TATARKIEWICZ / HISTORIA FILOZOFII

Poprzednicy filozofów

Pierwszy okres filozofii starożytnej

Tales i początek filozofii

- Żył na przełomie VII i VI w., najprawdopodobniej w latach 624 - 547 p.n.e. (czasy Solona i Krezusa)

- polityk, technik, inżynier, kupiec, podróżnik, uczony

- nie spisał swoich poglądów

POGLĄDY

1. Przejście od umiejętności do nauki

- umiał mierzyć wysokość piramid, odległości okrętów na morzu, przewidzieć zaćmienie słońca, ale nie znał przyczyn tych zjawisk i uzasadnień obliczeń, był jak technik, a nie uczony

- nauka a umiejętności:

* twierdzenia stanowią naukę, kiedy są związane z innymi i uporządkowane

* ogólnikowa świadomość, że rzeczy są takie a takie nie jest nauką, świadomość musi być

zanalizowana i wyrażona w formie twierdzeń za pomocą pojęć

* trzeba dowieść, wykazać, a nie tylko wiedzieć

* nauka wymaga nie tylko umienia, ale i rozumienia

- celem nauki są prawdy interesujące same przez się, a celem umiejętności prawdy praktycznie cenne

- Tales zajmował się matematyką i astronomią w celach praktycznych, uczonym był w dziedzinie filozofii, dociekał prawdy

2. Przejście od mitologii do nauki

- Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa = pierwsza teoria naukowa

- dawniej mówiono, że Okeanos i Tetyda byli rodzicami całego świata, ale to była mitologia, a nie nauka...

- Tales, podobnie jak twórcy mitologii, wyjaśniał zjawiska, ale w inny sposób - pytał o pochodzenie świata:

* nie, kto świat stworzył

* ale: jaki świat był od początku?

- ludziom wydawało się, że wiedzą, jaki świat jest, mędrzec miał powiedzieć, jaki świat był

- Tales uważał, że świat na końcu powróci do pierwotnej postaci, a więc jest ona istotna

3. Pierwsze zagadnienie filozoficzne

- Talesa i jego następów Arystoteles nazwał fizjologami, czyli teoretykami przyrody

- naczelne pytanie: jaki był początek przyrody? czyli pierwotny rodzaj ciał, z jakich się rozwinęła

(później: jaka była pierwotna materia?)

- dopiero później rozróżniono materię od kształtu i od siły poruszającej, pierwsi filozofowie

uważali, że zdolność poruszania jest podstawową własnością materii, a zdolność poruszania to objaw życia i duszy

- HILOZOIŚCI = ci, co życie mieli za nieodłączne od materii

- mówi się o nich jako o materialistach, ale nie mieli oni jeszcze czystego pojęcia materii i

wszystkim przedmiotom materialnym przypisywali cechy duchowe

Jońscy filozofowie przyrody (Anaksymander i Anaksymenes)

ANAKSYMANDER

POGLĄDY

1. „Zasada i „Natura”

- pojęcie początku = arche

* to, co było na początku, nie przestaje istnieć, tylko przybiera inne kształty (u Talesa

początkowa materia przestała istnieć, bo przybrała inne kształty)

* pierwotna materia była, jest i będzie

* pierwotne własności rzeczy są trwałe, istotne, zasadnicze

* początek zaczął znaczyć tyle, co zasada (jak łac. principium)

- termin „przyroda”, czyli „natura” początkowo oznaczał to, co się staje, rozrasta i rozradza (Tales

szukał początku natury), a potem to, co od początku było, jest i będzie (być może do tej zmiany przyczynił się również Anaksymander)

2. Bezkres

- przez zasadę (arche) rozumiał coś, co jest poza żywiołami, poza obserwacją, czyli bezkres = apeiron

* bezgraniczny - bo inaczej wyczerpałby się, przyroda rozrasta się nieograniczenie, więc i

jej zasada musi być nieograniczona

* nieokreślony - wszystko jest w nim zmieszane, traci swą nieokreśloność w miarę tego, jak

kształtuje się zeń przyroda

3. Powstanie przyrody

- powstaje z bezkresu

- drugie pytanie pierwszych filozofów: w jaki sposób powstaje przyroda?

- Tales najpdp myślał, że na zasadzie transformacji (woda zmienia się w ziemię, powietrze itd.)

- Anaksymander mówił, że stawanie się odbywa się przez wyłanianie się przeciwieństw

* w pierwotnym bezkresie są wszelkie przeciwieństwa

* w przyrodzie przeciwieństwa są oddzielone

* wniosek: oddzieliły się w procesie powstawania przyrody

- proces wyłaniania się przeciwieństw wywołany jest przez ruch, czyli nieodłączny składnik

materii (= hilozoizm)

- Anaksymander sformułował prawo przekształcania się pierwotnej materii i opisał, w jakim

porządku odbywały się przekształcenia (Tatarkiewicz, s. 16)

- inne osiągnięcia Anaksymandra:

* pierwsza mapa

* obliczenia odległości i wielkości gwiazd

* pierwsza teoria descendencji wyprowadzająca zwierzęta lądowe od morskich, a ludzi od

zwierząt innych gatunków

ANAKSYMENES

1. Zmodyfikowanie zasady

- od Anaksymandra:

* świat jest bezkresny

* ruch jest wieczny

- utożsamił zasadę z powietrzem

* ono zdawało się być ilościowo nieskończone, mogło wypełnić bezkres

* dusza (= powietrze) utrzymuje ciała przy życiu, a zasada miała być siłą, która ożywia

* powietrze łatwo się zmienia, mogły więc niego powstać inne przedmioty

2. Zastosowanie zasady

- powietrze może mieć różną gęstość (fizykalne rozważania)

* równomiernie rozproszone jest niewidzialne

* rozcieńczone staje się ogniem

* skondensowane staje się wiatrem, chmurą, potem wodą, ziemią, nawet kamieniem

* świadczy to o jedności przyrody

- przyczyny wywołujące przemiany: (fizykalne rozważania)

* ruch powoduje zagęszczanie i rozrzedzanie powietrza przez zbliżanie i oddalanie jego

części

* istnieje związek między temperaturą a stanem skupienia: ogień jest

najrzadszy i najgorętszy, kamień najgęstszy i najzimniejszy

- stosował swą teorię do wyjaśniania zjawisk meteorologicznych

* wiatr powstaje, gdy zgęszczone powietrze wprowadzone jest w ruch

* przy dalszej kondensacji powstają chmury i woda

* gdy woda opada z chmur i marznie tworzy się grad, gdy chmury pełne wilgoci marzną

tworzy się śnieg

* gdy chmury zostaną gwałtownie rozerwane przez wiatr powstają błyskawice

* gdy promienie słońca padają na zgęszczone powietrze powstaje tęcza

* gdy w zmieni dokonują się zmiany dzięki rozgrzewaniu i ochładzaniu powstaje trzęsienie

ziemi

- w astronomii cofnął się, jego poprzednik miał dużo bardziej postępowe poglądy

* Ziemia jest płaska jak stół

* gwiazdy to ciała ogniste, towarzyszą im ciała stałe, które ujawniają się przy zaćmieniach

Heraklit

DZIEŁO HERAKLITA

- trzy traktaty: kosmologiczny (jak poprzednicy), polityczny i teologiczny

- mówiono, że jest „ciemny”, bo wyrażał się eliptycznie i przenośnie

- dzięki stoikom i sceptykom zachowało się 130 fragmentów jego dzieła

- snuł własne myśli, ale i zwalczał cudze (jako pierwszy!!!)

POGLĄDY

1. Ogień jako zasada świata

- przemiany ognia odbywają się w dół i w górę (kierunki są dwa, ale droga jedna)

ogień

powietrze / chmury

(skraplanie)

woda

(wsiąkanie) (parowanie)

ziemia

2. Zmienność rzeczy

- zasadniczą własnością przyrody jest zmienność

* niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki, bo już inne napłynęły w nią wody

* obawiamy się jednej śmierci, a już wielu śmierciom ulegliśmy, natura wciąż umiera i rodzi

się, ta sama natura jest ciągle inna

* jesteśmy i nie jesteśmy zarazem, prawdą jest tylko to, że się zmieniamy

* trwanie jest złudzeniem

* nie ma bytu, jest stawanie się

- teoria ta to wariabilizm, inaczej - heraklityzm

3. Względność rzeczy

- w nieustannym przepływie rzeczy zacierają się granice między nimi

- dobro i zło, noc i dzień, młodość i starość są tym samym

- zmienność i ciągłość zjawisk prowadzi do relatywizmu, względności

* nie ma w przyrodzie czynników trwałych i bezwzględnych (później filozofowie będą

szukać tego, co niezmienne i bezwzględne)

* nie ma początku świata, istnieje on i przekształca się odwiecznie

* nie ma stałych składników przyrody, bo nic nie jest stałe

* ogień nie jest składnikiem przyrody, lecz fazą przemiany

4. Rozumność świata

- jedyną stałą własnością przyrody jest zmienność

- stały jest też porządek, wg którego dokonuje się przemiana, przemianami rządzi jedno prawo

- światem rządzi rozum, czyli logos - jest wieczny jak świat i od niego nieodłączny

* rozum łączy przeciwieństwa, rozłamy i spory i tworzy najpiękniejsza harmonię

5. Refleksje epistemologiczne i etyczne

- był krytyczny wobec poznania zmysłowego: Złymi świadkami są oczy i uszy ludziom, którzy mają

dusze barbarzyńców (najdawniejsza krytyka poznania!!!)

- aforyzmy etyczne głoszą kult prawa i jednostki wyższej

* Jeden wart jest tyle, co dziesięć tysięcy, jeśli jest najlepszy

* moralność przeciętna (tłumu) i wyższa (mędrca)

* tłum woli zdrowie od choroby, skarży się, gdy mu zimno, mędrzec wie, że przeciwieństwa

są potrzebne, że zło czyni dobro przyjemnym (przeciwieństwa = wspólny motyw fizyki i

etyki)

NASTĘPCY

- jego ucznia, Kratylosa (skrajny wariabilizm) słuchał Platon

- Platon przejął wariabilizm (tylko dla realnego świata)

- sofiści (gł. Protagoras) rozwinęli relatywizm i zainteresowania humanistyczne

- stoicy odnowili teorię ognia i rozumu kosmicznego

Parmenides i szkoła elejska

- utworzona w Grecji jednocześnie z fil. Heraklita lecz biegunowo przeciwna

-zaprzeczała zmienności świata, stałość naczelną cechą bytu

Rozwój szkoły

- brak licznych zwolenników, ale miała ich stale przez szereg pokoleń

- pokolenia szkoły: pierwsze przygotowało, drugie wytworzyło naukę eleatów, trzecie broniło jej, w czwartym się wyrodziła.

- Poprzednikiem był Ksenofanes (łącznik między szkołą jońską a elejską)

- Parmenides dał tej doktrynie postać filozoficzną (rozwinął ją w teorię bytu i poznania)

- Zenon bronił doktryn Parmenides

- W szkole megarejskiej dialektyka stała się celem dla siebie i przekształciła w erystykę.

Poprzednik: Ksenofanes: Urodzony zapewne w 580 dożył podobno 100 lat. Żył jako wędrowny rapsod, na starość osiadło w Elei. Był głównie poetą (etyczno- religijne treści) . Napisał filozoficzne dzieło „O przyrodzie”. Był krytyczny, satyrą wyśmiewał błędy i przesądy. Osobisty uczeń Anaksymandera. Pochodząc z Jonii znał ich filozofię - wytworzył teorię analogiczną do jońskiej: uważał ziemię za zasadę przyrody, lecz nie przyroda była obiektem jego zainteresowań a bóstwo.

Jończycy = zasada świata jest jedna

Ksenofanes = bóstwo jest jedno

Bóstwu nie wolno przypisywać różnorodnych i zmiennych wartości. Zwalczał politeizm i antropomorfizm, ale próbował też orzec czym jest Bóg. Mówił o niematerialności, niezmienności i wszechmocy Boga. Rozumiał bóstwo jako czynnik wewnętrzny nie jako pozaświatową potęgę. Świat posiada boską siłę w sobie która porusza go i kieruje nim. Wysunął na czoło myśl o jedności. Do tej myśli nawiązał Parmenides i wysnuł z niej wielką doktrynę filozoficzną.

Życie Parmenidesa. Urodził się w Elei około 500 roku p.n.e. Słuchał Ksenofanesa. Około 480-470 napisał dzieło filozoficzne, wierszowane ale zupełnie niepoetyczne

Poglądy. 1. Teza Naczelna. W pierwszych teoriach filozoficznych, jakie wydała Grecja, tkwił nie od razu uświadomiony antagonizm jedności i mnogości: Zasada świata przyjmowano jedną - świat składa się z mnogości rzeczy. Był również antagonizm między trwałością a zmiennością: zasada świata była niezmienna - świat ulega przemianom. Pierwsi filozofowie jońscy nie rozwiązali tych przeciwieństw . W kolejnych pokoleniach podzieliły się stanowiska: Heraklit widział w rzeczach jedynie różnorodność i zmienność (nacisk na przeciwieństwa), Parmenides przygotowany przez Ksenofanesa zajął stanowisko przeciwne. Charakterystyka zjawisk Heraklita była niewątpliwie trafna, Parmenides jej nie zaprzeczał (przeciwieństwa w zjawiskach). Heraklit uważał, że przeciwieństwa tkwią w naturze bytu. Sądził, że przeciwieństwa wykluczają się nawzajem, więc jeśli zjawiska pełne są przeciwieństw znaczy, że nie są obrazem bytu. Heraklit „przyroda nieustannie zmienia własności”. Parmenides przyznawał mu rację ale wyciągał z tego konsekwencję (o przyrodzie nie można rzec, że jest, lecz że staje się). Przedmioty nie mogą być bytem bo nie jest bytem co może przestać być. Parmenides pragnął rozwiać te nieporozumienia i byt uczynił przedmiotem rozważań.

2. Teoria bytu. „Trzeba z konieczności powiedzieć i myśleć, że tylko to co jest istnieje. Bo byt jest a niebytu nie ma”. Czyli polegał tylko na „ontologicznej zasadzie tożsamości” . Parmenides wywnioskował wszystkie wartości bytu. Byt jest a niebytu nie ma stało się podstawą do twierdzeń z teorii bytu. Byt nie ma początku: z czego miał powstać? Tylko z niebytu - a niebytu nie ma. Nie ma końca z tej samej racji dla której nie ma początku: jest wieczny. Jest ciągły bo przerwa byłaby niebytem. Jest nieruchomy i niezmienny bo mógłby zmienić się tylko na niebyt. Jest niepodzielny bo części nie byłyby bytem, byłyby niebytem. Nie ma w sobie różnic bo różne od bytu byłoby niebytem. Jest stały i jeden. Dla Jończyków ruch był nieodłączny od rzeczy. Parmenides nie miał na myśli innego bytu niż Jończycy i Heraklit ponieważ myśl nie wybiegała jeszcze wówczas poza świat i materię. Wynika to z twierdzenia, że byt jest ograniczony, zakończony we wszystkich kierunkach, podobny do kuli. Parmenides uważał, że wyniki rozumowania a nie zjawiska, dają właściwy obraz bytu, trafnie pojmiemy rzeczywistość gdy abstrahując od zmienności i różnorodności zwrócimy uwagę na jej podłoże proste i niezmienne, jednolite i ciągłe. Omówił szczegółowo zjawiska z ich zmiennością ale w jego rozumieniu nie były to słowa pewne, lecz jedynie „ludzkie złudne mniemania”. Rozmyślania Parmenidesa uczyniły koniecznym odróżnienie bytu od zjawisk. On sam wyraźnie nie sformułował tej tezy ale faktycznie ją przeprowadził. Jego filozofia jedności nosiła w sobie początek dualizmu (filozofia Heraklita go nie posiadała)

3.Metoda dedukcyjna. Heraklit umiał opisać i uogólnić fakty doświadczenia., Parmenides był w niezgodzie. Świadomie jednak i systematycznie zastosował rozumowanie dedukcyjne. Odrzucił doświadczenie jako poznanie, cała wiedza pochodziła z przesłanek ogólnych. Ufał tylko rozumowi i dedukcji. Rodzaje poznania: myślowe ( uznawane), zmysłowe (niewiarygodne).

Jedność i stałość jest potrzebą umysłu czyli postulatem badania. Nie uwzględnił jednak że w tym badaniu potrzebna jest również znajomość faktów które wskażą czy i jak rzeczywistość sprawdza postulaty. Zaufał wyłącznie dedukcji. Byt ma cechę trwałości, a trwałość wyklucza zmianę. Łączność między bytem a doświadczeniem, między wiedzą rozumową a wiedzą o faktach została zerwana.

4. Podstawa epistemologiczna. (episteme - wiedza)

-usiłował twierdzenie uzasadnić epistemologicznie

- „skąd wiemy iż niebytu nie ma?” o niebycie nie można w ogóle myśleć ( nie można poznać ani wypowiedzieć) gdyż między myślą a bytem zachodzi związek najściślejszy: „ta sama rzecz jest i jest myślana”

- natura umysłu: ma nature bierną i może tylko odtwarzać „coś istniejącego”

- myśl, gdy nie jest w błędzie, w treści swej nie jest różna od tego co rzeczywiście istnieje

- panowała skłonność do pojmowania myśli jako intuicji, jako oglądanie i dotykanie rzeczywistości przez umysł.

-Mysli nie były abstrakcyjne a konkretne i mogły przez to być utożsamiane z konkretnym bytem.

-Rozróżnienie na poznanie zmysłowe i myślowe!

Znaczenie Parmenidesa: 1.Naczelna teoria jedności i niezmienności bytu

2. Pogląd na nierozerwalność bytu i umysłu

3. odróżnienie myśli od postrzegania

4. dedukcyjna, dialektyczna metoda filozoficzna

Szkoła Parmenidesa:

A. Melissos- Był filozofującym żołnierzem

-pierwsi historycy greccy (mianowicie Arystoteles) surowo ocenili jego dyletancką filozofię

- o jego filozofii wiemy dużo dzięki rozprawie „De Melisso, Xenophane, Gorgia” nieznanego greckiego historyka filozofii

- wg. Melissosa byt jest: 1. Wieczny, czyli nieskończony w czasie, 2. Nieskończony również przestrzennie, 3.jedyny, 4. Niezmienny 5. Nie doznający bólu ani cierpienia.

-Od poglądów Parmenidesa odbiegał w: 1.przyjmował przestrzenną nieskończoność bytu ( widocznie zauważył analogię czasu i przestrzeni- niemniej poglądy Parmenidesa nie wymagały tej konsekwencji, 2. Uznawał optymistycznie doskonałość bytu(brak bólu i cierpienia)

B. Zenon z Elei

-najwybitniejszy z następców Parmenidesa

- mało wiadomo o jego życiu i charakterze

- żył między 490 a 430

- należał do pokolenia które wydało nowy rodzaj filozofów przyrody (Empedokles i Anaksygoras)

- „o przyrodzie” proza w formie pytań i odpowiedzi (wzór dla formy dialogowej)

- apologeta i polemista

- wydoskonalił sztukę prowadzenia sporów, na drodze zestawiania pojęć wykazywał prawdę własną i cudzy fałsz (twórca dialektyki)

-bronił jedności i niezmienności bytu, ale na drodze pośredniej i negatywnej (wskazywał niemożność wszelkiej mnogości i zmiany, atakował najprostszą formę zmiany: ruch)

- Argumenty Zenona przeciw ruchowi są 4:

1. tzw Dychotomia - Przedmiot, gdy znajduje się w ruchu i ma przebyć drogę musi najpierw przebyć połowę drogi, potem połowę która pozostała do przebycia, połowę reszty i tak w nieskończoność. Nie pokona się drogi w skończonym przeciągu czasu- ruch jest niemożliwy

2. tzw. Achilles - najszybszy biegacz nie dogoni najwolniejszego. Achilles nie dogoni żółwia. Goniący musi dojść do miejsca w którym jest goniony, ten zaś posunął się naprzód i tak będzie zawsze.

3. Tzw Strzała - lecąca strzała w danej chwili nie porusza się, lecz spoczywa w powietrzu i nie przebiega żadnej przestrzeni, tak samo w każdej innej chwili

4. tzw Stadion - szybkość poruszania się przedmiotów jest jednocześnie taka i inna, mniejsza i większa w zależności od tego względem jakich przedmiotów jest rozważana (szybkość jest taka i nie taka- ruch jest sprzeczny, nie może istnieć) ---> względność ruchu

-Argumenty Zenona przeciw mnogości

1.Jeżeli byt stanowi mnogość to jest podzielny, podzielny jest dopóki części jego posiadają wielkość , gdy podział dojdzie do części nie posiadających wielkości, wtedy podzielność kończy się. Byt składa się z części, te części z niepodzielnych części. Jeśli te części są niepodzielne to ich suma także, byt jest wtedy pozbawiony wielkości. Ale części nie mogą być bez wielkości, czyli byt składa się z niezliczonej ilości niepodzielnych cząstek a więc jest nieskończenie wielki. Mnogość jest sprzeczna i nie może istnieć.

- Argumenty przeciw poznaniu zmysłowemu. Ziarno rzucone na ziemię nie wydaje dźwięku, nie powinien go tez wydać worek ziarna, bo skądże ma wydać dźwięk całość skoro część go nie wydaje? Tymczasem całość wydaje -> istnieje, mnogość nie wydaje -> nie istnieje

- Zenon zajmował się stosunkiem wielkości skończonych i nieskończonych, wielkości podzielne w nieskończoność, operując nieciągłymi częściami chciał z nich odtworzyć wielkości ciągłe.

- Paradoksy Zenona stały się bodźcem do badania ciągłości (całki)

C. Po Zenonie sofiści (kontynuator eleatów Gorgiasz) i uczniowie Sokratesa (szkoła Megarejska)

- Ci następcy Parmenidesa odbiegali od pozytywnych jego badań nad bytem, ich rozważania były tylko negatywne)

GORGIASZ Z LEONTINOI

- żył 483 - 375, poseł Aten

- pierwotnie filozof przyrody Empedoklesa, potem retor, sofista, literat, po trosze filozof

- „O przyrodzie” trzy tezy nihilistyczne i sceptyczne:

1. nie ma nic

2. gdyby nawet coś było to nie byłoby poznawalne

3. gdyby nawet było poznawalne to nie mogłoby być przedmiotem porozumienia między ludźmi

4. znak jest różny od ego co przezeń oznaczone (np. jak można mówić o barwie skoro ucho słyszy nie barwy a dźwięki?)

- Intencja paradoksów Gorgiasza była taka sama jak Zenona. Odkrywał trudności logiczne a niech rozwiąże je kto może.

D. Szkoła Megarejska

EMPEDOKLES

ANAKSAGORAS

DEMOKRYT I ATOMIŚCI

DEMOKRYT Z ABDERY

- uczeń Leucyna, wiele podróżował

- 60 dzieł ułożonych przez Trasyllosa w 15 tetralogii (wszystkie zaginęły)

- był wszechstronny, myślał konkretnie i plastycznie, wybierał teorie najprostsze i najnaturalniejsze

POPRZEDNICY DEMOKRYTA - LEUCYP

- właściwie nic o nim nie wiadomo, podejrzewano nawet, że jest postacią mityczną

- mieszkał w Abderze i kierował tam szkołą

- połączył filozofię starojońską z nauką eleatów

POGLĄDY

1. Atomistyczna teoria materii

- materia składa się z atomów, które są niepodzielne

* atomy są niezmienne (~ eleaci)

* poruszając się w przestrzeni tworzą zmienny, coraz to nowy układ świata

- cztery tezy teorii atomów

* przyroda składa się jedynie z mnogości atomów, czyli niepodzielnych cząsteczek

* atomy mają tylko własności ilościowe, a nie jakościowe, różnice w tym względzie

tłumaczą wszelkie własności ciał złożonych

* własnością atomów jest ruch, który jest odwieczny tak jak one, polega na zmianie miejsca

w przestrzeni - tylko takiej przemianie podlegają atomy

* atomy znajdują się i poruszają w próżni, czyli niebycie: Naprawdę istnieją tylko atomy i

próżnia, materia więc jest nieciągła

- przyroda jest różnorodna, ruchoma i nieciągła (dla eleatów była jednorodna, nieruchoma i ciągła)

2. Subiektywistyczna teoria postrzeżeń

- atomy posiadają wyłącznie własności matematyczne, nie posiadają jakości zmysłowych

- własności zmysłowe (ciepło, barwy, słodycz itd.) są subiektywne, ale mają podstawę w układzie

atomów: białe przedmioty składają się z gładkich atomów, czarne z szorstkich i nierównych

- rodzaje wiedzy:

* prawdziwa: dostarczana przez rozum (nie posiada progu poznawczego)

* ciemna: dostarczana przez zmysły (nie odrzuca jej, ale podkreśla jej ograniczoność,

niejasność i subiektywność)

- głosił hasło doświadczenia, ale tylko jako instancji pobudzającej do badania i sprawdzającej

badanie, a nie nim kierującej, bo kierować badaniem ma rozum

3. Program przyczynowej nauki

- przyczyny są materialne i mechaniczne (np. ruch Słońca i planet spowodowany jest naciskiem

powietrza wypełniającego wszechświat)

- odrzucali celowość zjawisk, tłumacząc je koniecznością: deszcz nie jest zsyłany po to, by roślinki

urosły, ale wznoszące się wyziewy ziemi ochładzają się, przemieniają w wodę i opadają, wzrost

roślin jest skutkiem ubocznym

- nie ma siły rozumnej, kierującej celowo światem

- rozum to władza ludzka, służąca do poznania, a nie siła kosmiczna

- nie pytali o pierwszą przyczynę

- jednolitość w traktowaniu zjawisk:

* ziemię traktował tak samo jak niebo, Ziemię jak inne planety

* dusze traktował tak samo jak ciała, zjawiska psychiczne jak cielesne

* dusza składa się z atomów, które są drobne, regularne i ruchliwe

(takie same jak ognia)

* sen i letarg to częściowe, a śmierć - zupełne zaniknięcie atomów duszy

* postrzeganie to przenikanie atomów ze świata zewn. do organów zmysłowych

(postrzeganie przez pośrednictwo podobizn)

jako pierwszy wytłumaczył świat jako twór czystko materialny, do tej pory materia zawsze

była pojmowana jako uduchowiona (demokryt - ojciec materializmu)

4. Etyka

- odróżniał czyny moralne od tych, które są czynione pod przymusem lub dla przypodobania się

* Nie z bojaźni, lecz z obowiązku należy się wystrzegać błędów

* Postępowanie moralne polega nie tylko na nieczynieniu zła, gdyż sama chęć uczynienia

krzywdy jest niemoralna

- najwyższym dobrem jest zadowolenie, a środkiem pozyskania go - rozum, który ma panować

nad namiętnościami

* zadowolenie to stan harmonii, ciszy, spokoju ducha

* zadowolenie osiąga się przez umiar

* brak i nadmiar powodują w duszy wzruszenia, które naruszają spokój ducha

* rozum vs. zmysły: rozkosze zmysłowe są krótkotrwałe, a umysłowe nieśmiertelne

- etyka eudajmonistyczna i intelektualistyczna

ROLA ATOMISTÓW

- program racjonalno-empirycznej i wyłącznie przyczynowej teorii

- teoria atomów

- teoria subiektywności jakości zmysłowych

- najpełniejszy system filozofii materialistycznej

WPŁYW DEMOKRYTA I OPOZYCJA PRZECIW NIEMU

- część następców rozwinęła poglądy przyrodoznawcze i etyczne (Epikur)

- część rozwinęła motywy krytyczne, zniekształciła je, nadając im zwrot sceptyczny (Pirron i szkoła sceptycka)

- za neoplatończyków i neopitagorejczyków uznawano za prawdziwą tylko grecką filozofię

idealistyczną, czyli Pitagorasa, Platona i Arystotelesa, o Demokrycie zapomniano.

PIT AGOREJCZYCY

Drugi okres filozofii starożytnej

SOKRATES I SOFIŚCI

SOKRATES
Nie pozostawił po sobie żadnych pism, całą uwagę skierował na człowieka (na sprawy etyczne). Cyceron pisze, że „pierwszy sprowadził [on] filozofię z nieba na ziemię”. Prawdopodobnie pozostałby postacią nieznaną dla historii filozofii, gdyby nie proces, w którym niesłusznie oskarżony przez rządy demokratyczne, skazany został na śmierć. Mógł spokojnie uniknąć kary, uczniowie przygotowywali mu plan ucieczki. On jednak pozostał w więzieniu, trwając na stanowisku posłuszeństwa wobec prawa. Zapadł w pamięć pokoleń jako jeden z nielicznych filozofów, którzy kierowali się w życiu własnymi ideami. Jest prawdziwym archetypem mędrca.
Całą wiedzę o nim czerpiemy z dialogów Platona (jego ucznia), który jedną ze stron dyskusji czyni właśnie Sokratesa. Innym ważnym źródłem są pisma Ksenofonta, wykazujące jednak w wielu miejscach tendencyjność.
To między innymi autorytet Sokratesa sprawił, że w kolejnych wiekach utrwalił się negatywny stereotyp sofistów, którzy w historii myśli odegrali jednak pozytywną i znaczącą rolę. Sokrates krytykował ich za pobieranie opłat za nauki, co uważał za niegodne mędrca, jako że, według jego filozofii, nie można niczego nauczyć, bo wiedza tkwi cały czas w człowieku, rola nauczyciela sprowadza się jedynie do wydobycia tej wiedzy na wierzch.
Poglądy
   Cnota jest dobrem bezwzględnym, (przeciw sofistom) niezależnym od tego kogo dotyczy - kobiety, mężczyzny, pana czy niewolnika. Sprawiedliwość, odwaga i umiejętność panowania nad sobą są zaletami wszędzie i w każdej sytuacji. Wywodzą się one bowiem z samej natury rzeczy, nie są tworem konwencji (powszechność praw etycznych).
Sokrates jednocześnie wynosi cnoty na szczyt wszystkich dóbr dostępnych człowiekowi, był zatem pierwszym moralistą.
Zwracał uwagę na symetrię między szczęściem a cnotą: tylko to co dobre jest niezawodnie pożyteczne, szczęście związane jest z cnotą, bo z cnoty wynika. Ważne jednak, że naczelnym dążeniem człowieka nie powinno być dążenie do szczęścia (eudajmonizm) tylko dążenie do cnoty.
„Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym”. Cnota jest zatem wiedzą. Na zarzut, że do dobra potrzebna jest jeszcze wola człowieka, że sama wiedza o tym co dobre nie wystarcza, Sokrates odpowiedziałby, że wiedza, która nie każe człowiekowi czynić dobra musi być powierzchowna i niezupełna. (intelektualizm etyczny). Konsekwencją wypływającą z tego poglądu było to, że dobra można się nauczyć; sami więc decydujemy czy jesteśmy dobrzy.
Sam Sokrates jednak często w swych decyzjach powoływał się na głos wewnętrznego demona (daimonion), który go powstrzymywał od złego uczynku. Przed śmiercią nie słyszał tego głosu, co miałoby potwierdzać słuszność jego wyboru. Niektórzy badacze wiążą daimonion z czynnikiem religijnym w jego etyce.
„Ludzie dążą do szczęścia i pożytku. Prawdziwe szczęście i prawdziwy pożytek daje tylko dobro. Prawdziwym dobrem jest cnota. Cnota jest jedna, bo każda cnota jest wiedzą. Zdobywając wiedzę, osiągamy dobro a z nim pożytek i szczęście.” [Tatarkiewicz]
Sokrates nie obiecywał uczniom, że nauczy ich cnoty, lecz że będzie razem z nimi jej szukał. Poszukiwania swe prowadził na drodze dyskusji. Najpierw, celem obalenia fałszywych poglądów rozmówcy, stosował metodę elenktyczną (metodę zbijania): przyjmował tezę przeciwnika za prawdziwą (tzw. ironia sokratejska), a następnie rozszerzał ją, pytaniami zmuszał rozmówcę do rozciągnięcia jej na inne obszary, by wykazać wreszcie jej niezgodność z powszechnie panującymi poglądami lub z pierwotną postacią niej samej. Uważał się za uprawnionego takiej krytyki, gdyż, w przeciwieństwie do innych, posiadał wiedzę niewiedzy („wiem, że nic nie wiem”) - co zaakcentował notabene w czasie swojego procesu. Kiedy jednak potrafimy rozpoznać brak, to znaczy, że posiadamy odpowiednie kryterium i pojęcie, tak więc Sokrates miał teorię epistemologiczną (teorię poznania), bo potrafił rozpoznać brak wiedzy. Taka faza krytyczna musi poprzedzić zdobywanie każdej wiedzy i dlatego Sokrates najpierw stosował metodę elenktyczną.
Dalej, gdy rozmówca wyzbył się fałszywych stereotypów, Sokrates rozpoczynał budowę właściwych poglądów. Metodą maieutyczną, dzielił złożone problemy na prostsze, wymagające tylko odpowiedzi tak lub nie. Bazował na przekonaniu, że każdy posiada w sobie wiedzę prawdziwą, którą trzeba tylko wydobyć - tą aprioryczną wiedzą była intuicja zdolna do rozpoznania dobra. Stanowiła ona jednocześnie ostatecznie kryterium trafności wytworzonych poglądów etycznych.
   W logice może być Sokrates uznany za twórcę metody indukcyjnej, przytaczał wiele przykładów, w których objawiała się dana cecha (np. sprawiedliwość) by później odnaleźć wspólne właściwości, zgodnie ze swoją teorią powszechności praw etycznych i jedności cnót.
   To on pierwszy zastosował w filozofii wyraźną metodę, działał systematycznie, bo według niego kto ma pojęcie ten ma wiedzę, a kto ma wiedzę, ten ma cnotę.
   Na poglądach Sokratesa i sofistów wykształciły się szkoły cyników i cyrenaików.

SOFIŚCI

   Byli elitą intelektualną Grecji i nauczycielami. Z nauk sofistów korzystali m. in.: Eurypides i Sofokles. Głównym zarzutem pod adresem sofistów, obok tego, że uczą za pieniądze, było, że dla fałszywego twierdzenia stwarzają pozory prawdy. Z czasem zaczęto utożsamiać sofistykę z erystyką. Prawdą jest, że nadużywali dialektyki, ale czynili to wówczas wszyscy filozofowie, nie wyłączając największego przeciwnika sofistów - Platona.
   Główny przedstawicielem sofistów był Protagoras.
   Oni właśnie dokonali największego zwrotu humanistycznego, zajmowali się tym co dziś zwiemy kulturą. Zbliżyli znów naukę do rzeczy praktycznych; chodziło im nie o to co prawdziwe, lecz to co pożyteczne.
   W badaniach stawiali na doświadczenie empiryczne. To właśnie Protagoras może być po wiekach uznany za prawdziwego twórcę filozofii pozytywistycznej - trzymać się faktów, unikać niepotrzebnych konstrukcji.
   W swej minimalistycznej teorii poznania byli sensualistami, wykazywali nieufność w stosunku do wiedzy; podkreślali relatywizm wszelkich wartości. Umysł uznawali jedynie za bierny byt zdolny do recepcji zewnętrznego świata, jeśli obraz tego świata otrzymywany przez różnych ludzi jest inny, to znaczy, że świat jest różny - materia posiada wszystkie te formy, w jakich komukolwiek się zjawia. Relatywizm ma więc nie tylko zabarwienie antropologiczne („człowiek jest miarą wszechrzeczy”) ale również kosmologiczne.
Prawdę obowiązującą  uznawali za efekt umowy (konwencjonalizm), natomiast prawdy indywidualne wiązali z pożytecznością (praktycyzm). Nie zaprzeczali jednak, że istnieje pierwotne prawo natury - utożsamiali je z panowaniem siły. Były więc dwie co najmniej sofistyczne teorie państwa: wzywające do powrotu panowania siły (niewykluczone, że z niej czerpał Nietzsche) i druga stawiająca konwencjonalne stosunki społeczne wyżej od naturalnych (jako wprowadzające sprawiedliwość).
Sofiści byli pierwszymi filozofami zajmującymi się estetyką. Stworzyli słynną teorię poezji bazującą na mimesis, katharsis i iluzji. ( 1] poezja nie wytwarza realnych przedmiotów, lecz ich słowne naśladownictwa - mimesis 2] w umysłach słuchaczy słowa te wzbudzają iluzję 3] poezja wzbudza w słuchaczach radość i daje im oczyszczenie - katharsis - analogia z wierzeniami religijnymi pitagorejczyków).
Protagoras napisał też pracę „O bogach”. Pierwszym zdaniem utworu było: „O bogach nie potrafię wiedzieć ani że są, ani że ich nie ma; wiele bowiem rzeczy przeszkadza mi to wiedzieć, niejasność samej rzeczy i krótkość życia ludzkiego.”

UCZNIOWIE SOFISTÓW I SOKRATESA

PLATON

Dialogi Platona, [w:] Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii, t. 1

A) dialogi wczesnego okresu

a) sokratyczne - stawiają sobie za zadanie określanie pojęć etycznych

b) elenktyczne - wykazują, jakich określeń przyjmować nie naleŜy, ale pozytywnych

rozwiązań przewaŜnie nie dają

c) zbijają cudze rozumowania ich własną bronią, nie zaznaczając własnego stanowiska

d) nie wypowiadają i zdają się nie znać poglądów uznawanych za najbardziej typowe dla

Platona (teoria idei)

e) przeciw sofistom

np. Eutyfron, Laches, Charmides, Protagoras, Gorgiasz, I księga Rzeczypospolitej,

Obrona Sokratesa

B) dialogi średniego okresu

a) konstrukcyjne - budują własne pozytywne teorie, które łączą się w system

b) zawierają dualistyczne sformułowania nauki o ideach

c) najbogatsze artystycznie

d) cechy mistycznego orfizmu, odbijają od trzeźwości wczesnych i późnych dialogów

np. Menon, Kratyl, Fajdros, Fedon, Uczta, księgi II-X Rzeczypospolitej, Teajtet

C) dialogi późnego okresu

a) dialektyczne

b) nie zawierają dualistycznego pojęcia nauki o ideach

c) forma stosunkowo mało artystyczna

d) język wyszukany i pełen odrębności, niezwykły porządek wyrazów

e) Sokrates przestaje być w nich wyrazicielem poglądów Platona (wyj.: Fileb)

np. Parmenides, Sofista, Polityk, Fileb, Timaios (Tymeusz), Krycjasz, Prawa

ARYSTOTELES

Bio: Pochodził z rodziny lekarzy. Przez 20 lat należał do platońskiej Akademii, po śmierci mistrza i przejęciu szkoły przez Speuzypa, wyjechał. Został nauczycielem Aleksandra Macedońskiego, opuścił go dopiero gdy ten wyprawił się na Azję i sprzeniewierzył ideom Arystotelesa. Powrócił do Aten i tam - w Likeionie - założył szkołę. ϑUmarł na przewlekły nieżyt żołądka
Główne pisma: dialogi - Eudemos, Protreptyk, O filozofii, pisma logiczne (Orgnanon, Hermeneutyka, Kategorie), pisma przyrodnicze (Fizyka), pisma praktyczne (Polityka, Etyka eudemejska, Etyka nikomachejska) i wreszcie tzw. pisma metafizyczne, obejmujące pierwszą filozofię. Uczeń Arystotelesa, Andronikos, umieścił je po dziele „Fizyka” i tak do historii przeszła nazwa metafizyka („meta” - po grecku „po”).
Poglądy:
LOGIKA:
1.   Byt jest jednostkowy a wiedza ogólna. Pojęcia tworzą hierarchię pojęć mniej ogólnych, definiowanych prze pojęcia ogólniejsze. Przy pojęciach najogólniejszych dochodzi do osiągnięcia kresu definiowania. Podobnie sądy tworzą hierarchię racji i następstw. Najbardziej ogólne sądy osiągają kres dowodzenia.
2.   Podstawowa jednostka logiczna to pojęcie. Sąd składa się z 2 pojęć: w podmiocie i w orzeczeniu. Sąd polega na subsumpcji pojęć - pojęcie ogólniejsze podporządkowuje się pojęciu mniej ogólnemu (Arystoteles jest człowiekiem - pojęcie Arystoteles subsumowanie ogólniejszemu pojęciu człowiek). Dowód jest wnioskowaniem na prawdziwych sądach, Arystoteles opracował jeden z rodzajów dowodów - sylogizm, czyli wnioskowanie z sądów posiadających jedno wspólne pojęcie (Arystoteles jest filozofem + filozof jest człowiekiem => Arystoteles jest człowiekiem).
3.   Logika poznania versus psychologia poznania. Sylogizm jest strukturą dedukcyjną - właściwą naturze rzeczy (bo z ogólnych pojęć wynika jednostkowy byt) - jest metodą wykładania wiedzy już zdobytej. Metodą właściwej naturze umysłu ludzkiego jest indukcja. Umysł jest niezapisaną tablicą, którą muszą najpierw wypełnić wrażenia zmysłowe, które drogą stopniowej abstrakcji zamienią się w wiedzę ogólną
PODZIAŁ FILOZOFII: teoretyczna (fizyka, matematyka, pierwsza filozofia) , praktyczna (etyka, polityka)
FILOZOFIA TEORETYCZNA
1.   Byt samoistny posiadają tylko rzeczy jednostkowe (substancje). Jakości (przeciw Platonowi) mogą istnieć tylko w związku z rzeczami
2.   Substancja składa się z formy (własności wspólne dla gatunku) i materii (to co nie jest formą).
3.   Szczególny rodzaj monizmu. Zarówno materia jak i forma są składnikiem substancji - hilemorfizm (hyle - materia + morfe - forma)
4.   Materia jest niepoznawalna, poznajemy jedynie formę. To co zawarte jest w formie jest wspólne dla całego gatunku, a więc jest stałe i istotne.
5.    4 zasady wyjaśniania: forma, materia, przyczyna i cel. Częścią czynną substancji jest forma. Na tym polega związek przyczynowy, że substancja dąży do spełnienia określonej dlań formy (arystotelesowski finalizm).
6.   Istota rzeczy to działanie, dążenie. Forma to energia, materia to potencja, dyspozycja.
7.   Przyroda to działanie samorzutnych sił, dążących do zrealizowania celu. (kamień spada nie dlatego, że działa grawitacja, tylko dlatego, że miejsce jego jest na dole). - negatywny wpływ na późniejsze badanie przyrody.
8.   Łańcuch przyczyn musi być skończony, istnieć musi byt niezależny. - nieruchomy i niezmienny, niezłożony, niematerialny, duchowy, rozumny, jest celem -ϑprzyciągającym świat, koniecznym, doskonałym - tzw. Bóg. > dowód kosmologiczny. Bóg wprawił w ruch świat i stanowi jego ostateczny cel.
9.   Dusza nie może istnieć bez ciała, a ciało bez duszy. Dusza jest formą ciała. Hierarchia dusz: roślinna - odżywianie, zwierzęca - postrzeganie, ludzka - myślenie. Dwa rodzaje rozumu: bierny (wyabstrahowuje pojęcia z danych zmysłowych) i czynny (wprawia w ruch rozum bierny) - rozwiązanie trudności konstruktywności i aprioryzmu. Dusza czynna, podobnie jak Bóg, musi być czystą, samoistną formą, jest wyłomem z ogólnej zasady systemu.
ETYKA (FILOZOFIA PRAKTYCZNA)
1.   Etyka empiryczna (osiągalna) w przeciwieństwie do transcendentnej Platona.
2.   Niższe i wyższe cele etyczne. Najwyższy cel człowieka: eudajmonia - czyli duchowa i fizyczna doskonałość jednostki (charakterystyczne dla kultury antycznej Grecji)
3.   Dwa rodzaje cnót: etyczne (hojność, męstwo) i dianoetyczne (mądrość, rozsądek). Żyć tylko zgodnie z rozumem jest ideałem nieosiągalnym dla człowieka, trzeba stawiać sobie również cele praktyczne. Człowiek rozumny powinien w tych czynnościach praktycznych znaleźć złoty środek (męstwo między tchórzostwem a zuchwalstwem, hojność między skąpstwem a rozrzutnością itd.)
4.   Nieosiągalność pełnego szczęścia: realizacja celów praktycznych jest zależna od czynników nie poddających się ludzkiej kontroli, życie ideami teoretycznymi zaś jest nie do zrealizowania.
PAŃSTWO: „Ludzie, z których każdy z osobna niczym się nie wyróżnia, zjednoczeni w wielkiej liczbie, będą lepsi od kilku najlepszych nie jako jednostki, ale jako ogół, bo gdzie jest wielka liczba tam każdy może posiadać pewną cząstkę cnoty i rozumu”.
ϑINNE: Przez wiele wieków przyjmowane było twierdzenie Arystotelesa, że kobiety mają mniej zębów niż mężczyźni

Następcy Arystotelesa nazywani są perypatetykami. Filozofia Arystotelesa bardzo silnie oddziałała w średniowieczu, po tym jak do Europy dotarły jego pisma skomentowane m. in. przez Awerroesa. Na filozofii Arystotelesa opierał się Tomasz z Akwinu. Gdy w średniowieczu pojawiał się sam wyraz „filozof” bez żadnego dopełnienia, rozumiano, że chodzi o Arystotelesa.

ORIENTACJA NAUKOWA

- zajmował się gł. biologią (a Platon matematyką i matematycznym przyrodoznawstwem)

- mówiąc o bycie, miał na myśli głównie żywe jednostki

FILOZOFIA TEORETYCZNA

7. Zastosowanie zasad ogólnych (teoria przyrody)

- w przyrodzie dopatrywał się czynników, które jego metafizyka uznała za czynniki istotne bytu,

czyli substancji, formy, energii i celu

- przyroda jest: substancjalna, jakościowa, dynamiczna, celowa

* osnowę zjawisk widział w konkretnych substancjach, a nie abstrakcyjnych zjawiskach

* jakościowe własności rzeczy są istotniejsze od ilościowych

* w przyrodzie działają samorzutne siły, które dążą do celu

- powrót do obrazu świata opartego na zmysłach

- cofnął się w mechanice i astronomii, bo jego metoda była dostosowana do badań biologicznych

- mechanika:

* ruch ciał (padanie kamienia, wznoszenie się dymu) uznał za ich celowe dążenie do

właściwego im miejsca

* odległość jest stosunkiem, a nie substancją, nie może więc zmieniać siły tego celowego

dążenia

- astronomia:

* powrót do systemu Eudoksosa (odrzucenie hipotezy ruchu Ziemi)

* Ziemia to nieruchomy środek świata

* siły istot boskich nieustannie poruszają sfery gwiezdne

8. Pierwsza przyczyna (teologia)

- świat jest wieczny - bo składa się z materii, która jest warunkiem wszelkiego rozwoju, nie może

być więc wynikiem rozwoju, nie powstała, więc jest wieczna, a z nią i materialny świat

- świat jest przestrzennie ograniczony - bo każdy żywioł ma w nim swoje miejsce, poza sfera

ostatniego żywiołu nie ma już materii, nie ma też próżni (próżnia to miejsce, które nie zawiera materii, ale mogłoby ją zawierać)

- świat jest jedyny - bo nie było innego przed nim, nie będzie po nim (jest wieczny), bo nie ma miejsca poza jego granicami (jest ograniczony przestrzennie)

- wszechświat to jednolity łańcuch zdarzeń powiązanych przyczynowo i celowo

- musi istnieć pierwsza przyczyna, która istnieje sama przez się, nie jest wynikiem działania

przyczyny, ma więc inne własności, jest bytem niezależnym, który jest:

* nieruchomy i niezmienny - bo poruszany nie byłby pierwszą przyczyną, a zmienny byłby

złożony

* niezłożony - bo zespolenie z części musiałoby mieć przyczynę

* niematerialny (czysta forma, czysta energia) - bo materia jest źródłem zmiany i wszystko,

co materialne jest zmienne

* jest istotą duchową - bo czym innym może być niematerialna forma?

* jest rozumem - bo niższe funkcje psychiczne są pobudzane przez czynniki zewn.

* jest celem, który pociąga świat

* jego działaniem jest jedynie myślenie, a przedmiotem myślenia sam rozum - bo poznający

upodabnia się do poznawanego i myśląc o świecie, upodobniłby się do świata

* tylko jeden - inaczej świat byłby zbiorem epizodów, a nie jednością

* konieczny - bo nie zawiera materii, która nosi w sobie różne możliwości

* doskonały - bo najdoskonalsza w bycie jest forma, rozum, energia

- świat przypadkowy, niedoskonały, zależny wskazuje na byt konieczny, doskonały, absolutny

* jeśli istnieje świat, to istnieje również absolut

(Demokryt pozostał na fizycznym świecie, Platon od razu zaczął od idei, Arystoteles to połączył)

- prototyp dowodu na istnienie Boga (który nazwano kosmologicznym)

- Bóg nie jest twórcą świata, ale jego pierwszą przyczyną, wprawił go w ruch

9. Okrąg niebiański i okrąg ziemski (kosmologia)

- Bóg działa w sposób niezmienny, więc ruch, którego jest sprawcą, musi być niezmienny

* takim ruchom podlega tylko niebo gwiazd stałych (zewn. okrąg świata = „pierwsze

niebo”)

* tylko jego ruch pochodzi bezpośrednio od Boga

* „Pierwsza przyczyna” uległa rozmnożeniu dla względów astronomicznych

* istoty podobne do niej, ale mniej doskonałe poruszają pozostałe sfery

- wszechświat = okrąg niebiański + okrąg ziemski

- okrąg niebiański (doskonalszy):

* poruszany przez Pierwszą przyczynę i pokrewne jej istoty

* ruch okrężny (najbardziej regularny i jednolity)

* materia jest eteryczna

- okrąg ziemski:

* znajduje się w ośrodku świata

* ruch prostolinijny

* materia jest zbudowana z czterech żywiołów

- przyrodoznawstwo = teologia stosowana

10. Dusza (psychologia)

- dusza i ciało organiczne stanowią nierozłączną całość

- dusza ma tyle funkcji, ile ciało organiczne czynności

- hierarchia funkcji duszy: wyższe są te, które nie mogą być wykonane bez innych (np. myśl jest

wyższa od postrzegania, a postrzeganie od odżywiania)

- trzy rodzaje duszy (wg jej trojakich funkcji)

1. dusza roślinna - posiada tylko funkcję najniższą: powoduje odżywianie i rośnięcie

2. dusza zwierzęca - posiada funkcję postrzegania oraz uczucia i popędy (f. psychiczne)

* bo z postrzeganiem łączy się przyjemność i przykrość

* z nimi wiąże się pożądanie przyjemności i popęd do unikania przykrości

3. dusza myśląca - posiada najwyższą zdolność = rozum (właściwa tylko człowiekowi)

* rozum poznaje byt i dobro

* znając dobro, kieruje wolą, czyni ją rozumną

* rozum praktyczny - kieruje się wolą; teoretyczny - jest tylko poznający

* dusza ludzka łączy wszystkie zdolności duszy

- rodzaje rozumu:

* bierny: receptywne poznanie - operuje materiałem, jakie dostaje od zmysłów, z

wyobrażeń zmysłowych wyabstrahowuje pojęcia (aparat odbiorczy duszy)

* czynny: samorzutny - wprawia w ruch rozum bierny, jest pierwszą przyczyną

samorzutnych poczynań duszy, ale sam nie pełni funkcji poznawczej (motor)

- rozum czynny nie jest związany z ciałem, jest wolny od materii, a więc niezniszczalny - bardziej

podobny naturze boskiej niż ludzkiej

- tak jak Bóg w makrokosmosie, tak dusza w mikrokosmosie jest wyłomem z ogólnej zasady, że wszelka forma może istnieć jedynie w łączności z materią

* Bóg i dusza to formy samoistne (pozostałość platonizmu)

Trzeci okres filozofii starożytnej

STOICYZM, EPIKUREIZM, SCEPTYCYZM
STOICYZM
Szkoła stoicka powstała bezpośrednio ze szkoły cyników.
Twórcy: Zenon z Kation, należał wcześniej do cyników. Chryzyp w roku 232 stanął na czele szkoły, opracował systematycznie poglądy stoików, bronił szkoły przed sceptykami, był świetnym logikiem.
Poglądy:
Metafizyka: Materialistyczny monizm (istnieje tylko materia) - bogowie i cnoty są materialne. W sporze o uniwersalia zajęli stanowisko nominalistyczne (pojęcia ogólne są wytworami mowy).
Analogicznie do Arystotelesa wyróżniali dwa pierwiastki wszechświata: czynny (coś jak forma Arystotelesa) i bierny (zwykła materia) - w przeciwieństwie do Stagiryty jednak pierwiastek czynny uważali również za pewien rodzaj materii, tyle że bardziej subtelny od zwykłej (pneuma - tchnienie). Pneuma występuje we wszystkich ciała, wprowadzając je w ruch toniczny (polegający na napięciu materii) - ciała martwe różnią się od żywych jedynie natężeniem tego ruchu. Byli więc hilozoistami - ruch uważali za wewnętrzną własność materii. Byli finalistami, świat jednak dążył, według nich, do określonego celu nie dzięki zewnętrznej sile, lecz przez logos tkwiący wewnątrz materii, będący taką samą jej własnością jak pneuma.
Panteizm: świat jest boskiej natury, boska jest pneuma.
Wieczny powrót: Okres różnicowania się pramaterii - okres degeneracji (pożar świata). Celem wszechświata są istoty rozumne - bogowie i ludzie.

Etyka: Dwie są drogi do szczęścia: opanować świat albo wyrzec się go. Dla człowieka dostępna jest tylko ta druga droga: aby wszystko mieć, trzeba się wszystkiego wyrzec. Wyrzekając się wszystkiego, należy żyć tylko dla cnoty, bo cnota oznacza niezależność i szczęście.
Żyć powinno się zgodnie z naturą, tzn. dostosować się do ogólnej harmonii. Żyć zgodnie z naturą to żyć cnotliwie. Mimo, że świat jest zdeterminowany to żyjąc cnotliwie jest się wolnym, ponieważ wolny jest ten, kto działa zgodnie ze swoją naturą.
Cnota jest jedna i niepodzielna: nie ma różnicy między męstwem a sprawiedliwością. Wszystko poza cnotą i złem (przeciwieństwem cnoty: życiem niezgodnie ze swoją naturą - afektami, działającymi przeciw rozumowi) jest obojętne. Wśród rzeczy obojętnych można jednak wyróżnić rzeczy godne wyboru - proegmena - (duchowe, cielesne i zewnętrzne; ich wartość jest względna) i godne odrzucenia. Proegmena nie zasługują na dążenie, lecz jedynie na zaakceptowanie.
Wyrzeczenie się zła, czyli afektów (do których zalicza się również smutek z powodu cudzego zła, czyli współczucie) to apatia, która powinna charakteryzować mędrca.
Stoicy jeszcze przed Kantem zwracali uwagę na znaczenie intencji czynu dla osądzenia czy jest on moralny czy nie.
Podobnie jak przyrodę, społeczeństwo traktowali jako organiczny zespół. Byli kosmopolitami, chcieli zniesienia granic państwowych.
Po raz pierwszy użyli terminu logika (nauka o logosie). Byli sensualistami - uważali wiedzę za zmianę jaką świat dokonuje w duszy; pojęcia podzielili na naturalne i zdobywane na drodze refleksji.
Sądy kataleptyczne - kryterium prawdy, sądy którym niepodobna odmówić prawdziwości (sąd pojmowany jako akt uznania).
Stoa przeszła przez 3 okresy: wczesny, średni i późny (Seneka, Epiktet, Marek Aureliusz)
„Wszyscy dziś nosimy żałobę po Marku Aureliuszu jak gdyby umarł wczoraj. Z nim razem bowiem po raz pierwszy i ostatni w dziejach rządziła filozofia”

EPIKUREIZM
Twórca: Epikur, filozof z ogrodów.
Etyka: Szczęście jest największym dobrem. Polega na braku cierpienia, gdyż człowiek ze swej natury jest szczęśliwy (życie jest radością). Życie jest tylko chwilą, dlatego dobra trzeba spożytkować jak najprędzej.
Oprócz szczęścia wynikającego z braku cierpienia, osiągnąć można jeszcze szczęście dawane przez doczesne przyjemności - wtedy jednak trzeba zdać się na ślepy los. W przypadku jednak, gdy zamierzenia nasze nie zostaną zrealizowane pojawia się cierpienie (a i sama realizacja przyjemności pozytywnych związana jest z cierpieniem). Zatem tylko człowiek odczuwający przyjemność negatywną (wynikającą z samej egzystencji) jest wolny od cierpienia. Właściwym zatem celem życia człowieka jest unikanie cierpienia, czyli wyzbycie się naturalnego instynktu którzy każe zabiegać o każdą możliwą przyjemność. Wśród przyjemności nie ma jakościowego rozróżnienia - są tylko przyjemności mniej lub bardziej przyjemne. Sam Epikur jednak, zalecał życie szlachetne i subtelne, szerzył kult przyjaźni i uważał, że zabiegać należy przede wszystkim o przyjemności duchowe.
Cnota sama przez się nie jest celem życia, lecz jedynie środkiem do szczęścia. Przyjaźń też wynika tylko z egoizmu
Epikur zajmował się nauką, aby wyzwolić rozum od niepotrzebnych lęków i doświadczyć pełniejszego szczęścia.
Fizyka: Mechanistyczna i materialistyczna koncepcja przyrody, własności zmysłowe wynikają tylko z odpowiedniego ustawienia atomów (stanowisko bardziej skrajne od demokrytejskiego). Cały ruch jest zdeterminowany, jednak atomy w locie mogą odchylać się w pewnych niewielkich granicach (miejsce dla wolności woli).
Bogowie nie mają wpływu na losy świata, bo nie są z nim związani - nie należy się więc ich lękać. Powinni za to stanowić wzór dla człowieka w nieustannym dążeniu do przyjemności.
Dusze pojmował materialistycznie, jako pewien rodzaj płynu wypełniającego ciało. Dusza jest zniczczalna, jednak „śmierć nas nic nie obchodzi, bo dobro i zło jest tam gdzie możemy coś odczuwać zmysłami, śmierć zaś jest końcem zmysłowego odczuwania”. Poczwórne lekarstwo Epikura usuwa lęk przed 1)nieszczęściem 2) cierpieniem 3) bogiem 4)śmiercią: 1) radość łatwa jest do zdobycia, jeśli człowiek żyje rozumnie 2) cierpienie łatwe jest do zniesienia, bo gdy jest silne to trwa krótko, gdy zaś trwa długo to jest słabe; poza tym to nie cierpienie lecz lęk przed nim dokucza ludziom 3)bogów nie ma się co lękać bo nie mają wpływu na ludzi 4) „dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a kiedy jest śmierć, nas już nie ma.
Człowiek jest zdany na siebie i sam odpowiada za własne szczęście.
Teoria poznania: sensualizm. Bezpośrednie wrażenie jest nieomylne, błąd wynika jedynie z niepoprawnego sądu. Dlaczego te same przedmioty tworzą w ludziach różne wrażenia? Bo poznanie odbywa się przez odrywanie od przedmiotów podobizn, które wpadają następnie do ludzkich zmysłów. W czasie drogi od przedmiotu poznawania do podmiotu poznającego podobizny zmieniają się i zderzają z innymi podobiznami. Do tego narządy zmysłu nie przepuszczają wszystkich podobizn.
Na upowszechnienie epikureizmu w Rzymie duże znaczenie miał poemat Lukrecjusza.

SCEPTYCY
Sceptycy wszystkich pozostałych filozofów nazywali dogmatykami (filozofami twierdzącymi), siebie zaś wstrzymującymi się od sądu, szukającymi lub rozpatrującymi.
Twórca szkoły: Pirron. Sceptycyzm rozwinął się także w Akademii (szkole Platona)
Poglądy
Wychodząc od etyki, szczęście dla sceptyków to spokój, uświadamiając sobie zaś, że żadnej kwestii nie możemy rozstrzygnąć osiągamy spokój. Na etykę powoływał się Pirron, jego kontynuatorzy rozwinęli głównie nurty epistemologiczne sceptycyzmu.
1.   Przyczyny zjawisk, w przeciwieństwie do samych zjawisk (np. że czuje jakiś zapach) są nam nieznane.
2.   Głównym celem swej krytyki uczynili izostenię (równosilność) sądów - teza i jej antyteza są równie prawdopodobne
3.   Twierdzenie może być pewne albo bezpośrednio albo pośrednio (wspierając je na innych twierdzeniach): I) bezpośredniej pewności jednak nie ma wobec rozbieżności różnych sądów, nie możemy jej osiągnąć ani przez postrzeżenia, ani przez pojęcia II) pośredniej pewności nie ma, gdyż nie istnieją twierdzenia bezpośrednio pewne (I). Pośr. pewności nie zyskamy na drodze ani indukcji ani dedukcji.
4.   10 sceptyckich tropów przeciw poznaniu zmysłowemu
A)   te same rzeczy są różnie postrzegane przez różne gatunki
B)   nie ma powodu dawać pierwszeństwa człowiekowi
C)   rzeczy są różnie postrzegane przez różne zmysły
D)   te same zmysły różnie postrzegają, zależnie od subiektywnych warunków postrzegającego
E)   ta sama rzecz jest różnie postrzegana zależnie od położenia i odległości
F)   żadna rzecz nie może być postrzegana w czystości, bo między przedmiotem a podmiotem istnieje środowisko
G)   postrzeganie rzeczy zależy od tego w jakiej występują ilości i w jakim układzie
H)   rzeczy postrzegane są inaczej zależnie od tego czy już przedtem i jak często były postrzegane
I)   postrzeżenia zależą od natury przedmiotu i podmiotu
J)   sąd zależy od wychowania, obyczajów, przekonań
Tropy dają się sprowadzić do względności postrzeżeń.
5.   Przeciw poznaniu ogólnemu (przez pojęcia).
Gatunek, obejmujący wszystkie przedmioty nie istnieje, gdyż musiałby posiadać własności wszystkich przedmiotów, które obejmuje (np.. gatunek trójkąt musiałby być jednocześnie prosto-, ostro- i rozwartokątny)
6.   Tropy przeciw dedukcji:
Dowodząc prawdziwość jakiegoś twierdzenia, albo poprzestaje na jakiejś nieuzasadnionej przesłance albo mój dowód brnie w nieskończoność. Poza tym w każdym sądzie popełniam błędne koło, bo konkluzja jest zawarta w przesłance (np. ze zdania `wszyscy są śmiertelni' wnoszę `jestem śmiertelny' - ale w pojęciu `wszyscy' już zawarte jest pojęcie `ja' tak więc dowód nie ma sensu)
7.   Przeciw indukcji: może być zupełna (musielibyśmy iść w nieskończoność) albo niezupełna - ale wtedy jeden przypadek może obalić całe rozumowanie.
8.   Krytyka prawdy: dla poznania prawdy musimy zastosować pewne kryterium, aby uzasadnić to kryterium musimy powołać się na kolejne i tak w nieskończoność
9.   Krytyka teologii:
A)   w kwestiach teologicznych panuje zbyt duża rozbieżność zdań
B)   pojęcie Boga jest wewnętrznie sprzeczne, cec**ją go bowiem doskonałość -> nieograniczoność -> nieruchomość -> bezduszność -> niedoskonałość (w teorii hilozoistycznej gdzie dusza <=> ruch).
C)   Trudności logiczne niesie ze sobą pojęcie opatrzności: bo albo bóg roztacza opiekę tylko nad niektórymi istotami (co byłoby niesprawiedliwe, a więc niezgodne z definicją bóstwa) albo - nad wszystkimi. Powszechną opatrzność bóg roztaczać: I) chce i może II) może, ale nie chce III) chce, ale nie może IV) nie chce i nie może. Alternatywa II) jest niezgodna z  postulatem o dobroci bóstwa, III) z postulatem o wszechmocy IV) z postulatem o wszechmocy i z postulatem o dobroci, I) zaś niezgodny z powszechnym doświadczeniem (istnienie zła)
10.   Krytyka fizyki:
A)   rozbieżność poglądów: przyjmując tylko jedną z koncepcji materii musielibyśmy się posługiwać jakimś kryterium (patrz: krytyka prawdy)
B)   sprzeczność pojęcia przyczyny: przyczyna musi być albo I) wcześniejsza od zjawiska albo II) równoczesna ze zjawiskiem albo III) późniejsza od zjawiska. Gdyby I) to nie mogłoby być łączności między zjawiskiem a jego przyczyną (istnieje przyczyna - nie ma skutku, istnieje skutek - nie ma przyczyny); nie może być II) bo nie można wytwarzać czegoś co już istnieje, oczywiście nierealne jest również III). Dalej: nie można również zaprzeczyć, że pojęcie przyczyny nie istnieje, bo prowadziłoby to do absurdu. Trzeba się więc wstrzymać od sądu.
11.   Krytyka etyki: relatywizm pojęcia dobra (dla każdego dobro oznacza co innego) i rozbieżność poglądów.
12.   Człowiek jednak musi jakoś żyć i coś myśleć, dlatego w filozofii praktycznej sceptycy kierowali się probabilizmem - chociaż żaden sąd nie jest pewny, niektóre są prawdopodobne.

KONIEC FILOZOFII HELLENISTYCZNEJ

Okres końcowy filozofii starożytnej

Filozofia chrześcijańska

(w okresie poprzedzającym średniowiecze)

AUGUSTYN

Tworzył na przełomie IV i V wieku, a więc jeszcze w starożytności. Był człowiekiem żywiołowym, targanym namiętnościami, ponoć „najbardziej ludzkim wśród świętych”.
Stworzył filozofię introspektywną, teocentryczną, skrajnie dualistyczną, epistemologicznie aprioryczną, ϑetycznie woluntarystyczną
Najważniejsze pisma: zupełnie nowe w formie „Wyznania”, w których święty podaje wiele intymnych szczegółów ze swojego życia i główne dzieło „O państwie Bożym” („De civitas Dei”).
Poglądy:
Teoria poznania.
1)   Punkt wyjścia iście klasyczny - „eudajmoniczny”  (znalezienie szczęścia celem naczelnym”), lecz odpowiedź chrześcijańska - zapewnić szczęście może tylko Bóg. Dlatego też filozofia Augustyna jest jedną z najbardziej teocentrycznych.
2)   Szczęście daje poznanie, jednak nie poznanie przyrodnicze, a poznanie Boga i własnej duszy. „Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej.”
3)   Przeciw sceptykom: dwie niezależne podstawy wiedzy - fenomenalizm (twierdzenia dotyczące zjawisk, nie rzeczy) i przeżycia wewnętrzne. ->”Ty, który chcesz poznać siebie, czy wiesz, że istniejesz? Wiem. Skąd to wiesz? Nie wiem. (...) Czy wiesz, że poruszasz się? Nie wiem. Czy wiesz, że myślisz? Wiem.” Augustyn jako pierwszy sformułował tę zasadę, która do historii przeszła pod nazwą kartezjańskiej.
4)   Subiektywizacja procesu poznania
5)   Bierność umysłu, który jest tylko odbiorcą, a nie twórcą, odwiecznych, transcendentnych, obiektywnych praw. (vide platońskie idee) Prawdy wieczne istnieją jednak tylko w Bogu, który jest jedynym wiecznym bytem.
6)   Poznanie więc polega na tym, że Bóg ukazuje człowiekowi część istniejących w sobie idei (iluminizm), odbywa się więc drogą czysto intuicyjną. (podstawy nowego mistycyzmu chrześcijańskiego.)
7)   Poznanie jest więc emanacją bożej łaski, zależy od czystości serca a nie od sprawności rozumu.
Aprioryczny dowód na istnienie Boga: mamy świadomość wiecznych idei, wszystko co wieczne musi zaś istnieć w bogu
Dowód na istnienie nieśmiertelnej duszy: Dusza poznając idee wieczne ma udział w wieczności
Metafizyka Augustyna, wynikała w prostej linii z jego teocentryzmu:
1)   przewaga Boga nad światem.
A)   jedyny jest bytem koniecznym. Cała reszta mogłaby nie istnieć.
B)   jest przyczyną świata i cały czas utrzymuje świat w porządku.
C)   jest przyczyną i celem poznania
D)   jest najwyższym dobrem i decyduje o tym co jest dobre (ważne konsekwencje etyczne). Zło = mniemanie stworzenia, jakoby mogło obyć się bez Boga
2)   przewaga duszy nad ciałem
A)   jest samoistną substancją, niezależną od ciała
B)   znamy ją lepiej od ciała, ciało wręcz przeszkadza w poznaniu prawd wiecznych
C)   rozkosz cielesna jest godna potępienia
D)   dusza jest nieśmiertelna, bo obcuje z Bogiem (patrz: dowód)
3)   Przewaga woli i uczucia nad rozumem
A)   woluntaryzm: wola wyprzeda rozum (który jest tworem biernym); wola jest też najważniejszym przymiotem Boga
B)   „zrozum byś mógł wierzyć, wierz, byś mógł zrozumieć” -> podstawa późniejszej scholastyki
C)   zerwanie z intelektualizmem etycznym. Tylko przez miłość można się zbliżyć do Boga.
4)   Infinityzm: najważniejszy przymiot i przewaga Boga nad światem tkwi w jego nieskończoności.
5)   Personalizm: Bóg jest także osobą, bo świat nie powstał jako konieczny proces (jak u neoplatończyków), lecz jako objaw boskiej wolnej woli.
6)   Egzemplaryzm: W bogu istniały wcześniej idee, wedle których stworzył świat.
HETERONOMICZNA ETYKA
1)   dążenie do teodycei (wykazania doskonałości - względnie nieskończonej dobroci - świaja)
2)   zło to brak dobra. Świat jest z natury dobry, zło wynika z wolnej woli stworzeń. Zło jest potrzebne do harmonii świata.
3)   Dobro pochodzi od łaski Bożej, łaska zaś nie jest dana za zasługi (bo ograniczałoby to wolną wolę Boga) lecz bez powodu. Człowiek jest więc odpowiedzialny za zło, którego się dopuszcza, nie zaś za dobro
4)   Ludzie dobrzy (ci, kutym Bóg udzielił łaski) będą zbawieni - oni stanowią „państwo boże”, źli natomiast będą potępieni - stanowią oni „państwo ziemskie”.
Augustyn był pierwszym historiozofem: wyznawał koncepcję trwającej przez całe dzieje ludzkości walki „państwa bożego” z „państwem ziemskim”, która kończy się wraz z końcem świata zbawieniem dobrych i potępieniem złych (więc w duchu manichejskim).

10

---