (teatr, kino, telewizja, czytelnictwo),

-edukacyjne (kształcenie),

-medyczne (badania lekarskie, leczenie, pomoc ambulatoryjna),

-pielęgnacyjne (kosmetyka, opieka nad dziećmi),

-rekreacyjne (sport, turystyka).

Przyjmując za podstawę klasyfikacji podmiot konsumpcji, rozróżnia się:

a)konsumpcję indywidualną,(odżywianie, higiena),

b)konsumpcję zbiorową, (użytkowanie samochodu, mieszkania, korzystanie

z kina, szkoły).

Konsumpcję zbiorową dzieli się na:

-konsumpcję gospodarstwa domowego,

-konsumpcję grupową,

-konsumpcję ogólnospołeczną.

O konsumpcji gospodarstwa domowego mówi się wtedy, gdy przedmiot konsumpcji jest użytkowany przynajmniej przez dwóch członków tego gospodarstwa. Dotyczy to takich dóbr, jak telewizor, samochód, mieszkanie.

Przez konsumpcję grupową należy rozumieć wspólne użytkowanie dobra przez jakąś grupę społeczną (np. emerytów, studentów, mieszkańców wsi, osiedla, członków organizacji). Przykładem konsumpcji grupowej jest korzystanie z usług osiedlowej poczty, kina, przedszkola, oświetlenia publicznego, itp. Natomiast konsumpcja ogólnospołeczna obejmuje nakłady z administracji kraju, bezpieczeństwo, wymiar sprawiedliwości, obronę narodową, naukę.

Trzecim kryterium klasyfikacji konsumpcji jest źródło jej finansowania . Rozróżnia się w ten sposób:

a)konsumpcję prywatną,

b)konsumpcję publiczną.

Przez konsumpcję prywatną należy rozumieć konsumpcję dóbr nabytych z prywatnych środków konsumenta, lub przez niego wytworzonych.

Konsumpcja publiczna, to konsumpcja dóbr które nie są finansowane ani wytworzone przez konsumenta, lecz źródłem ich finansowania są środki społeczne, jak np. budżet państwa, fundusz socjalny zakładu pracy, budżety gmin. Relacje między konsumpcją prywatną i publiczną mają istotne następstwa ekonomiczne i społeczne. Wysoki udział konsumpcji publicznej zapewnia na ogół lepsze zaspokojenie potrzeb mniej zamożnych grup społecznych, a więc zmniejsza zróżnicowanie społeczne.

Czwartym kryterium klasyfikacyjnym konsumpcji jest źródło pochodzenia dóbr konsumpcyjnych. Na podstawie tego kryterium rozróżnia się:

a)konsumpcję rynkową,

b)konsumpcję naturalną,

c)konsumpcję społeczną.

O konsumpcji rynkowej, zwanej także towarową, mówi się wówczas, gdy spożywane dobra pochodzą z rynku, czyli zostały zakupione przez konsumenta.

Wraz z rozwojem gospodarczym i społecznym zwiększa się w globalnej konsumpcji gospodarstw domowych udział konsumpcji rynkowej. Zjawisko to nazywa się komercjalizacją konsumpcji. Stopień komercjalizacji konsumpcji jest w poszczególnych typach gospodarstw zróżnicowany a zależy przede wszystkim od poziomu zamożności danego gospodarstwa, jego fazy rozwoju, miejsca zamieszkania, zaopatrzenia rynku oraz osobistych upodobań konsumentów.

Konsumpcja naturalna to konsumpcja tych rzeczy które zostały wytworzone w jego gospodarstwie domowym. Przykładami takiej konsumpcji jest spożywanie żywności wytwarzanej we własnym gospodarstwie rolnym lub na działce, użytkowanie własnoręcznie zrobionych przedmiotów, samodzielna naprawa sprzętów itp.

W rozwiniętych gospodarkach rynkowych dominuje, konsumpcja rynkowa, natomiast konsumpcja naturalna stanowi z reguły margines konsumpcji gospodarstw domowych.

Zjawisko obniżania się udziału konsumpcji gospodarstw domowych nazywa się denaturalizacją konsumpcji.

Konsumpcją społeczną nazywa się konsumpcję dóbr pozyskanych z pominięciem rynku, finansowaną zazwyczaj ze środków publicznych. Konsumpcja społeczna pokrywa się więc w dużej mierze z konsumpcją publiczną. O ich odróżnieniu decyduje odmienność kryteriów klasyfikacyjnych. Tytułem do pozyskania dóbr w ramach konsumpcji społecznej są zazwyczaj jakieś szczególne względy społeczne, jak choroba, wiek, miejsce i rodzaj pracy, pozycja zawodowa, niskie dochody, itp. Ponadto konsumpcją społeczną objęte są te potrzeby, których zaspokojenie nie jest tylko prywatną sprawą konsumenta, ale ma znaczenie szersze-społeczne kulturowe itp. Przykładem jest bezpłatne i często przymusowe leczenie niektórych chorób, np. Aids, inny przykład to dostęp do dóbr kultury i podstawowej edukacji.

Wzrost udziału konsumpcji społecznej w globalnym wolumenie konsumpcji gospodarstw domowych nazywa się socjalizacją konsumpcji.

3. Kierunki konsumpcji a problem globalizacji

W drugiej połowie XX wieku nastąpiły w sferze konsumpcji społeczeństw wysoko rozwiniętych znaczące zmiany. Dotyczą one nie tylko modyfikacji przedmiotów konsumpcji, ale także poziomu oraz sposobów zaspokajania potrzeb.

Znamienną cechą przemian społecznych ostatnich lat jest indywidualizacja konsumpcji i stylów życia, oraz związana z tym „ucieczka w prywatność”. Zjawisko narastającego indywidualizmu ujawnia się prawie we wszystkich wymiarach ludzkiego życia, tj. w życiu rodzinnym, szkole, pracy. Indywidualizacji sprzyjają m.in. niektóre zjawiska demograficzne, np. późniejsze zawieranie związków małżeńskich, zmniejszanie się liczby gospodarstw wieloosobowych i wzrost liczebności gospodarstw małych, jedno-i dwuosobowych. Ponadto od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku obserwuje się przyśpieszoną emancypację ekonomiczną dzieci i młodzieży, a także ludzi starszych. W tej sytuacji rośnie liczba ludzi samodzielnie decydujących o swojej konsumpcji, co sprawia m.in., że wiele dóbr rodzinnych staje się w istocie dobrami indywidualnymi. Wpływ na procesy indywidualizacji życia mają również zmiany w organizacji pracy zawodowej, a przede wszystkim przyśpieszone pogłębienie się społecznego oraz technicznego podziału pracy, czyli po prostu rosnąca specjalizacja zawodowa, która w znacznym stopniu indywidualizuje ludzkie zachowania nie tylko w miejscu pracy ale także poza pracą

Ucieczka w prywatność ma charakter zachowania defensywnego, jest świadomym wycofaniem się z publicznych form życia i tym samym ograniczeniem przestrzeni publicznej. Można to więc nazwać przejawem swoistej agorafobii. Ograniczaniu przestrzeni publicznej i zamykaniu się w sobie sprzyja dodatkowo narastanie lęków wywołanych pogarszaniem się bezpieczeństwa publicznego oraz socjalnego, a także rosnąca i przybierająca nieraz absurdalne rozmiary rywalizacja między ludźmi, przede wszystkim w miejscu pracy (tzw. wyścig szczurów). Ograniczaniu bezpośrednich kontaktów ludzkich i coraz większemu udziałów w relacjach interpersonalnych takich mediów, jak telefon, telewizor czy komputer, sprzyja poprawiająca się wyraźnie w krajach rozwiniętych sytuacja mieszkaniowa. Współczesne mieszkanie zaczyna pełnić wiele nowych, do tej pory w zasadzie nie istniejących lub marginesowych funkcji społecznych. Przejmuje m.in. funkcje „świątyń sztuki”, teatrów, kin lub nawet filharmonii, jest miejscem edukacji, a także rekreacji fizycznej. Wypełnienie tych funkcji jest umożliwione przez rozwój i upowszechnienie elektronicznych środków przekazu kulturowego: telewizji, Internetu, które dostarczają do domu takie dobra , jak sztuki teatralne, filmy, koncerty, wiadomości, rozrywkę, wiedzę, a nawet poradę lekarską. W ten sposób dom (mieszkanie), wyręczając publiczne instytucje kultury, edukacji czy ochrony zdrowia, przyczynia się również do zmniejszania przestrzeni życiowej człowieka.

Upowszechnieniu się „domowego trybu życia”, sprzyja również rozwój usług transportowych, handlowych, naprawczych, bankowo-ubezpieczeniowych. Przejawia się to w dostarczaniu do domu gotowych produktów konsumpcyjnych np. żywności, odzieży, sprzedaż wysyłkowa, świadczenie usług bankowych, ubezpieczeniowych czy naprawa sprzętu domowego. Trzeba w tym miejscu także wspomnieć o znacznych zmianach w organizacji pracy i coraz większej możliwości przenoszenia jej z biura do domu. Wynika to przede wszystkim ze zmian w technologii oraz organizacji procesów wytwarzania i świadczenia usług, a także z rozwoju elektronicznych środków przekazu informacji (telefon, telefaks, poczta elektroniczna). Innym efektem zmian w organizacji pracy jest skracanie czasu jej trwania, oraz wprowadzanie ruchomego czasu pracy. „Osobiście uważam - pisze Gilles Pronovost - że w nowym stuleciu znikną praca i czas wolny jako takie. Po pierwsze dlatego, że nie będzie już miejsca przeznaczonego wyłącznie do pracy, odpoczynku, nauki czy spędzania czasu z rodziną. Będziemy mogli pracować wszędzie i dowolnym czasie odpoczywać. Już teraz granice czasu i miejsca, w odniesieniu do pracy i odpoczynku zacierają się”.

Analiza stylów życia, a więc poziomów i struktur konsumpcji w ujęciach przestrzennych oraz przekrojach społeczno-zawodowych i demograficznych wskazuje na jej postępującą unifikację, czyli upodabnianie się.

Główną przyczyną unifikacji konsumpcji są procesy globalizacji, a zwłaszcza pojawienie się tzw. globalnej kultury konsumpcyjnej, oraz upodabnianie się stylów życia różnych grup wiekowych i społecznych oraz procesy detradycjonalizacji zachowań konsumenckich. Globalizacja objęła sferę konsumpcji i polega najogólniej ujmując na rozprzestrzenianiu się identycznych lub podobnych wzorów konsumpcji w skali ponadnarodowej oraz tworzeniu się tzw. globalnej kultury konsumpcji.

Wzorce pochodzą na ogół z jednego kraju - ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Stąd też określa się globalizację konsumpcji mianem „amerykanizacji” lub „makdonaldyzacji”.

Procesy te mają zarówno zalety jak i wady. Zalety wynikają z samej istoty globalizacji, czyli uniwersalizacji produktów oraz sposobów ich użytkowania w skali świata, bez względu na lokalne kultury, klimat itp. Takie zjawiska często ułatwiają życie, wzmagają ludzką mobilność przestrzenną, a zwłaszcza turystykę oraz migracje. Globalizacja jednak hamuje rozwój lokalnych kultur, niszczy lokalne produkty i sposoby konsumpcji.

Bauman pisze w swojej książce, że „globalizacja, poprzez masowe i powszechne ograniczenie długości życia produktów i usług, popycha gospodarki ku produkcji tego, co efemeryczne i ulotne, a także niepewne i nietrwałe, łokciami torując sobie drogę w gęstym , ciemnym, wybujałym, „ nie strzyżonym” gąszczu światowej konkurencji, aby znaleźć się w kręgu światła jupiterów publicznej uwagi, towary, usługi i informacje muszą wzbudzić pożądanie a zatem powinny skusić potencjalnych konsumentów, jednocześnie odwracając ich uwagę od konkurencji. Jednak skoro tylko uda im się to osiągnąć szybko muszą ustępować miejsca innym przedmiotom pożądania- inaczej globalny pęd za zyskiem i jeszcze większym zyskiem stanie w miejscu”.

Upodabnianie się stylów życia przejawia się w przekrojach społecznych, regionalnych, materialnych. Upodabniają się style życia ludzi bardzo zamożnych oraz mało zamożnych. Dysonans między nimi wyraża się przede wszystkim w zróżnicowaniu jakości konsumowanych dóbr oraz miejsc konsumpcji, nie zaś w samych zachowaniach konsumenckich. Być jak inni, to nakaz moralny człowieka współczesnego. Przy zakupie towaru konsumenci wybierają często towary popularne, powszechnie akceptowane, odrzucając własną opinię jako mniej wartościową. Stąd bierze się niezwykła atrakcyjność artykułów markowych, które są bodaj najpełniejszą realizacją zachowań konformistycznych. Akt kupowania dżinsów marki Levis, hamburgerów sieci Mcdonalds, lalek Barbie albo zegarka Swatch, staje się sposobem wyrażania tożsamości i przynależności do większej grupy. Chęć utożsamiania się z rówieśnikami, za pomocą posiadania produktów danej marki odzwierciedla w gruncie niepewność okresu dojrzewania i związaną z nią kruchość własnych przekonań.

Owa unifikacja stylów życia powoduje także swoiste upodobnianie się płci oraz przenikanie się ról kobiet i mężczyzn. Zjawisko to jest szczególnie widoczne wśród młodych ludzi, a wyraża się w podobnym stylu ubierania się dziewcząt i chłopców, podobieństwie zachowań, równouprawnieniu w pracy zawodowej, obowiązkach rodzinnych.

W ostatnich latach znacząco zmienił się tryb życia osób starszych. Ludzie ci stali się aktywną, samodzielną i ekonomicznie niezależną grupą społeczną w dodatku liczebnie przyrastającą. Poziom i sposoby konsumpcji ludzi starszych nie podlegają już jak dawniej istotnym ograniczeniom, przeciwnie - w wielu wypadkach konsumpcja ta się zwiększa. Dzieje się tak dlatego, że są to osoby cieszące się na ogół dobrym zdrowiem i perspektywą wielu lat życia. Posiadają duży zasób czasu wolnego, który sprzyja intensyfikacji niektórych rodzajów konsumpcji jak np. aktywności kulturalnej, turystycznej czy życia towarzyskiego.

Efektem globalizacji jest także detradycjonalizacja konsumpcji przejawiająca się w zmniejszeniu roli lokalnych, zawodowych czy rodzinnych tradycji i obyczajów w zachowaniu konsumpcyjnym. Widzimy zanik spontanicznego folkloru, obrzędowości oraz upowszechnienie się w społeczeństwach wiejskich miejskiego trybu życia.

„Oczyszczanie konsumpcji z tradycji”, sprawia, że zachowania nabywcze wielu ludzi stają się bardziej zindywidualizowane, są rezultatem swobodnej decyzji i pewnej formy ekspresji konsumenta.

W ostatnich latach zauważamy również dynamiczny rozwój usług. Usługi niematerialne wykazują w ostatnich dziesięcioleciach szczególnie wysoką dynamikę wzrostu; udział wydatków na te usługi w koszyku zakupów, a więc także w strukturze konsumpcji, szybko rośnie. I to właśnie zjawisko szybkiego wzrostu konsumpcji wartości niematerialnych (informacji, wiedzy, przeżyć, estetycznych, poprawy zdrowia i samopoczucia) określamy mianem dematerializacji konsumpcji. Oznacza ono, że konsumpcja weszła w czwartą fazę rozwoju, którą można nazwać fazą postmaterialną .W fazie pierwszej najwyższy udział w strukturze konsumpcji (w ujęciu wartościowym) ma spożycie żywności, w fazie drugiej - mieszkanie wraz z wyposażeniem (meble, kuchenki, lodówki, pralki, odkurzacze itp.) w fazie trzeciej- środki komunikacji i nośniki przekazu kulturowego ( samochody, telefony, telewizory, komputery).

Obecnie w krajach wysoko rozwiniętych ponad połowę wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych stanowią wydatki na zakup usług. Spowodowane to zostało przez szybki rozwój użytkowania dóbr materialnych, dla których dobrami komplementarnymi są właśnie usługi ( np. samochód, telewizor, komputer i cała gama usług komplementarnych do tych usług). Jest to wynikiem postępu cywilizacyjnego, w tym zwłaszcza postępu naukowo-technicznego, który pociągnął za sobą potrzebę rozbudowy sektora usług niematerialnych , czyli usług z zakresu edukacji, kultury, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa, informacji, turystyki. Tak pojęta dematerializacja konsumpcji polega na odkrywaniu i wydobywaniu z dóbr konsumpcyjnych ich niematerialnej duszy, tzn. ukrytych symbolicznych znaczeń czy wręcz cech ludzkich. Na skutek inżynierii marketingowej przeradza się to często w sprzedaż symboli, tęsknot, przeżyć, wizji, marzeń itp., a więc wartości niematerialnych.. Źródeł tej antropomorfizacji produktów konsumpcyjnych należy się dopatrywać w zmianach systemu wartości i zachowań części współczesnych społeczeństw Zachodu. Coraz częściej można się spotkać - zgodnie z ideowym przesłaniem postmodernizmu - z typem „człowieka turysty”, kolekcjonera wrażeń, opowieści, poszukiwacza zmian, odmienności, człowieka wolnego i nieustannie uczącego się. Dla tego typu ludzi zakupy większości dóbr sprowadzają się przede wszystkim do nabywania ich walorów symbolicznych.

W ostatnich latach mamy do czynienia z procesem nieustannej, niemal galopującej modernizacji produktów. Współczesny produkt ma być wielofunkcyjny, stylizowany, indywidualny, nietrwały, elastyczny. Produkt ten ma spełniać funkcje wynikające nie tylko z jego techniczno - użytkowych parametrów, ale zawierać dodatkowo tzw. wartości identyfikacyjne, czyli dopełniać, dowartościowywać, wyrażać osobowość użytkownika.

Masowa konsumpcja w wysoko rozwiniętych krajach doprowadziła w wielu przypadkach do nadkonsumpcji, czyli konsumpcji nadmiernej, nie uzasadnionej względami biologicznymi ani społeczno - kulturowymi. Utrzymanie się takiej tendencji może w dłuższej perspektywie czasowej doprowadzić do wielu patologii, jak chociażby wzrost zachorowalności, wypadkowości czy przestępczości. Na skutek podejmowanych w ostatnich latach intensywnych kampanii edukacyjnych na rzecz racjonalnego, a przede wszystkim zdrowego trybu życia, wspieranych dodatkowo tworzeniem odpowiedniego prawa( głównie przez Światową Organizację Zdrowia oraz Unię Europejską), daje się zauważyć oznaki narastania krytycyzmu wobec niepohamowanej konsumpcji i próby racjonalizacji niektórych jej dziedzin, a zwłaszcza żywienia, mieszkania, usług medycznych, rozrywki oraz wypoczynku.

W niektórych zamożnych kręgach społecznych można zauważyć pojawienie się zjawiska dekonsumpcji. Narastające znużenie i rozczarowanie wysoką konsumpcją oraz pogłębiająca się świadomość potrzeby jej racjonalizacji ze względu na zdrowie człowieka, doprowadziły do świadomego ograniczenia konsumpcji. Można zauważyć obniżenie się rangi konsumpcji w systemie wartości człowieka. Można sądzić, że zjawisko to będzie przybierać na sile i procesami dekonsumpcji zostaną objęte w niedalekiej przyszłości szersze kręgi społeczeństw krajów wysoko oraz średnio rozwiniętych. Przykładowo, w USA wyrazem narastania nastrojów dekonsumpcyjnych jest powstały w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia Ruch Dobrowolnej Prostoty, głoszący hasła powrotu do umiarkowanej, powściągliwej konsumpcji, zgodnej z prawami natury. Ruch ten - co jest znamienne - zaliczał się do najaktywniejszych amerykańskich ruchów społecznych lat dziewięćdziesiątych.

Podstawowym kryterium racjonalizacji konsumpcji powinny być naturalne potrzeby człowieka, tzn. przede wszystkim fizjologiczne normy zapotrzebowania na poszczególne składniki żywnościowe oraz określony wzorzec trybu życia wynikający z rodzaju aktywności zawodowej, pełnionych ról społecznych itp. Empirycznym wyrazem zjawisk dekonsumpcji w niektórych grupach społecznych jest spadek spożycia tłuszczów, mięsa, wyrobów cukierniczych, używek, ograniczenie korzystania z samochodów (na rzecz np. rowerów, komunikacji publicznej), zmniejszanie oglądalności telewizji, ograniczenie nadmiernych zakupów odzieży, rezygnacja z wielkich mieszkań na rzecz mniejszych, albo bardziej funkcjonalnych itp.

Masowa, czyli obejmująca szerokie kręgi społeczne, i na ogół wysoka konsumpcja, nie spełniła pokładanych w niej niegdyś nadziei. Poprawiła, co prawda, ludzki byt, ale nie uczyniła życia szczęśliwym , nie stała się skutecznym remedium na odwieczne zmory człowieka, takie jak: przemijanie, starzenie, choroby, nieszczęśliwe wypadki. Niejednokrotnie dolegliwości te są bardziej odczuwane właśnie w warunkach wysokiej konsumpcji, co dodatkowo sprzyja narastaniu głębokich frustracji oraz patologii. Dowodem na to niech będą rosnące w krajach wysoko rozwiniętych wskaźniki samobójstw, przestępczości czy zapadalności na choroby psychiczne. Mamy więc do czynienia ze swoistym znużeniem oraz rozczarowaniem konsumpcją, co siłą rzeczy musi się odbić na jej przyszłym rozwoju.

Wyraźnym argumentem za dekonsumpcją są względy ekologiczne, tzn. chęć ochrony środowiska naturalnego przed degradacją oraz oszczędne gospodarowanie naturalnymi zasobami Ziemi, zwłaszcza zasobami nieodnawialnymi. W latach siedemdziesiątych XX wieku pojawiły się pierwsze negatywne skutki zapoczątkowanego tuż po zakończeniu II wojny światowej przyśpieszonego rozwoju i dobrej koniunktury gospodarczej. Zalicza się do nich oznaki trwałej degradacji środowiska przyrodniczego w regionach wysokiego uprzemysłowienia, bliską perspektywę wyeksploatowania nieodnawialnych zasobów surowcowych, rosnącą uciążliwość życia w dużych miastach wynikającą z zanieczyszczenia środowiska, hałasu, zatłoczenia itp. Narastanie tych zjawisk prowadzi do pogorszenia się jakości życia znacznej części społeczeństwa, a w perspektywie do katastrofy ekologicznej na dużym obszarze globu ziemskiego.

To właśnie coraz bardziej widoczne pogarszanie się stanu środowiska naturalnego życia człowieka, stało się przyczyną ruchów ekologicznych, najpierw jako ruchów intelektualnych, a później ruchów społecznych, wyrażających się w spontanicznym powstawaniu organizacji ekologicznych i partii politycznych, czyli tzw. ruchów zielonych.

W ciągu 2-3 dekad ubiegłego stulecia prężnie rozwijającym się ruchom ekologicznym udało się wytworzyć w szerokich kręgach społeczeństw zachodnich tzw. świadomość ekologiczną, swoistą etykę środowiska naturalnego, i przełożyć jej zasady na codzienne zachowania, w tym przede wszystkim zachowania konsumpcyjne.

Przyczyną degradacji środowiska jest - bezpośrednio lub pośrednio - masowa konsumpcja. Rosnące szybko potrzeby konsumpcyjne, dodatkowo stymulowane przez intensywną reklamę, rodzą potrzebę nieustannego produkowania dóbr i to na ogół w coraz większej ilości. A wzrost produkcji oznacza zwiększone zapotrzebowanie na naturalne zasoby Ziemi, gromadzenie się szkodliwych odpadów poprodukcyjnych itp. Na tym sprawa się jednak nie kończy. Wytworzone produkty zostają skonsumowane, a jednym z efektów konsumpcji są jak wiadomo ogromne masy pokonsumpcyjnych odpadów, równie szkodliwych jak poprodukcyjne. Warunkiem zahamowania negatywnych procesów degradujących środowisko naturalne i pogarszających jakość życia człowieka są przede wszystkim istotne zmiany w sferze konsumpcji. Nie chodzi tu bynajmniej o ograniczenie konsumpcji, ale o taką modyfikację, aby jej zewnętrzne negatywne efekty były możliwie małe. Warunkiem jest więc ekologizacja konsumpcji przejawiająca się min. w: oszczędnym, tj. racjonalnym wykorzystywaniu dóbr konsumpcyjnych; ograniczaniu konsumpcji takich dóbr, które cechują się wysoką chłonnością rzadkich, nieodnawialnych zasobów Ziemi i równocześnie tworzą groźne odpady pokonsumpcyjne; nabywaniu i konsumowaniu dóbr „wytwarzających” niewielką ilość odpadów pokonsumpcyjnych; konsumowaniu tzw. dóbr ekologicznych (głównie żywności), a więc dóbr „nie uszlachetnionych” surogatami „imitacjami”.

Wyrazem ekologizacji konsumpcji jest ekokonsumpcja, zwana także zieloną konsumpcją. Jakkolwiek w skali świata ekokonsumpcja jest jeszcze zjawiskiem marginalnym, jednak wykazuje dużą dynamikę rozwoju, co należy uznać za bardzo pozytywną tendencję, przyczyniającą się do racjonalizacji nie tylko konsumpcji, ale także całej sfery gospodarowania.

Istotne zmiany w dziedzinie konsumpcji nastąpiły za pośrednictwem elektronicznych środków przekazu, głównie Internetu i telewizji. Telewizor, magnetowid, komputer coraz częściej zastępują kino, teatr, muzeum, sklep. Burzliwy postęp techniczny, technologiczny w ostatnich dziesięcioleciach znacznie zwiększył techniczno-ekonomiczną racjonalność procesów wytwarzania oraz dystrybucji. Współcześnie coraz szybciej się poruszamy, błyskawiczny jest przepływ informacji, szybciej spożywamy posiłki, szybciej i efektywniej się uczymy, szybciej diagnozujemy choroby i skuteczniej je leczymy. Oznacza to wielki postęp konsumpcji i ogólny rozwój warunków życia.

Ta merytoryczna racjonalność konsumpcyjna pozostawia jednak wiele do życzenia, można nawet mówić o regresie. Coraz większa, szybsza i byle jaka konsumpcja, nastawiona na dostarczenie przyjemności zmysłowych, nie czyni ludzkiego życia mądrzejszym, piękniejszym, sprawiedliwszym, a dodatkowo prowadzi do marnotrawstwa dóbr i ludzkiej energii. Ile marnuje się odzieży na skutek zmieniającej się mody, a marnotrawstwo opakowań, które są często kosztowniejsze niż całościowy produkt, jak płytkie treściowo i marne estetycznie są niektóre przekazy kulturowe, ( teleturnieje, gry komputerowe, szmirowata literatura). Szczególnym rodzajem nieracjonalnej konsumpcji jest tzw. konsumpcja gadżetowa, która wykazuje w ostatnich latach dużą dynamikę rozwoju. Amos Oz twierdzi: „Większość moich znajomych pracuje ciężej, niż powinni, po to, żeby zarobić więcej pieniędzy, niż im naprawdę potrzeba, żeby kupować rzeczy, których naprawdę nie potrzebują, po to, żeby zaimponować ludziom, których tak naprawdę nie lubią. (..) Najgorszym niebezpieczeństwem jest globalna infantylizacja, zamiana ludzi w ogłupione pożądaniem zabawek dzieci, urodzone, by kupować”.

Należy jeszcze wspomnieć o innym wymiarze nieracjonalności konsumpcji - o wymiarze etycznym. Dużej i marnotrawnej konsumpcji jednych ludzi towarzyszy niedostatek lub skrajna nędza innych, co roku umiera na świecie milion ludzi, głównie dzieci a liczba chorych z niedożywienia dochodzi do miliarda.

Kraje rozwinięte, zamieszkałe są przez 25% ogólnej populacji globu, jednak właśnie ta mniejszość konsumuje 75% energii, zużywa 79% paliwa, 85% wszystkich światowych produktów oraz wytwarza 75% dwutlenku węgla. Działalność zaledwie jednej czwartej ludności odpowiedzialna jest za ocieplenie klimatu, redukcję warstwy ozonowej, kwaśne deszcze, a także - za śmierć i choroby mieszkańców krajów mniej rozwiniętych, na skutek toksycznych następstw stosowania pestycydów w produkcji zboża dla bydła przeznaczonego na hamburgery.

Dzisiejszy świat wolnorynkowy, chociaż zmienia się gwałtownie, pozostaje jednak cięgle pojedyncza autostradą, po której biegnie tłum przepychających się ludzi, zdążając w kierunku jednego celu, słuchając jednolitego typu informacji i - przez koncentrowanie się na wysiłku konkurencji - nie mających czasu ani możliwości zastanowienia się nad rozwiązaniami alternatywnymi, innymi niż sukces materialny i konsumpcja. W tym jednolitym marszu, bez należytej wiedzy, ludzie mają małe szanse by oddzielić realia od iluzji. Przedzierając się przez świat nowych ideałów i luksusowych dóbr, ludzie i produkty splatają się ze sobą nieodwołalnie. Osoby kupują rzeczy, by stać się po części projektowanymi przez nie wizerunkami, a same towary nabierają swoistej osobowości niczym istoty ludzkie. W tej konfuzji łatwo zatracić tożsamość. Czy kobieta czterdziestoletnia naprawdę powinna dążyć do osiągnięcia wizerunku młodej, zawsze pięknej, perfekcyjnej modelki z reklamy kremów, czy raczej ten ostatni jest tylko wykreowaną iluzją, niedostępną dla większości? Presja marketingu zamazuje różnicę między marzeniem a realnością i jeszcze bardziej stoi na przeszkodzie w tej misji akceptacji własnej osoby, takiej jaką ona jest, bo tylko samozadowolenie daje szansę na komfortową egzystencję.

4. Problemy i hipotezy badawcze

Badanie naukowe rozpoczyna się od fazy zwanej konceptualizacją badanej problematyki. W fazie tej badacz lub zespół badawczy podejmuje decyzje co do sposobu rozumienia fragmentu rzeczywistości społecznej, który stanie się przedmiotem badań.

Określa się zarówno zasięg tematyczny badania, jak i sposób rozumienia tych zjawisk które zostają w badaniu uwzględnione.

Problematyka badań naukowych to pytanie, czy pewien zbiór pytań lub częściej zhierarchizowany system pytań tego rodzaju, iż warunkiem udzielenia odpowiedzi na pytanie bardziej ogólne w tym systemie są wcześniejsze odpowiedzi na pytania bardziej szczegółowe. Pytania te dotyczą pewnych przedmiotów, zdarzeń czy procesów, którym one podlegają. Wybitny polski socjolog S. Nowak zagadnienie problematyki badań określa następująco; „ jakie i na ile ogólne relacje, między jakimi własnościami, jakich przedmiotów czy też zdarzeń i procesów, którym te przedmioty podlegają, chcielibyśmy uchwycić i wykryć w naszych badaniach oraz opisać czy wyjaśnić w naszych twierdzeniach, prawach i teoriach”.

W wyniku przeprowadzonych badań, badacz który podejmuje pewien problem, chce ujawnić opinii społecznej istnienie bądź też mechanizm pewnego zjawiska stanowiącego problem w taki sposób, aby skłoniło to pewne grupy do podjęcia działań, zmierzających do rozwiązania problemu

a zarazem chce wskazać środki, które by prowadziły do rozwiązania ujawnionego problemu.

Moja praca skupia się na problemie: jaki jest preferowany model konsumpcji wśród mieszkańców wsi Piątkowa?

Problem ten ujęłam w kilku pytaniach:

1.Na jakie dobra badani wydają największą część swoich dochodów?

2. Czy reklama ma wpływ na wybory konsumenckie badanych?

3. Jakie czynniki społeczno-kulturowe mają decydujący wpływ na wybory konsumenckie respondentów?

4.Czy respondenci zwracają większą uwagę na ilość, czy jakość konsumowanych dóbr?

5.Czy badani kupują dobra w celu zaspokojenia swoich potrzeb, czy też w celu identyfikacji z innymi?

6.Czy badani korzystają z interaktywnych środków przekazu przy wyborze dóbr na rynku?

7. Czy badani oszczędzają pieniądze?

8. Na co badani wydaliby najchętniej swoje oszczędności, czy też większe sumy pieniędzy?

9. Jak badani postępują ze zużytymi przedmiotami konsumpcji?

Z dobrze postawionego problemu powinna jasno wynikać hipoteza badawcza jako odpowiedź na pytanie zawarte w problematyce badawczej.

Termin hipoteza wywodzi się z języka greckiego i oznacza „ przypuszczenie”.

M. Ogryzko-Wiewiórski wymienia dwa znaczenia tego słowa:

• przypuszczenie naukowe wysunięte dla objaśnienia jakiegoś zjawiska lub szeregu zjawisk, wymagające sprawdzenia,

• wszelki domysł tłumaczący stwierdzone fakty.

Hipoteza, której nie można poddać procedurze sprawdzenia empirycznego nie może pretendować do miana hipotezy naukowej.

K. Olechnicki, P. Załęcki hipotezę naukową określa jako „ twierdzenie naukowe lub zestaw twierdzeń mówiących o oczekiwanych związkach pomiędzy wyznaczonymi (faktami, zjawiskami), możliwymi do naukowego zbadania (przynajmniej teoretycznie), w wyniku którego hipoteza naukowa zostaje zweryfikowana pozytywnie lub negatywnie”.

Podejmując próbę udzielenia odpowiedzi na powyższe pytania przyjęłam następującą hipotezę główną: Poziom dochodów ma zasadniczy wpływ na wybory konsumenckie istotniejszy niż inne cechy statusu społecznego takie jak: wykształcenie, pozycja społeczna. Zróżnicowanie preferencji, ze względu na zmienne społeczne może się z większą siłą ujawnić dopiero w wyższych przedziałach dochodu, gdzie stopień nasycenia potrzeb podstawowych jest wyższy i swoboda wyboru struktury konsumpcji jest większa.

W mojej pracy szczegółowe hipotezy badawcze przedstawiam następująco:

- Im wyższe dochody respondentów, tym wyższe wydatki na turystykę, sport, rekreację, naukę, kulturę.

- Im wyższe wykształcenie respondenta, tym wyższy udział wydatków na turystykę, sport, rekreację.

• Im wyższe wykształcenie, tym lepsze warunki materialne rodziny.

• Im wyższe wykształcenie, tym mniejszy wpływ kultury, otoczenia, reklam na podejmowane decyzje konsumenckie.

• Im starsi respondenci, tym większe wydatki na ochronę zdrowia.

- Im lepsza sytuacja materialna, tym wyższa tendencja do zwracania uwagi na jakość kupowanych towarów.

- Im lepsza sytuacja materialna, tym większa tendencja do wydawania pieniędzy na wypoczynek, sport.

• Im lepiej zaspokojone podstawowe potrzeby badanych, tym większe wydatki na kulturę, sport, rekreację, rozrywkę.

• Im gorsza sytuacja materialna tym większa tendencja do oszczędzania.

• Im młodszy respondent, tym częściej korzysta z interaktywnych środków przekazu przy zakupie dóbr na rynku.

• Im młodszy badany, tym większa tendencja do kupowania dóbr w celu przynależności lub identyfikacji z innymi.

• Im wyższe wykształcenie tym większa tendencja do zachowań proekologicznych; segregowania odpadów, dbałość o środowisko.

• Im wyższe wykształcenie, tym większa chęć do podnoszenia kwalifikacji.

• Im młodszy badany, tym większa chęć uczestnictwa w życiu kulturalnym wsi.

Rozdział II

Środowisko i procedura badań

1. Socjologia wsi - zarys subdyscypliny

Refleksja nad życiem społecznym - a taką refleksją jest także uprawianie socjologii jest tak stara jak ludzkość. Jej wyniki przez tysiące lat przekazywano sobie w postaci mądrości ludowych i maksym formułowanych przez mędrców. Ale problematyki późniejszej socjologii wsi początkowo jeszcze w nich nie było. Dopiero, kiedy ludzie przeszli do osiadłego trybu życia i wypracowali nowy - w stosunku do zbieractwa i myślistwa - sposób zdobywania żywności tj. rolnictwo, ich refleksja dotyczyła także życia w osadzie rolniczej i pracy na roli. Na ten okres historyczny przypadają więc narodziny socjologicznej problematyki wsi, ale nie narodziny dyscypliny naukowej, minęły bowiem dalsze tysiące lat, nim ludzkość sformułowała podstawowe zasady uprawiania nauk przyrodniczych, a zatem i nauk społecznych. Dopiero wówczas-praktycznie w drugiej połowie XIX i pierwszej połowie XXw. ukształtowała się m.in. socjologia wsi jako subdyscyplina zajmująca się:

a)w skali mikro i mezzo problematyką tych grup ludności które:

• zamieszkują poszczególne wsie,

• zajmują się w sposób bezpośredni lub pośredni rolnictwem,

b) w skali makro:

• miejscem i funkcjami całej ludności wiejskiej i rolniczej w systemie ogólnospołecznym.

Od czasu pojawienia się socjologii wsi i rolnictwa jako subdyscypliny naukowej mamy do czynienia z dwoma sposobami uprawiania refleksji o społecznym życiu wsi i rolników - ze sposobem liczącym tysiące lat, tzw. zdroworozsądkowym oraz sposobem nowym, teoretyczno-naukowym. Teoretyczne uprawianie socjologii wsi i rolnictwa - podobnie jak uprawianie nauk społecznych polega przede wszystkim na doprecyzowaniu pojęć, klasyfikowaniu i typologizowaniu zjawisk, ich analizowaniu i wyciąganiu wniosków.

Obok rodziny i gospodarstwa rolnego elementem wiejskiego systemu życia jest wieś ujmowana jako społeczność lokalna. Ludność wiejska pracuje, mieszka, żyje w skupiskach osiadłych. W języku socjologii określamy te twory osiedleńcze terminami: grupa lokalna, zbiorowość terytorialna, społeczność lokalna. W socjologii anglojęzycznej utrwalił się termin community. Wiliam Ogburn i Meyer Nimkoff mówią, że społeczność lokalna jest grupą albo układem grup ludności osiadłej w danej miejscowości. Więź z zamieszkiwanym terytorium jest pierwszą cechą, która odróżnia społeczność lokalną od innych grup. Drugą cechą jest całościowa organizacja życia społecznego na danym terytorium. Podobnie J. Szczepański wskazuje na więź terytorialną jako istotną cechę zbiorowości lokalnych, takich jak wsie, miasta i inne jednostki osiedleńcze. Pisze bowiem: „Zbiorowościami terytorialnymi nazywamy te zbiorowości, których członkowie są połączeni więzią wynikającą z faktu zamieszkiwania na terytorium uważanym za wspólne i więzią podobnych lub wspólnych związków z tym terytorium”. Przez więź terytorialną rozumiemy zależność między mieszkańcami, jaką stwarza bliskość i wspólność zamieszkiwania na danym obszarze. Rodzi ona tzw. sąsiedztwo społeczne, wyrażające się w określonych stosunkach sąsiedzkich (działaniach lub zaniechaniach). Socjolog amerykański Paul Peachy, zajmujący się badaniem więzi terytorialnej, podkreśla, że rola przestrzeni wspólnego zamieszkania polega na tym, że dana przestrzeń, będąc przeznaczona mieszkańcom do wspólnego użytkowania, staje się podstawą ich wspólnych interesów i bez świadomej akceptacji łączy sąsiada z sąsiadem.

W praktyce w różnych okresach historii ta więź terytorialna leży u podstaw kształtowania się różnych form życia zbiorowego, wspólnych aktywności, struktury organizacyjnej społeczności, jaką owi „sąsiedzi” tworzą. Te społeczności, „sąsiedzkie” stają się ramami, w których kształtują się różne rodzaje stosunków społecznych, wzajemnych zależności i różne rodzaje działań zbiorowych. Spełniają one określone funkcje na rzecz swych mieszkańców i na rzecz szerszych grup, w których tkwią.

Te społeczności lokalne nie istnieją i nie funkcjonują autonomicznie. Są one częściami społeczeństwa, składają się na jego strukturę. Ulegają też zmianom, jak zmienia się również społeczeństwo.

Wieś tradycyjna, jaka istniała jeszcze w naszym kraju w końcu XIX w., a nawet w pierwszych dziesięcioleciach XX w., była - jak pisał S. Czarnowski- „lokalną społecznością zupełną nieomal w tym stopniu, w jakim ją stanowiła przed paruset laty. Zupełną tzn. zamkniętą w sobie, obejmującą wszystkie prawie funkcje życia zbiorowego swych członków, przeciwstawiającą się społecznościom podobnym i wsiom innym, a także grupom i organizacjom istniejącym poza nią i przed nią”. Zdaniem J. Chałasińskiego „grupa ta zaspokajała najważniejsze, powszechne, najbardziej elementarne potrzeby społeczne, regulowała wszelkie postępowanie i zachowanie się swych członków”. W innym zaś miejscu Chałasinski stwierdza, że „zamknięta i zupełna społeczność wiejska obejmowała jednostkę ludzką we wszystkich jej zainteresowaniach życiowych i zainteresowaniom tym nadawała jednolity kierunek”. Natomiast B. Gałęski pisze, że „ funkcje wsi uzupełniały funkcje rodziny przede wszystkim w tych dziedzinach, w których rodzina nie była samowystarczalna”.

Jak każda grupa tak i społeczność lokalna charakteryzowała się określoną zasadą odrębności i rekrutacji swych członków. Taką rolę w tradycyjnej społeczności lokalnej spełniało zamieszkiwanie na obszarze wsi i przynależność do określonego kręgu krewniaczego i sąsiedzkiego. Stąd obszar wsi i jej granice wyznaczały „swoich”, wyodrębniały od „obcych”, a ziemia wioskowa stawała się wspólną wartością. Wyrażało się to często w silnych antagonizmach międzywioskowych i w postaci odpowiednich wyobrażeń o własnej wartości.

W badaniach nad społecznościami lokalnymi socjologowie korzystali początkowo z doświadczeń antropologów kulturowych i etnologów, i to zarówno z metodologii, jak i teorii, które tworzyli.

Socjologowie wsi definiują „wieś” jako specyficzną społeczność lokalną. Każda społeczność lokalna to takie skupisko ludzi zamieszkujące wspólne dla nich terytorium, że możliwe są między nimi kontakty osobiste, dzięki czemu nikt nie jest dla innego członka tego skupiska człowiekiem anonimowym. W. Grabski pisze, że „wieś to grupa społeczna podstawowo - wyjściowa dla dalszych ugrupowań społecznych zarówno terytorialnych jak i innych, o dużej sile ekspansji zarówno na polu zajęć rolniczych, jak i wszelkich innych”. „Wieś jest- pisze K. Gorlach, tą formą życia społecznego, która odporna jest w sposób szczególny na wszelkie trudności ekonomiczne i społeczne, zawdzięcza to przede wszystkim bliskim związkom człowieka z przyrodą oraz wytworzeniu rodzinnych form gospodarowania”. Według L. Kocika „wieś - jest ograniczonym liczebnie skupiskiem rodzin, które wytwarza na podłożu przestrzennej bliskości szczególne rodzaje stosunków pomiędzy rodzinami, zwane stosunkami sąsiedzkimi, którym przypisuje się istotną rolę w kształtowaniu stereotypów zachowań, wzorów i postaw”. L. Kocik - uważa wiejskie społeczności lokalne za stosunkowo najbliższe swym grupom pierwotnym, a stosunki sąsiedzkie traktuje jako ich szczególną instytucję , nie tylko kształtującą cechy osobowości, lecz także przystosowującą ludzi do życia społecznego w większych grupach przez wyraźne określenie wzajemnych powinności i uprawnień.

Pojedyncza wieś jest taką społecznością lokalną, w której większość mieszkańców bezpośrednio lub pośrednio zajmuje się rolnictwem a w związku z tym łączą ich specyficzne relacje z naturą i resztą społeczeństwa, gdyż uprawa roli jak dotąd wymusza przestrzenne rozproszenie producentów, specyfikę osiedli i wiele innych cech, odmiennych na wsi oraz w mieście. Środowisko mieszkańców wsi - jak podkreślają socjologowie - jest przede wszystkim konkretną przestrzenią, w której na co dzień działają. Podkreślają oni dynamiczny stosunek jednostek do własnego otoczenia, przede wszystkim w sensie znaczenia kształtu środowiska dla obecnych w nim ludzi, kształtu nadającego mu specyfikę informacyjną i działaniową. Ogólny kontekst konkretnego stanowiska dany jest jednostce przez jego znane cechy, dzięki którym człowiek wie, jak może w swoim środowisku działać i zdaje sobie sprawę ze skutków swoich działań.

Wieś jako środowisko życia obejmuje więcej niż zewnętrzny obserwator może dostrzec swym naukowo uzbrojonym okiem. Jako środowisko życia konkretnych ludzi składa się ono z adekwatnych faktów społecznych, do których badacz może się zbliżyć tylko przez ich zrozumienie. Fakty społeczne nie mają charakteru przedmiotowego nie dają się rekonstruować metodą jednostronnego zewnętrznego oglądu naukowego. Gdybyśmy potraktowali je przedmiotowo, zabrakło by im, poniekąd pozanaukowego, atrybutu własnej sensowności, doświadczanej przez mieszkańców wsi dzięki poznawczej „przenikalności”. Przenikalność jest przed- i poza- naukowym sposobem w jaki człowiekowi „ukazuje się” czy też „jest uświadamiana” rzeczywistość.

2. Charakter gminy

Gmina Błażowa na terenie, której znajduje się wieś Piątkowa, znajduje się 25 km na południe od stolicy województwa Podkarpackiego - Rzeszowa. Od północy sąsiaduje z gminą Tyczyn, od wschodu z gminą Hyżne, od południa z gminą Niebylec, a od zachodu z gminą Lubenia. Odległość od stolicy kraju wynosi około 385 km. Najbliższe przejście graniczne znajduje się w odległości : 75 km od przejścia granicznego na Ukrainę w Medyce i około 70 km od przejścia granicznego na Słowację w Barwinku. Przed 1999 r. tj. przed reformą administracyjną kraju, gmina należała do województwa rzeszowskiego, leżąc przy jego południowej granicy z województwami: przemyskim i krośnieńskim. Gmina Błażowa położona jest wzdłuż dolin rzek Strug i Ryjak. Powierzchnia jej wynosi 112,7km². W skład gminy wchodzi: Błażowa, Błażowa Górna, Błażowa Dolna, Białka, Futoma, Kąkolówka, Kąkolówka-Ujazdy, Lecka, Nowy Borek, Piątkowa. W roku 1994 sąsiadujące ze sobą gminy: Tyczyn, Chmielnik, Hyżne i Błażowa utworzyły Regionalne Towarzystwo Rolniczo-Przemysłowe, którego głównym celem jest opracowanie wspólnej strategii rozwoju i promocji tych terenów. Ze względu na położenie gminy w dolinie rzeki Strug towarzystwo przyjęło nazwę „Dolina Strugu”.

Gmina położona jest na terenie Pogórza Dynowskiego na wysokości 230-440 m.n.p.m. Najwyższe wzniesienia gminy Błażowa znajdują się w okolicy wsi Piątkowa (432m n.p.m.) oraz na południowy wschód od wsi Kąkolówka- wzniesienie Wilcze 510m n.p.m., gdzie założono rezerwat przyrody. Ze względu na dobrze zachowaną przyrodę i piękno krajobrazu większa część gminy została wchłonięta przez Hyżeńsko-Gwoźnicki Obszar Chronionego Krajobrazu.

Ludność

Gmina Błażowa liczy około 11 tysięcy mieszkańców, z tego w mieście zamieszkuje 2103 osoby, a we wsiach 8837 osób. W całej gminie mężczyzn jest 5364 natomiast liczba kobiet wynosi 5576. Spośród wsi najwięcej osób zamieszkiwało Kąkolówkę, zaś najmniej Białkę. Piątkowę zamieszkuje około 900 osób.

Wykres 1

Średnia przeciętna gęstość zaludnienia wynosi 98 osób na km² i jest to wielkość znacznie mniejsza od średniej gęstości zaludnienia województwa podkarpackiego, która wynosi 171 osób na km² , oraz średniej makroregionu „Dolina Strugu” wynoszącej 126 osób na km². Średnia gęstość zaludnienia miasta wynosi 497 osób na km² a wsi 81 osób na km² .

Ludność gminy za swoje główne źródło utrzymania podaje źródła pozarolnicze w 65%. Z tego prawie połowa była użytkownikiem gospodarstwa rolnego lub działki rolniczej. Ludność wiejska deklaruje utrzymanie z pozarolniczych źródeł w 61%, zaś ludność miejska w 80%.

Wykres 2

Do głównych pozarolniczych źródeł utrzymania zalicza się pracę zarobkową, emerytury oraz renty. Odsetek ludzi utrzymujących się z pozarolniczych źródeł jest w mieście o około 19% większy niż na wsi. Liczba pracujących w gminie, w zakładach pracy zatrudniających powyżej 5 osób, wynosi 746osób. Z tego około 61% pracuje w sektorze publicznym. Aż 60% zatrudnionych stanowią kobiety, których udział w ogólnej liczbie ludności wynosi 51%. Uwzględniając liczbę zarejestrowanych w gminie podmiotów gospodarczych oraz przeciętne w nich zatrudnienie szacuje się, że ogólna liczba zatrudnionych poza własnymi gospodarstwami rolnymi mieści się w granicach 1200-1300 osób. Największa liczba osób zatrudniona jest w handlu. Liczba pełnozatrudnionych osób w rolnictwie wynosi ponad 3.600 osób.

Mieszkańcy gminy skupiali się prawie w 3200 gospodarstwach domowych, z tego ponad 82% we wsiach i prawie 18% w mieście. Największy procent stanowią gospodarstwa dwuosobowe - 21%, następnie jedno-osobowe 19%, kolejno trzy-osobowe 17%, cztero-osobowe 16%, pięcio-osobowe 15%, sześcio i więcej 12%. Przeciętna liczba osób przypadająca na jedno gospodarstwo domowe wynosiła 2,3 osoby, przy czym w mieście była nieco niższa, a we wsiach nieco wyższa. Ludność gminy zamieszkuje w 3190 mieszkaniach, z tego 614 znajduje się w mieście, a 2576 we wsiach.

W ponad 70 % gospodarstwa są jednorodzinne. Dwu i więcej rodzinne stanowią niecałe 8% wszystkich gospodarstw.

W strukturze wiekowej ludności całej gminy, ponad 53% stanowią osoby w wieku produkcyjnym, ponad 23% dzieci w wieku 0-4 lat, prawie 16% jest w wieku poprodukcyjnym, a prawie 8% stanowi młodzież w wieku 15-19 lat. Struktura wieku mieszkańców miasta i wsi kształtuje się odmiennie. W mieście znacznie więcej niż we wsiach jest dzieci oraz młodzieży i znacznie mniej osób w wieku poprodukcyjnym. Dzieci w wieku do 14 lat stanowią 28% ludności miasta, młodzież w wieku 15-19 lat ponad 9%, a ludzie starsi 10%. Udział ludności w wieku poprodukcyjnym w mieście i we wsiach jest podobny.

60% mieszkańców gminy stanowią osoby czynne zawodowo. W stosunku do ludności w wieku produkcyjnym odsetek zawodowo czynnych wynosi 91%. Mieszkańców wsi cechuje większa aktywność zawodowa niż mieszkańców miasta. Na 100 osób w wieku produkcyjnym w gminie, przypada średnio 88 osób w wieku nieprodukcyjnym, z tym że ten wskaźnik w mieście wynosi 91, a we wsiach 86.

Tylko około 37,5% ludności gminy w wieku powyżej 15 lat posiada wykształcenie ponadpodstawowe. Kilkanaście procent dorosłych osób nie ma ukończonej szkoły podstawowej.

Gospodarka

Z danych statystycznych wynika, że gmina ma charakter rolniczy. Istotnie, zdecydowana większość obszaru wykorzystywana jest przez gospodarkę rolną. Prawie 65% powierzchni zajmują grunty rolne, 25% lasy i grunty leśne, ponad 4% tereny zabudowane. Reszta tj. około 6% stanowią grunty pod wodami, drogami, nieużytki i inne. Ogółem w gminie jest 2000 indywidualnych gospodarstw rolnych, a średnia powierzchnia gospodarstwa wynosi 2,63ha.

Tabela 1

Gospodarstwa indywidualne wg grup obszarowych użytków rolnych

Gmina	Indywidualne gospodarstwa rolne
		Ogółem	O powierzchni użytków rolnych w ha
				0 - 1,00	1,01-1,99	2-2,99	3-4,99	5-6,99	7-9,99	10-14,99	15-19,99	20-49,99	50,00 i więcej
Błażowa	2000	550	680	574	571	120	42	7	1	3	1

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane Rocznika statystycznego województwa podkarpackiego.

Instytucje

W Błażowej znajduje się Liceum Ogólnokształcące oraz Zespół Szkół Średnich, w których kształci się młodzież z całej gminy. W liceum młodzież kształci się na kierunkach ekonomicznym i menadżerskim. Od 1996 roku Zespół Szkół Średnich posiada nową i przestronną siedzibę.

W gminie funkcjonuje sześć bibliotek, podległych Miejsko - Gminnej Bibliotece w Błażowej, której bogaty księgozbiór wciąż jest uzupełniany. Od grudnia 1991 roku stale ukazuje się lokalny periodyk „Kurier Błażowski”, redagowany przez pracowników Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej i grono społecznie współpracujących Błażowiaków. Wydawcą „Kuriera Błażowskiego” jest samorząd gminy. Bardzo prężnie działa tutejszy Gminny Ośrodek Kultury, który skupia życie kulturalne w mieście. GOK zajmuje się między innymi organizowaniem obchodów rocznic państwowych i historycznych oraz występów artystycznych. Odbywają się tu kursy języków obcych i tańca towarzyskiego. Często organizowane są wystawy okolicznościowe i artystyczne. W ramach ośrodka działa dziecięcy zespół wokalno instrumentalny i orkiestra dęta.

3. Rys historyczny badanego środowiska - wsi Piątkowa

Legenda głosi, że pierwsza rodzina chłopska wyznaczona została do zamieszkania na terenie Piątkowej, przez właściciela tych terenów w piątek i chłop ten otrzymał nazwisko Piątek a od niego osada została nazwana Piątkową. Nieznana jest data powstania Piątkowej. Nie ma także śladów dokumentu lokacyjnego wsi. Pewnym natomiast jest, że istniała ona już w pierwszej połowie XV wieku, w roku 1432, bowiem wymienia ją dokument erekcji kościoła błażowskiego. Wraz z innymi wsiami wchodziła w skład dóbr synowskich. Właścicielami jej byli podobnie jak w przypadku Błażowej najpierw Kmitowie i Rzeszowscy, potem zaś Lubomirscy i Flemingowie. Od tych ostatnich zakupił klucz błażowski Wincenty Skrzyński i w posiadaniu tej rodziny pozostał przez wiek XIX. Piątkowa jest malowniczo położona u stop Ostrej Góry (415 m n.p.m) i Piątkowy (432m n.p.m) nad potokiem Piątkowa, który ma tu swoje źródła. Okolice porastają wspaniałe lasy. Graniczy ona od południowego wschodu z Hartą, od południowego zachodu z Futomą od północy z Hyżnem i od zachodu z Błażową.

Piątkowa nie należała do dużych wsi. W 1694r. księga sądowa wymienia 28 kmieci i 13 rodzin zagrodniczych. Uśredniając przyjęte przez historyków przeliczniki określające szacunkowo ilość osób w rodzinie zagrodniczej i kmieckiej, można stwierdzić, że miejscowość ta liczyła wówczas około 250 mieszkańców, w większości obecne do dziś nazwiska to: Kiszka, Piątek, Wyskiel, Drewniak, Karnas, Kruczek, Makara, Rząsa, Woźniak, Jurek, Pecka, Wesołowski, Uryć, Łoza.

W XV wieku Piatkowa należała do parafii Błażowa, następnie podlegała sąsiedniej parafii w Futomie. W XIX Piatkowa posiadała trzy osady: Łegi, Wolę i Zadziale. Mieszkało tam około 850 mieszkańców, którzy zamieszkiwali 160 domów. Większość była wyznania rzymsko-katolickiego, było także 15 izraelitów. Ludność oprócz rolnictwa trudniła się także popularnym na tych terenach tkactwem. We wsi znajdował się duży folwark należący do Skrzyńskich. Oprócz tego nad potokiem Piątkowa stała karczma.

Na początku wieku XX wzniesiono w Piątkowej szkołę i murowaną kaplicę. Parafia Piątkowa powstała dopiero w 1973 roku, powstał wówczas kościół pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski. Budowę rozpoczęto 6.10.1972r. a zakończono w listopadzie tegoż roku. Parcelę o powierzchni 16 arów ofiarowali Kazimierz Wyskiel i Józef Świst. Budową kierował proboszcz Stanisław Zieliński, wspierany przez majstra Mariana Drewniaka i Komitet Budowy. Przygotowania do budowy trwały już od 1958 roku. Koszt budowy poniosła miejscowa społeczność wsparta przez parafie dekanatu błażowskiego i tyczyńskiego. Na początku była mała kaplica z roku 1905, w której odprawiano msze. Była jednak tak malutka, że mieściła tylko księdza i ministrantów. Nowy kościół ma powierzchnię 361m². Poświęcenia świątyni dokonał biskup Ignacy Tokarczuk 24 listopada 1973r.

Od wielu setek lat komunikacja wsi Piątkowa z innymi wsiami była do roku 1936 utrudniona, gdyż wieś posiadała jedną wyboistą drogę gromadzką o szerokości zaledwie 2m 51cm. Od roku 1936 przez Piątkowę prowadzi 6 kilometrowa droga bita III klasy. W 1960r. wieś otrzymała światło elektryczne. W styczniu 1957 roku została założona Gromadzka Biblioteka Publiczna przez Powiatową Bibliotekę Publiczną w Rzeszowie. W 1965 roku zmienia nazwę na Wiejską Bibliotekę. Biblioteka oprócz podstawowej swojej funkcji organizowała również różnego typu konkursy, wystawiała sztuki wraz z Związkiem Młodzieży Wiejskiej. Biblioteka organizowała odczyty oraz wyświetlała filmy. W 1966 roku na terenie wsi zostało założone Koło Gospodyń Wiejskich, które pełniło wiodąca rolę w życiu kulturalnym i oświatowym wsi. Członkinie koła przygotowywały wiele imprez na różne uroczystości środowiskowe w swojej miejscowości i w gminie. Organizowały różnorodne kursy i same chętnie w nich uczestniczyły, dzięki nim doskonaliły swoje umiejętności. Niektóre wyróżniające się w pracy członkinie koła w nagrodę uczestniczyły w kursach organizowanych przez różne instytucje. Na kursy te kierowane były przez miejscowe władze np. kursy kroju szycia, modelowania, kursy gotowania, pieczenia ciast, haftowania. Istniała także kapela piątkowska w składzie: Wojciech Sowa- skrzypce, Józef Sowa - sekund, Piotr Sowa - kontrabas, Antoni Domin - skrzypce, Antoni Kleczyński - cymbały, Jan Krztoń - cymbały, Michał Chrzan - klarnet, Stanisław Pępek - śpiew, Augustyn Bober, Alicja Sowa.

W 1951 roku założono Ochotniczą Straż Pożarną, która udziela się społecznie przy różnorodnych pracach we wsi, bierze udział w konkursach gminnych. Na Wielkanoc w kościele trzyma straż przy grobie Chrystusa. Latem organizuje festyny ludowe.

W Piątkowej ochronie podlega zabytkowa kaplica murowana wraz z okalającym ją starodrzewem (2 lipy). Niewskazane jest zagęszczanie najbliższego otoczenia nowymi obiektami, które by mogły zdominować kaplicę.

Do najokazalszych a zarazem najnowszych budowli w Piątkowej należy bez wątpienia zaliczyć budynek Szkoły Podstawowej im. Jana Pawła II.

Do 1994 r Szkoła Podstawowa mieściła się w starym budynku, który został wzniesiony w 1910 r. W 1985r rozpoczęto przygotowywania do budowy nowego budynku. Opiekę nad budową sprawowała ówczesna burmistrz Błażowej pani Stanisława Bęben. 12 czerwca 1994 r nastąpiło uroczyste poświęcenie oraz otwarcie nowego budynku przez burmistrza Błażowej Józefa Wyskiela. Rozbudowie uległ także stary budynek, na podwalinach którego powstało duże zaplecze dydaktyczne oddane do użytku 1 września 1998r. Łączna powierzchnia budynków, które stanowią jedną całość połączoną wynosi 2083,8 m². Orientacyjny koszt budowy wynosił ok.150 tys. zł. Koszt budowy został pokryty przez Kuratorium Oświaty i Ministerstwo Edukacji Narodowej. Należy także wspomnieć o ogromnym zaangażowaniu miejscowej ludności, która w czynie społecznym, pomagała przy budowie. Szkoła posiada 8 sal dydaktycznych oraz bardzo dobrze wyposażone pracownie przyrody, matematyczne oraz językowe. Obecnie do szkoły uczęszcza 84 dzieci w klasach od 1do 6. W szkole jest także oddział zerowy, który liczy sobie obecnie 14 dzieci. W budynku szkoły znajdują się także biblioteki; szkolna oraz publiczna, z której korzysta miejscowa młodzież. Na tyłach budynku znajduje się punkt lekarski, w którym przyjmuje lekarz rodzinny. Pieczę nad instytucją sprawuje obecna dyrektor szkoły mgr Maria Hamerla.

Piątkowa zajmuje obszar 1033 ha, z czego pod zabudową znajduje się 37ha. Użytki rolne zajmują 722ha, leśne około 202 ha.

Tabela 2

Średnia gęstość zaludnienia

Miejscowość	Liczba ludności	Powierzchnia miejscowości w ha	Liczba osób na km^2 ogólnej powierzchni	Liczba osób na1ha powierzchni terenów zabudowy
Piątkowa	893	1033	89	24

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane Urzędu Gminy w Błażowej.

Tabela 3

Liczba mieszkańców Piątkowej w latach 1996-2001

Miejscowość	Lata						Różnica
		1996	1997	1998	1999	2000	2001	-15
Piątkowa	908	919	901	912	896	893

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane Urzędu Gminy w Błażowej.

4. Procedura badań

Zdaniem S. Nowaka terminem metoda badawcza będziemy oznaczać ,,(...) typowe i powtarzalne sposoby zbierania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służących do uzyskania maksymalnie zasadnych odpowiedzi na pytania problematyki badawczej”.

Według A.Kamińskiego metoda badawcza to,,(...) zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu badawczego”.

Ziębiński pisze że „metoda badawcza, to metoda zmierzająca do ugruntowanego w pewien sposób poznania prawdy w jakiejś dziedzinie oraz usystematyzowania uznanych twierdzeń (wiedza nieugruntowana, nieusystematyzowana jest bowiem bez wartości)”.

Metoda badawcza łączy się ściśle z pojęciem techniki badawczej. Według K. Olechnickiego, P. Załęckiego, techniki badawcze to , ,,(...) sposoby i umiejętne stosowanie odpowiednich czynności składających się na pewne wariacyjne elementy schematów badawczych (metod)”.

Podstawową techniką zastosowaną w badaniach będzie ankieta. Ankieta to samodzielna, standaryzowana grupa technik pozyskiwania informacji, oparta na pośrednim komunikowaniu się badacza z respondentem, w czasie którego pozyskuje on pisemne przekazy faktów lub opinii tych respondentów. Zbieranie informacji za pomocą ankiety polega wiec na dostarczeniu respondentom zestawu pytań, na które mają oni odpowiadać pisemnie i przekazać odpowiedź jednostce badawczej.

Ankiety dostarczają danych dotyczących szczegółowej struktury asortymentowej spożycia, postaw, gustów, upodobań i preferencji konsumentów, ich reakcji na nowości rynkowe i zmiany cen, oceny wartości użytkowej towarów, oceny sytuacji materialnej konsumentów, oczekiwań itp. Ankiety dostarczają danych, które stanowią podstawę ilościowych i jakościowych badań konsumpcji.

Przy badaniach ankietowych gromadzenie danych następuje przez zadawanie pytań wybranej liczbie osób, niezmiernie ważne jest więc dopilnowanie aby populacja próbna była reprezentatywna w stosunku do populacji generalnej, tak pod względem ilościowym jak i strukturalnym. Niestety warunek ten nie zawsze jest spełniony.

Techniki badawcze oparte na kwestionariuszu, a więc przede wszystkim wywiad i ankieta, należą do najczęściej stosowanych i najpowszechniejszych technik empirycznych socjologii. Jednocześnie są to techniki obarczone wieloma błędami i z tego powodu często krytykowane. Błędy te dotyczą przede wszystkim konceptualizacji i operacjonalizacji pojęć, niepoprawnego sformułowania pytań, nieprawidłowej realizacji i opracowania kwestionariusza.

Jednakże techniki te pozwalają dotrzeć do szerokiego kręgu badanych, oraz uzyskać szczegółowe informacje dotyczące badanego problemu.Do uzupełnienia zebranego materiału przyczyni się także obserwacja respondentów podczas przeprowadzania badań oraz wywiad pogłębiony.

Obserwacja jako metoda gromadzenia informacji, polega na dokonywaniu spostrzeżeń w sposób zamierzony, planowy i systematyczny w celu znalezienia odpowiedzi na określone i wyraźnie określone pytania.

Zaletą tej metody jest to, że badacz nie oddziałuje na respondenta, przez co nie zniechęca go do jakiegokolwiek działania. Jednak obserwacja służy wyłącznie rejestrowaniu faktów, nie wnika głębiej w problem, tzn. nie pozwala na odkrycie przyczyn tych zachowań. Umożliwia ona jednak zapoznanie się z danym rodzajem zjawisk oraz sformułowanie hipotez dotyczących kierujących nimi prawidłowości.

Źródłem informacji dostarczającym wiadomości na temat przyczyn zachowania się konsumentów, a zwłaszcza motywów psychicznych postępowania konsumentów , ich opinii, dążeń, aspiracji konsumpcyjnych jest wywiad.

Jest to technika pozyskiwania informacji oparta na bezpośrednim komunikowaniu się badacza z respondentem. Wywiad pogłębiony jest stosowany w badaniach motywów głównie we wstępnej fazie badań, która służy zdobyciu ogólnej wiedzy o cechach psychologicznych jednostki poddawanej następnie dalszym badaniom. Wywiady pozwalają na wykrycie nowych zjawisk, idei lub problemów, uzyskanie pogłębionych i szczegółowych odpowiedzi na dany temat. Wywiad jest zatem pewnym procesem, w którym badający stara się oddziaływać na badanego za pomocą stawianych pytań i skłaniać go do udzielenia wypowiedzi na temat będący przedmiotem badań. Wywiad należy do trudnych metod pozyskiwania informacji. Poprawne jego przeprowadzenie zależy od merytorycznego przygotowania i umiejętności nawiązania kontaktu z respondentami. Wartość pozyskiwanych informacji zależy od sposobu zadawania pytań.

Charakterystyka badanej próby

Badaną zbiorowość stanowili mieszkańcy wsi Piątkowa. Zasadnicze badania empiryczne realizowałam za pomocą ankiety - „Modele konsumpcji mieszkańców wsi Piątkowa”, zawierającej 38 pytań. Ankietą objęłam 98 gospodarstw domowych, co stanowi około 25% ogółu gospodarstw. Gospodarstwo domowe jest podmiotem gospodarczym, który opiera swą działalność na własnych środkach materialnych i sile roboczej swoich członków. Gospodarstwa dobrane zostały w sposób losowy i stanowiły grupę reprezentatywną dla ogółu gospodarstw wsi Piątkowa.

W Piątkowej znajduje się około 409 numerów domu, przy czym trzeba uwzględnić, że mogą być one zamieszkiwane przez więcej niż jedną rodzinę stanowiącą odrębne gospodarstwo domowe.

Ankietą objęłam praktycznie co czwarte gospodarstwo domowe.

Przyjęta technika badawcza - polegała na wzajemnej, pośredniej formie komunikacji z respondentami za pomocą ankiety. Na wypełnienie ankiety przeznaczyłam minimum 45 min. Do uzupełnienia zebranego materiału przyczyniła się też obserwacja i wywiad pogłębiony.

Badania pilotażowe przeprowadzone zostały na próbie 10 osób, nie należących do wytypowanej wcześniej próby. Wśród badanych znalazło się 6 kobiet i 4 mężczyzn. Respondenci wypełniali ankietę w mojej obecności. Po wypełnieniu ankiety pytałam badanych, czy odpowiedzi na pytania nie sprawiały im problemów, czy nie były za trudne, zadawałam im także pytania dotyczące ciekawości i aktualności tematu. Wszystkie osoby odpowiedziały poprawnie na pytania zawarte w kwestionariuszu. Według nich pytania były zrozumiałe a wypełnienie ankiety nie zabrało im więcej niż 20 min. Analiza wyników badań pilotażowych potwierdziła moje przypuszczenia, co do tego, że w społeczności lokalnej, jaką stanowią mieszkańcy wsi Piątkowa modele konsumpcji przedstawiają się jako system zróżnicowany. Zróżnicowanie dotyczy zarówno konsumpcji niematerialnej jak i materialnej. Kształt i poziom konsumpcji determinuje poziom dochodów ale też czynniki społeczno - demograficzne tj. wiek, płeć, poziom wykształcenia, wykonywany zawód.

Z wytypowanych do badań 102 gospodarstw domowych, odmówiło udziału w badaniach 2 osoby, a 2 gospodarstwa okazały się czasowo niezamieszkałe. W badaniach wzięło udział 64 kobiety i 34 mężczyzn.

Tabela 4

Struktura badanej zbiorowości według płci i wieku

N = 98, w %

Wyszczególnienie		Przedziały wiekowe (w latach)						Razem
				18-24	25-34	35-44	45-54		55-64	65 i więcej
Płeć	Kobieta Mężczyzna	11,22	16,32	14,28	10,20	5,1	8,1	65,22
				1,02	5,1	8,1	9,18	2,04	9,18	34,62
Razem		12,24	21,42	22,38	19,38	7,14	17,28	99,84

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o wyniki badań

Udział procentowy kobiet w ogólnej grupie badanych wynosi 65,22%, mężczyźni stanowią 34,62% .Najliczniejszą grupę stanowią badani w wieku od 35-44 lat - 22,38% badanej zbiorowości, niewiele mniejszą liczebnie grupę (21,42%) stanowią badani w wieku od 24 - 34 lat. Najmniejszą grupę stanowią respondenci w wieku od 55-64 lat tylko 7,14% . Najwięcej mężczyzn jest w wieku 45-54 lat oraz w wieku 65 i starszych.

Tabela 5

Struktura zbiorowości według płci i wykształcenia

N = 98, w %

Wyszczególnienie	Wykształcenie					Razem
	Podstawowe	Zawodowe	Średnie	Wyższe zawodowe	Wyższe magisterskie
Płeć
Kobieta	6,12	18,36	26,42	10,20	4,08	65,18
Mężczyzna	4,08	11,22	10,20	2,04	7,14	34,68
Razem	10,20	29,58	36,62	12,24	11,22	99,86

Źródło: opracowanie własne w oparciu o wyniki badań

Najliczniejszą grupę stanowią badani z wykształceniem średnim - 36,73%. Nieco mniejszą liczebnie grupę stanowią respondenci z wykształceniem zawodowym- 29,59% ogółu badanych. Podobne liczebnie są grupy osób z wykształceniem podstawowym - 10,20%, wyższym zawodowym - 12,24, oraz wyższym magisterskim - 11,22%. Najwięcej kobiet posiada wykształcenie średnie 21,42% oraz zawodowe 18,36%, tylko 4,08% kobiet ma wykształcenie wyższe magisterskie. Mężczyźni posiadają w większości wykształcenie zawodowe 11,22% i średnie 10,20% ale znaczna grupa mężczyzn posiada wykształcenie wyższe magisterskie 7,14%.

Tabela 6

Wykształcenie a liczba dzieci w rodzinie

N = 98, w %

	Liczba dzieci w rodzinie						Ogółem
		bezdzietne	jedno	dwoje	troje	czworo		pięcioro i więcej
Wykształcenie
Podstawowe	-	2,04	-	3,06	3,06	2,04	10,20
Zasadnicze zawodowe	-	3,06	12,24	11,22	4,08	1,02	29,59
Średnie	3,06	2,04	5,1	19,38	2,04	5,1	36,73
Wyższe zawodowe	-	4,08	3,06	2,04	3,06	-	12,24
Wyższe magisterskie	-	1,02	3,06		4,08	2,04	11,22
Ogółem	3,06	12,24	23,44	35,70	16,32	10,2	99,98

Źródło: opracowanie własne w oparciu o wyniki badań

Najliczniejszą grupę wśród badanych stanowią osoby mające trójkę dzieci 35,70%, przy czym są to w znaczącej części osoby ze średnim wykształceniem 19,38%. Nieco mniejszą grupę stanowią badani posiadający dwójkę dzieci 23,44% ogółu, w tej grupie przeważają osoby z wykształceniem zawodowym 12,24%. Najmniejszą pod względem liczebnym jest grupa osób bezdzietnych stanowi 3,06% ogółu badanych, należą do niej osoby posiadające wykształcenie średnie.

Tabela 7

Źródło utrzymania a ocena własnej sytuacji materialnej

N=98, w %

Ocena własnej sytuacji materialnej	Źródło utrzymania					razem
		Pracuję zawodowo	Na utrzymaniu małżonka	Renta / Emerytura	Bezrobotny		Pracuje w gospodarstwie rolnym
Bardzo dobra	1,02	3,06	-	-	-	4,08
Dobra	12,24	4,08	2,04	-	1,02	19,38
Przeciętna	26,53	4,08	8,16	1,02	4,08	43,86
Zła	8,16	2,04	18,36	4,08	-	32,64
razem	47,95	13,26	28,56	5,1	5,1	99,96

Źródło: opracowanie własne w oparciu o wyniki badań

Wśród osób, które według własnej opinii oceniają swoją sytuację materialną jako bardzo dobrą przeważają respondenci, pozostający na utrzymaniu małżonka(3,06%) oraz pracujący zawodowo. Dobrą sytuację materialną posiadają osoby pracujące zawodowo(12,24%) oraz pozostający na utrzymaniu małżonka(4,08%).Emeryci i renciści należą do osób, które według własnej oceny posiadają złą sytuację materialną (18,36%).

Tabela 8

Struktura zbiorowości według płci i źródła utrzymania

N = 98, w %

wyszczególnienie	Źródło utrzymania					razem
Płeć	Pracuje zawodowo	Na utrzymaniu małżonka	Renta / Emerytura	Bezrobotny	Pracuje na gospodarstwie rolnym
Kobieta	21,42	12,24	22,44	5,1	4,08	65,30
Mężczyzna	26,53	1,02	6,12	-	1,02	34,68
razem	47,95	13,26	28,56	5,1	5,1	99,98

Źródło: opracowanie własne w oparciu o wyniki badań

Najliczniejszą grupę stanowią respondenci, pracujący zawodowo łącznie 47,95%, z czego mężczyźni stanowią nieco większy odsetek (26,53%). Dużą liczebnie grupę stanowią osoby na emeryturze i rencie łącznie 28,56%, przy czym odsetek kobiet w tej grupie jest prawie czterokrotnie większy niż odsetek mężczyzn. Na utrzymaniu małżonka pozostaje 13,26% badanych. Grupę bezrobotnych stanowią kobiety 5,1% ogółu badanych.

.

S. Kowalik, Zachowania konsumenckie-Teoria Preferencji- Reklama,, w: „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 1994, zeszyt 2, s. 97.

Tamże, s. 98.

Tamże, s. 99.

L. Beskid, Zmiany w życiu Polaków w gospodarce rynkowej, IfiS PAN Warszawa 1999, s.172.

Por: Z. Sufin, Ewolucja wartości materialnych i pozamaterialnych, w: L. Beskid, (red), Zmiany w życiu Polaków w gospodarce rynkowej, IfiS PAN Warszawa 1999, s.162.

J. Sikorska, Aspiracje materialne, w: L. Beskid, (red). Zmiany w życiu Polaków w gospodarce rynkowej, IfiS PAN, Warszawa, 1999,s. 113.

M. Pohorille, Potrzeby, podział, konsumpcja, PWE Warszawa 1985, s.46.

Z. Bauman, Globalizacja, PIW, Warszawa 2000, s.97.

A. H Toffler, Budowa nowej cywilizacji, Zysk i S-ka, Poznań, 1996, s.32.

J.Topolska, Podstępny rynek, bis, Warszawa 2000,s. 8

.

Z. Bauman, Globalizacja..., op. cit., s.123.

A. Jachis, J.F. Terelak, Psychologia konsumenta i reklamy , PWE, Bydgoszcz 1997, s.363.

J. Topolska, Podstępny...,op.cit., s. 87.

A. Toffler, Szok...,op.cit., s. 46.

G.S. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa 1990, s.257.

J.K. Galbraith, Ekonomia w perspektywie, PWE, Warszawa 1991, s.47.

A. H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji, Zysk i S-ka, Poznań 1996, s.30

J. Szczepański, Rozważania o konsumpcji i polityce społecznej, PWE, Warszawa 1978, s.48.

J.Topolska, Podstępny...,op.cit.,s.20

J. Ryfkin, Koniec pracy, schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, Wydawnictwo Dolnośląskie 2001, str.28

J. Szczepański, Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii konsumpcji, PWE, Warszawa 1981,s.133.

C.Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002, s.27.

O. Lange, Ekonomia polityczna, PWE, Warszawa 1978, s.19.

A. Hodoly, Terminologia sfery spożycia, IFiSPAN,Warszawa 1983,s.67.

C. Bywalec, L.Rudnicki, Konsumpcja...,op.cit.,s.31.

Z.Krasiński, J.Piasny, H.Szulce, Ekonomika konsumpcji, PWE, Warszawa 1984, s.28.

L.Rudnicki, Zachowanie konsumentów na rynku, PWE, Warszawa 2000,s.54.

G. Światowy, Zachowania konsumenckie, PWE, Wrocław 1994, s.32.

G. Hofstede, Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2000, s. 97.

A. Falkowski, T. Tyszka, Psychologia zachowań konsumenckich, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne Gdańsk 2001, s.109.

G. Pronovst, Gdy praca stanie się czasem wolnym, „Rzeczpospolita” 2000, n.256.

J. Kramer, Konsumpcja w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa 1997, s. 276

Z.Bauman, Globalizacja...,op.cit.,s.93.

J. Topolska, Podstępny...,op.cit., s. 178.

J.Kramer, Konsumpcja. Prawidłowości, struktura, przyszłość, PWE, Warszawa 1998, s.46.

H. Jastrzębska-Smolaga, W kierunku trwałej konsumpcji. Dylematy, zagrożenia, szanse, PWN, Warszawa 2000, s.112.

B.R. Barber, Dżihad kontra MC Świat, MUZA.S.A Warszawa 1997, s.74

Z. Bauman, Globalizacja...,op.cit., s.127.

C. Bywalec, Konsumpcja..,op.cit., s.144.

C.Bywalec,, Konsumpcja...,op.cit.,s. 144.

A.Oz, „Zjadacze chleba”, w: „Gazeta Wyborcza” z 1-2 lipiec 2000.

J. Topolska, Podstępny...,op.cit., s. 49.

B.Daniłowicz, Podręcznik socjologicznych badań ankietowych, PWN, Warszawa 1988, s.13.

S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985, s.31.

M. Ogryzko- Wiewiórski, Wprowadzenie do metod badawczych w socjologii, Lublin 1996, s.26.

J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, 1996, s.225.

K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny PWN, Warszawa 1985, s.77.

F.W.Mleczko, Socjologia wsi i rolnictwa, w: Z. Krawczyk, (red). Socjologia polska, Warszawa 1990, s.243.

Por. J. Turowski, Socjologia wsi i rolnictwa, Lublin, Towarzystwo Naukowe KUL 1995, s.67.

Por. J. Sczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970, s.375.

J. Turowski, Socjologia..., op.cit., s. 167

Tamże.,s.169

S. Czarnowski, Studia z historii myśli i ruchów społecznych, Warszawa 1956, s.166.

J. Chałasiński, Młode pokolenie chłopów, Warszawa 1938, s. 130.

Tamże. s.132.

B. Gałęski, Chłopi i zawód rolnika. Studia z socjologii wsi, Warszawa 1963, s. 143.

Por. J. Turowski, Zmiany społeczne wsi a miasto. Na podstawie socjologii wsi Nasutów w okresie lat 1880-1948, Lublin 1948, s. 75.

U. Krakowska, Teorie społeczności lokalnej, w: Problemy socjologii miasta pod red. J Wodza. Katowice 1984, s.141.

Por. F.W.Mleczko, Socjologia wsi i rolnictwa, w: Z. Krawczyk (red). Socjologia polska, PWN, Warszawa, 1990, s.245.

Por. W. Wincławski, Rozwój polskich badań nad wychowaniem na wsi, PAN, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Warszawa, 1982, t. II, s.89.

Por. K. Gorlach, Socjologia polska wobec kwestii chłopskiej, Kraków 1990, s.45.

L.Kocik, Przeobrażenia funkcji współczesnej rodziny wiejskiej, PAN, Warszawa 1976, s.18

Tamże, s. 21.

F.W.Mleczko, Socjologia...,op. cit., s.248.

Informator gospodarczy gmin, Regionalne Towarzystwo Rolno-Przemysłowe „Dolina Strugu”, 1998, s.115.

I. Kunysz, Makroregion Dolina Strugu, Tyczyn,1995, s.83.

Por. Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2002 s. 312.

Tamże, s.302.

Rocznik...., op.cit., s.308

Tamże, s.302.

Informator...,op.cit.,s.117.

I.Kunysz, Makroregion...,op. cit., s.83

Wg Kroniki Szkoły Podstawowej w Piątkowej.

Tamże.,

Tamże.,

S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985, s.42

A. Kamiński, Metodologia środowiskowych badań pedagogicznych, PWN, Warszawa, 1970, s.37.

Z. Ziembiński, Elementy socjologii, PWN, Warszawa, 1988,s.126.

K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, PWN, Warszawa 1992, s.214

M. Haffer, Ankieta i wywiad jako metody testowania opinii konsumentów o produktach, [w:] Testowanie opinii konsumentów, PWE, Warszawa 1990, s.94

Por. G. Babiński, Pytania kwestionariuszowe: podstawowe podziały i typologie, w: J. Wasilewski, (red.): Wybrane zagadnienia metodologiczno - teoretyczne badań socjologicznych, Kraków, 1984, s. 53.

A. Haffer, Ankieta op.cit..., s. 134.

Por. C. Bywalec, Konsumpcja, op.cit.., s.195.

Tamże, s.179.

Z. Kędzior, Gospodarstwo domowe, [w:] Słownik terminów marketingowych, praca zbiorowa pod red. J. Altkorna, T. Kramera, AE, Katowice 1995,s.156.

7

---