Historia
Pierwsze kody kreskowe powstały w latach czterdziestych naszego stulecia. W tym okresie zostały podjęte badania nad możliwością zautomatyzowania odczytu informacji o towarach za pomocą specjalnych znaków i symboli. Było to w Stanach Zjednoczonych, a autorami tych badań byli Joe Woodland i Berny Silver. Efektem ich pracy było opatentowanie w 1949 roku pierwszego kodu kreskowego zwanego także, ze względu na swój wygląd, "tarczą strzelniczą" (bulls eye). Kod ten składał się szeregu ułożonych współśrodkowo jasnych i ciemnych pierścieni różnej grubości. Ze względu na problemy techniczne ten kod nie znalazł zastosowania w życiu codziennym.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych przeprowadzono wiele udanych próbach stworzenia systemów identyfikacji towarów przy użyciu specjalnych znaków i symboli. Do rozwoju prac w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (lata sześćdziesiąte) w znacznym stopniu przyczynił się gwałtowny rozwój supermarketów, w których nastawiono się na masową obsługę klientów.
Producenci i handlowcy ze Stanów Zjednoczonych i Kanady utworzyli na początku lat siedemdziesiątych stowarzyszenie mające opracować jednolite zasady znakowania towarów. Tak doszło do powstania kodu UPC (Universal Product Code). Kod ten był stosowany głównie do identyfikacji i ewidencjonowania towarów w supermarketach. Osiągnięcia amerykańskich specjalistów zainteresowały także wysoko uprzemysłowione kraje europejskie, które wychodząc na przeciw zapotrzebowaniu ze strony własnego handlu detalicznego, a nie chcąc uzależniać się od Stanów Zjednoczonych, wprowadziły własny jednolity system znakowania towarów.
Zalety stosowanych głównie w handlu detalicznym kodów kreskowych zostały prędko zauważone także przez inne gałęzie gospodarki. Kody umieszczano na opakowaniach zbiorczych towarów, znakowano nimi elementy na liniach produkcyjnych, w bibliotekach, archiwach itp.
Czym jest kod kreskowy?
Kod kreskowy jest graficznym odwzorowaniem informacji za pomocą kresek i odstępów pomiędzy nimi. Umożliwia on kodowanie informacji w celu jej późniejszego szybkiego i bezbłędnego odczytu. Czytnik kodu składa się z elementu światłoczułego i źródła światła. Idea odczytu opiera się na tym, iż powierzchnie jasne odbijają światło, podczas gdy powierzchnie ciemne je pochłaniają. Czytnik błyskawicznie analizuje kod kreskowy i przetwarza go na zawartą w nim informację.
Standardy kodów
Istnieje wiele różnych systemów kodów kreskowych m.in. EAN/UPC, Codabar, ITF, Code 39, Code 128 itd. Różnią się one układem kresek i możliwościami kodowania (cyfry, litery, ilość znaków). Znalazły zastosowanie w wielu dziedzinach: handel, przemysł, medycyna, transport itp. W handlu od prawie 20 lat używany jest system EAN/UPC i ten właśnie rodzaj kodu umieszczany jest na opakowaniach towarów, aby ułatwić ich obrót hurtowy i detaliczny. Zastosowanie kodu kreskowego ułatwiło prace ewidencyjno-kontrolne, wyeliminowało dużą ilość dokumentacji, udoskonaliło i przyspieszyło obsługę klienta, usprawniło prace inwentaryzacyjne i umożliwiło automatyczne sygnalizowanie braków w zaopatrzeniu itp.
Używanie kodu kreskowego
Po pierwsze, zanim zaczniemy wykorzystywać kody kreskowe, musimy określić rodzaj kodu, który będziemy stosować. Zależeć on będzie przede wszystkim od celu, w jakim chcemy go użyć i obowiązujących standardów. Jednym z najpowszechniejszych zastosowań jest wykorzystanie kodu kreskowego do oznaczania towarów trafiających do sprzedaży hurtowej i detalicznej. W tym celu powinniśmy zastosować kod EAN. Aby jednak go używać musimy najpierw zarejestrować się jako jego użytkownicy i otrzymać swój numer identyfikacyjny.
Po drugie, należy zapoznać się z zasadami i wymaganiami stosowania określonego rodzaju kodu kreskowego. Musimy poznać i przestrzegać reguły obowiązujące przy jego stosowaniu. Podstawowe z nich dotyczą - struktury numeru - parametrów jakościowych (wymagana dokładność odwzorowania, kontrast druku, umiejscowienie itp.). Są one bardzo ważne i decydują o czytelności kodu kreskowego.
System EAN
Wykorzystywany jest on przede wszystkim do identyfikacji towarów znajdujących się w handlu hurtowym i detalicznym.
System jest nadzorowany, rozwijany i rozpowszechniany poprzez stowarzyszenie EAN International z siedzibą w Brukseli. Jego zadaniem jest wprowadzenie globalnego, międzybranżowego systemu identyfikacji i automatycznego przekazywania danych o produktach i usługach, opartego na standardzie akceptowanym w handlu miedzynarodowym. Polska reprezentowana jest w EAN International od 1990 roku poprzez organizację narodową - Centrum Kodów Kreskowych w Poznaniu.
Kod EAN daje możliwość oznaczenia danego rodzaju towaru trzynastocyfrowym lub ośmiocyfrowym numerem identyfikacyjnym. Poza nim kod kreskowy nie zawiera żadnej innej informacji. Takie cechy jak nazwa czy cena "pobierane" są przy odczycie kodu z bazy danych uprzednio wprowadzonej do komputera.
Wykorzystanie kodu kreskowego pozwala na bardzo szybką i bezbłędną identyfikację danego towaru.
W systemie EAN oprócz podstawowych kodów EAN-8 i EAN-13 wykorzystywany jest także kod EAN-128 (oparty na kodzie Code128), który umożliwia zawarcie w numerze kodowym dodatkowych informacji (data produkcji, termin ważności, adres, numer serii itp.) wg ściśle określonych zasad. Stosowany jest on do znakowania opakowań wysyłkowych.
Struktura numeru
EAN jest systemem międzynarodowym i przestrzegając jego zasad mamy pewność, że dany numer towaru jest niepowtarzalny na całym świecie. Jest to możliwe dzięki Międzynarodowemu Stowarzyszeniu EAN, które kontroluje przydzielanie numerów poprzez organizacje narodowe. Dlatego aby producent (dystrybutor) mógł oznaczać swoje towary kodem EAN musi zarejestrować się w systemie poprzez organizację krajową lub jej przedstawiciela. Wówczas otrzyma swój numer producenta i zakres numerów na swoje towary.
Występują dwie wersje kodu EAN: podstawowa trzynastocyfrowa (EAN-13) i skrócona ośmiocyfrowa (EAN-8), która ułatwia umieszczanie kodu na małych opakowaniach.
Kod EAN-13 zawiera 13 cyfr:
Pierwsze trzy cyfry są numerem kraju. Polska przystępując do EAN International otrzymała numer 590,zatem towary wytworzone przez producentów zarejestrowanych w Polsce będą miały prefiks 590.
Kolejne cztery do siedmiu cyfr oznaczają numer producenta lub dystrybutora i przydzielane są przez organizację krajową podczas rejestracji.
Następne dwie do pięciu cyfr stanowią numer produktu, który przydzielany jest przez samego producenta (jednostkę kodującą) dla asortymentu wyrobów o tej samej nazwie, cenie, wadze, pojemności, kolorze, wielkości, składzie itp. Jeżeli inna seria towarów różni się którąkolwiek z tych cech konieczne jest nadanie innego numeru. (Jeżeli dany towar drożeje i zmienia się jego cena dla każdej sztuki towaru danego asortymentu nie trzeba zmieniać numeru kodu, gdyż cena wprowadzana jest w sklepie i odnosi się do danego numeru - może być łatwo zmieniona). Do obowiązków producenta należy pilnowanie, by ten sam numer produktu nie został przydzielony dwóm różnym produktom.
Ostatnia cyfra jest cyfrą kontrolną wyliczaną według specjalnego algorytmu i służy do kontroli poprawności odczytu.
EAN-13 |
numer kraju |
numer przedsiębiorstwa |
numer produktu |
cyfra kontrolna |
|
XXX |
XXXX |
XXXXX |
K |
|
XXX |
XXXXX |
XXXX |
K |
|
XXX |
XXXXXX |
XXX |
K |
|
XXX |
XXXXXXX |
XX |
K |
wyjątkami są kody z prefiksem "2" (kody wewnętrzne i towarów o zmiennej ilości)
oraz z prefiksem "978" i "977" (wydawnictwa i czasopisma)
Numer towaru musi oznaczać konkretny ściśle określony, indywidualny rodzaj produktu. Jeżeli występują jakieś modyfikacje danego produktu muszą być im przydzielone inne numery. Poniższa tabela przedstawia, w jakich przypadkach zachodzi taka konieczność.
Wymagana zmiana numeru:
nowy produkt
zmiana producenta
nowa wersja produktu
zmiana nazwy
poważna zmiana opisu produktu
zmiana zawartości, cechy fizyko-chemicznej (budowa, skład chemiczny, smak, kolor itp.)
nowy rodzaj opakowania
zmiana wagi lub objętości
dołączenie gratisowego dodatku
promocyjna zmiana ceny
Nie wymagana zmiana numeru:
mało istotna zmiana składników
nieznaczna zmiana wagi
dołączony (wewnątrz) upominek
promocja konkursowa
zmiana graficzna opakowania
Ważne jest aby producent stosował się do powyższych zasad oraz nie dopuścił do powtórzenia się jednego numeru dla kilku towarów. Należy zatem w firmie prowadzić rejestr numerów produktów.
Kod EAN-8 zawiera osiem cyfr i składa się z numeru kraju, numeru produktu i cyfry kontrolnej. Numer produktu w tym przypadku jest przydzielany przez organizację krajową.
EAN-8 |
numer kraju |
numer produktu |
cyfra kontrolna |
|
XXX |
XXXX |
K |
Numer towaru w kodzie EAN-8 przydziela się tylko w uzasadnionych przypadkach, gdy nie ma żadnej możliwości umieszczenia na opakowaniu kodu EAN-13.
Do oznaczania wydawnictw stosowany jest kod kreskowy EAN-13. Wydawca musi najpierw zarejestrować się w systemie EAN. Przy znakowaniu książek kodem kreskowym EAN wykorzystuje się ich numer ISBN. Jeżeli książka nie posiada swojego numeru ISBN znakowana jest na zasadach jak inne towary.
Numer identyfikacyjny EAN-13 dla książki z wykorzystaniem jej numeru ISBN ma następującą strukturę:
prefiks dla kodowania książek |
numer ISBN bez ostatniego znaku kontrolnego |
cyfra kontrolna kodu EAN |
978 |
XXXXXXXXX |
K |
Prefiks - jest to liczba "978" nadana przez EAN International dla kodowania książek.
Numer ISBN - nadany książce numer jednoznacznie ją identyfikujący. Numery ISBN są nadawane przez Krajowe Biuro ISBN które ma siedzibę w Bibliotece Narodowej, Al. Niepodległości 213, 00-973 Warszawa, tel.fax (0-22) 608-24-33.
Cyfra kontrolna - służy do wykrywania błędów odczytu kodu kreskowego. Obliczana jest ona według specjalnego algorytmu na podstawie poprzednich cyfr.
Możliwe jest także zastosowanie dwu lub pięciocyfrowego dodatku do kodu kreskowego nazywanego "Add-on". Można w nim zawrzeć dodatkowe informacje np. oznaczenie wariantu wydawniczego. Numer "add-on" nie może zawierać informacji, które powinny znaleźć się w głównym numerze EAN-13, jednoznacznie identyfikującym książkę. Stosowanie numeru "add-on" jest nieobowiązkowe, umieszcza się go na odpowiedzialność wydawcy, dla jego własnych celów. Odczyt symbolu "add-on" przez czytnik kasowy nie jest obowiązkowy.
Przy znakowaniu periodyków (wydawnictw ciągłych) kodem kreskowym EAN wykorzystuje się ich numer ISSN. Jeżeli periodyk nie posiada swojego numeru ISSN znakowany jest na zasadach jak inne towary.
Numer identyfikacyjny EAN-13 dla periodyków z wykorzystaniem ich numeru ISSN ma następującą strukturę:
prefiks dla kodowania periodyków |
numer ISSN bez ostatniego znaku kontrolnego |
oznaczenie wydania |
cyfra kontrolna kodu EAN |
977 |
XXXXXXX |
XX |
K |
Prefiks - jest to liczba "977" nadana przez EAN International dla kodowania wydawnictw ciągłych.
Numer ISSN - nadany wydawnictwu numer jednoznacznie go identyfikujący. Numery ISSN są nadawane przez Narodowy Ośrodek ISSN który ma siedzibę w Bibliotece Narodowej.
Oznaczenie wydania - są to dwie cyfry do oznaczania różnych wydań tego samego tytułu np. zeszyty specjalne o niestandardowej cenie. Przydatne są one gdy sam tytuł nie może jednoznacznie identyfikować towaru. Jeżeli wydawnictwo nie ma różnych wydań to wpisuje się "00". Można także wprowadzić na tej pozycji oznaczenie roku (dwie jego ostatnie cyfry).
Jeżeli wydawnictwo ma szereg numerów w tygodniu muszą być one traktowane jako oddzielny towar i mieć różny numer EAN. W tym celu w pozycji oznaczenia wydania stosuje się odpowiednie oznaczenia: zeszyt poniedziałkowy "01", wtorkowy "02", ... , niedzielny "07", sobotnio-niedzielny "26" ("2" - ilość obejmujących dni, "6" - sobota).
Cyfra kontrolna - służy do wykrywania błędów odczytu kodu kreskowego. Obliczana jest ona według specjalnego algorytmu na podstawie poprzednich cyfr. Przy zamawianiu oryginału kodu producent nie musi jej znać, gdyż powinna być ona wyliczona przy wykonywaniu oryginału kodu kreskowego.
Możliwe jest także zastosowanie dwucyfrowego dodatku do kodu kreskowego nazywanego "Add—on". Można w nim zawrzeć okres w którym ukazuje się wydawnictwo. Zaleca się następujące oznaczenia:
dzienniki - przedstawienie kolejności tygodni ("01" ... "53")
tygodniki - numery tygodni w roku ("01" ... "53")
dwutygodniki - numery tgodni w roku ("01", "03" ... "53" lub "02, "04" ... "52")
miesięczniki - numery miesięcy w roku ("01" ... "12")
dwumiesięczniki - numery miesięcy w roku ("01", "03" ... "11" lub "02, "04" ... "12")
kwartalniki - numer miesiąca ukazania się (np. "01", "04", "07, "10")
okresy sezonowe - pierwsza cyfra jest ostatnią cyfrą roku, a druga cyfra numerem pory roku (1 - wiosna, 2 - lato, 3 - jesień, 4 - zima)
roczniki - pierwsza cyfra jest ostatnią cyfrą roku, a drugą cyfra zawsze jest "5"
specjalne, nieregularne - numeracja kolejnych numerów kolejna od "01" do "99".
Budowa kodu
Podstawowe elementy kodu to:
tło kodu o odpowiedniej barwie która odbija światło emitowane przez czytnik
układ kresek z odstępami pomiędzy nimi o odpowiednim układzie reprezentujący graficzne zakodowanie numeru
numer zakodowany zapisany cyframi arabskimi - numer ten jest tylko dla informacji człowieka, czytnik nie bierze go pod uwagę, dla niego informacją jest tylko dany układ kresek
znacznik marginesu - znak > po prawej stronie wyznaczający marines ochronny. Jest to znak pomocniczy ułatwiający określenie koniecznego prawego marginesu ochronnego. Nie jest on konieczny (nie zawsze występuje), konieczne jest jednak zawsze zachowanie właściwego marginesu. Lewy margines ochronny orientacyjnie wyznacza początek pierwszej cyfry
marginesy ochronne - strefa o określonej szerokości (lewy margines jest większy od prawego) po lewej i prawej stronie kodu o barwie tła nie zawierająca żadnych elementów graficznych.
Rozmiary kodów
Kody EAN mogą mieć różny rozmiar, przy czym należy pamiętać że im mniejszy kod tym mniejsze są dopuszczalne odchyłki odwzorowania szerokości kresek i odstępów a tym samym bardziej dokładny musi być proces drukowania i trudniej jest otrzymać właściwą jakość kodu (patrz następny punkt).
Wielkość kodu można określać współczynnikiem powiększenia lub w skrócie symbolem SC. Wartość nominalna o współczynniku powiększenia 1 (100%) oznaczona jest symbolem SC2.
Maksymalne dopuszczalne pomniejszenie kodu wynosi 80% (wsp. 0.8, SC 0), natomiast powiększenie 200% (wsp. 2.0, SC9).
Oznaczenia i wymiary kodów podaje poniższa tabela. Wymiary kodu obejmują również marginesy ochronne.
Symbol |
współczynnik |
EAN-13 |
EAN-8 |
||
|
|
szerokość |
wysokość |
szerokość |
wysokość |
SC 0 |
0,80 |
29,83 |
21,00 |
21,38 |
17,31 |
SC 1 |
0,90 |
33,56 |
23,63 |
24,06 |
19,48 |
SC 2 |
1,00 |
37,29 |
26,26 |
26,73 |
21,64 |
SC 3 |
1,10 |
41,02 |
28,89 |
29,40 |
23,80 |
SC 4 |
1,20 |
44,75 |
31,51 |
32,08 |
25,97 |
SC 5 |
1,40 |
52,21 |
36,76 |
37,42 |
30,29 |
SC 6 |
1,50 |
55,94 |
39,39 |
40,10 |
32,46 |
SC 7 |
1,70 |
63,39 |
44,64 |
45,44 |
36,79 |
SC 8 |
1,85 |
68,99 |
48,58 |
49,45 |
40,03 |
SC 9 |
2,00 |
74,58 |
52,52 |
53,46 |
43,28 |
SC 10 |
2,12 |
79,05 |
55,67 |
56,67 |
45,88 |
Istnieje możliwość redukcji wysokości kodu kreskowego. Można jednak to robić tylko w ograniczonym zakresie. Kody o rozmiarze SC0 i SC1 nie powinny być poddawane redukcji wysokości. Począwszy od rozmiaru SC2 można zmniejszyć wysokość, a dopuszczalne wartości redukcji są tym większe im większy rozmiar kodu i są one przedstawione w poniższej tabeli. Należy jednak unikać wprowadzania redukcji wysokości kodu i stosować ją w przypadkach naprawdę koniecznych.
rozmiar |
Współczynnik |
max redukcja |
SC0 |
0,8 |
0 mm |
SC1 |
0,9 |
0 mm |
SC2 |
1,0 |
3,8 mm |
SC3 |
1,1 |
4,6 mm |
SC4 |
1,2 |
5,3 mm |
SC5 |
1,4 |
6,8 mm |
SC6 |
1,5 |
7,6 mm |
SC7 |
1,7 |
9,1 mm |
SC8 |
1,85 |
10,2 mm |
SC9 |
2,0 |
11,4 mm |
Kontrast
Ważnym czynnikiem przy drukowaniu kodów kreskowych jest kontrast pomiędzy kreskami a odstępami (tłem). Kreski powinny maksymalnie pochłaniać, a tło odbijać czerwone światło (emitowane przez czytnik kodów). Idealnym zestawieniem jest białe tło i czarne kreski, lecz niektóre inne połączenia mogą dać równie dobry efekt. Zalecane kolory przedstawione są poniżej.
prawidłowa |
prawidłowa |
czarna |
biała |
zielona |
żółta |
cyan |
pomarańczowa |
niebieska |
czerwona |
ciemnobrązowa |
magenta |
Marginesy ochronne
Szerokość całego kodu kreskowego nie jest odległością od pierwszej do ostatniej kreski lecz zawiera jeszcze marginesy ochronne, które powinny być w kolorze tła. Orientacyjnie wyznaczane są one poprzez początek pierwszej lewej cyfry i koniec ostatniego prawego znaku ">". Dla wielkości SC2 jest to po lewej stronie 4mm od skrajnej kreski i po prawej stronie 3mm od skrajnej kreski. W tej strefie marginesów nie mogą znajdować się żadne elementy graficzne. Również na górze i dole kodu powinien zostać zachowany odstęp 1 mm.
rozmiar |
współczynnik |
margines lewy |
margines prawy |
SC0 |
0,8 |
2,90 mm |
1,85 mm |
SC1 |
0,9 |
3,26 mm |
2,08 mm |
SC2 |
1,0 |
3,63 mm |
2,31 mm |
SC3 |
1,1 |
3,99 mm |
2,54 mm |
SC4 |
1,2 |
4,36 mm |
2,77 mm |
SC5 |
1,4 |
5,08 mm |
3,23 mm |
SC6 |
1,5 |
5,44 mm |
3,47 mm |
SC7 |
1,7 |
6,17 mm |
3,93 mm |
SC8 |
1,85 |
6,71 mm |
4,27 mm |
SC9 |
2,0 |
7,26 mm |
4,62 mm |
Zawsze dla pewności warto jest utworzyć margines o 1 mm większy od podanego.
Obliczanie cyfry kontrolnej
Cyfra kontrolna służy do wykrywania błędu odczytu kodu kreskowego. Oblicza się ją według specjalnego algorytmu dla danego rodzaju kodu kreskowego. Oto dla przykładu jak obliczana jest cyfra kontrolna w kodzie EAN-13:
1) sumujemy co drugą cyfrę czytając od prawej do lewej tj. począwszy od skrajnej prawej cyfry (wyłączając oczywiście cyfrę kontrolną, której jeszcze nie znamy) ;
2) mnożymy wynik z punktu 1) przez liczbę 3;
3) sumujemy pozostałe cyfry kodu;
4) sumujemy wyniki z punktów 2) i 3);
5) cyfra kontrolna jest najmniejszą liczbą, która po dodaniu do wyniku wg punktu 4) tworzy liczbę będącą wielokrotnością liczby 10.
Przyklad:
numer kodu: 5 9 0 1 2 3 4 1 2 3 4 5 X
1) 5 + 3 + 1 + 3 + 1 + 9 = 22
2) 22 * 3 = 66
3) 4 + 2 + 4 + 2 + 0 + 5 = 17
4) 66 + 17 = 83
5) 90 - 83 = 7
zatem cyfra kontrolna (X) jest równa 7