Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach monopolu

Monopol pełny występuje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:

1. Na rynku działa jeden producent (sprzedawca) i wielu kupujących;

2. Nie ma możliwości wejścia na rynek opanowany przez jednego producen­ta - monopolistę, co może wynikać z przyczyn technicznych (wymagany pa­tent), ekonomicznych (wysokie nakłady finansowe na budowę nowej firmy, np. fabryki samochodów) lub administracyjno-prawnych (ustalony przez państwo mo­nopol spirytusowy, tytoniowy itp.);

3. Produkty są zróżnicowane, nie mają bliskich substytutów;

4. Uczestnicy rynku dysponują doskonałą informacją.

Wiele przyczyn może sprawiać, że produkcją danego dobra zajmuje się je­den producent, mający 100% udziału na danym rynku. Najczęściej wymienia się następujące źródła monopolu:

- Rząd lub władze lokalne przyznają firmie prawo do wyłącznej produkcji danego produktu lub świadczenia danej usługi,

- Przedsiębiorstwo może wejść w posiadanie patentu, praw autorskich lub znaków firmowych, uniemożliwiających powielanie technologii lub produktów przez innych producentów, dzięki czemu zdobywa monopolistyczną pozycję na rynku,

- Monopol może wynikać z prawa własności do specyficznych, niepowta­rzalnych, występujących w niewielkiej ilości zasobów naturalnych, potrzebnych do produkcji danego dobra. Specyficznymi monopolistami są też wybitni artyści, których dzieła są niepowtarzalne,

- Monopol może być związany z rosnącymi korzyściami skali. Sytuacja taka występuje wówczas, gdy jeden producent, wytwarzając taniej (dzięki korzy­ściom skali) niż pewna liczba mniejszych firm, jest w stanie zaspokoić całkowity popyt rynkowy. W tej sytuacji przedsiębiorstwo ma tak duże możliwości ekspan­sji, że konkurencja nie może się utrzymać. Gdyby np. istniało kilka firm autobu­sowych przewożących pasażerów z Łodzi do Zgierza, prawdopodobnie byłyby deficytowe, gdyż autobusy kursowałyby z pustymi miejscami, podczas gdy jedna firma byłaby zapewne wysoce rentowna. Podobnie nieopłacalne byłoby też istnie­nie na jednym lokalnym rynku kilku zakładów energetycznych, gazowych, wodo-ciągowo-kanalizacyjnych. Są to przykłady przedsiębiorstw, w których mamy do czynienia z tak poważnymi korzyściami skali, że długookresowe koszty przecięt­ne maleją bardzo znacznie wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Z tego powo­du działalność więcej niż jednego przedsiębiorstwa w gałęzi jest bardzo utrudnio­na i ekonomicznie nieuzasadniona. Sytuacja taka określana jest jako monopol naturalny. Bariery wejścia na rynek tworzą tu czynniki ekonomiczne, a nie administracyjno-prawne czy techniczne.

Przedsiębiorstwa zajmujące pozycję monopolistyczną mają wpływ na podaż i ceny. Kontrolując sytuację na rynku mogą one ograniczać rozmiary podaży i sprzedawać towary po wyższych cenach. Oznacza to jednak równocześnie, że przy podejmowaniu decyzji o zwiększeniu rozmiarów produkcji (korzystnej np. ze względu na możliwość obniżenia kosztu jednostkowego) monopolista musi li­czyć się z koniecznością obniżenia ceny.

Monopolista jako jedyny producent na rynku nie bierze pod uwagę zacho­wania innych firm, gdyż nie ma konkurentów. Musi się jednak liczyć z istnieją­cym popytem. Oznacza to, że monopolista nie może zwiększyć rozmiarów sprze­daży bez równoczesnego obniżenia ceny lub może sprzedawać mniej po wyższej cenie. Utarg krańcowy i utarg przeciętny kształtują się więc inaczej niż w warun­kach konkurencji doskonałej, gdzie kształtowały się na po­ziomie niezależnym od przedsiębiorstwa i mieliśmy do czynienia z następującą równością: U_k = U_p = c. W warunkach monopolu wzrost rozmiarów podaży wywołuje spadek ceny. Spada więc zarówno utarg przeciętny, jak i utarg krańco­wy. Utarg krańcowy spada w tempie szybszym niż utarg przeciętny, bowiem każ­de zwiększenie sprzedaży wymaga obniżenia ceny produkowanych wyrobów (patrz rysunek poniżej).

Rys. Krzywe utargu w warunkach monopolu

Krzywa popytu na produkty wytwarzane przez monopol jest równocześ­nie krzywą popytu rynkowego. Reakcja popytu na zmianę ceny może być róż­na. Zależy to od stopnia elastyczności popytu. Krzywa popytu w warunkach mo­nopolu pokrywa się, podobnie jak w przypadku przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego, z krzywą utargu przeciętnego (patrz rys. powyżej). Ponieważ wraz ze wzrostem sprzedaży utarg przeciętny spada, krzywa popytu na produkty monopo­lu ma nachylenie ujemne.

Utarg całkowity monopolu (U_c) rośnie wraz ze wzrostem sprzedaży i osiąga maksimum przy rozmiarach produkcji Q₁. Cenowa elastyczność popytu wynosi wówczas l, a utarg krańcowy jest równy 0. Monopolista nie będzie więc zain­teresowany zwiększaniem rozmiarów produkcji ponad poziom Q₁, gdyż utarg krańcowy z każdej następnej jednostki sprzedanego produktu będzie ujemny (U_k < 0), elastyczność cenowa popytu będzie mniejsza od l, a utarg całkowity zacznie spadać (przy rozmiarach produkcji Q₂ utarg całkowity = 0).

Równowagę przedsiębiorstwa monopolistycznego w okresie krótkim wy­znacza, podobnie jak przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego, punkt zrównania utargu krańcowego z kosztem krańcowym (punkt A na rys. poniżej). W tym przy­padku musimy jednak pamiętać, że utarg krańcowy nie równa się cenie, ponie­waż utarg krańcowy przedsiębiorstwa monopolistycznego nie jest równy jego utargowi przeciętnemu. Przedsiębiorstwo monopolistyczne maksymalizuje zysk przy wielkości produkcji równej Q_r, przy której krzywa utargu krańcowego prze­cina się z krzywą kosztów krańcowych. Przedsiębiorstwo znajduje się wtedy w stanie równowagi, czyli osiąga optimum ekonomiczne. Rozmiary produkcji większe niż Q_r oznaczają, że utarg krańcowy jest niższy od kosztu krańcowego - zwiększanie produkcji poza Q_r staje się więc nieopłacalne. Z kolei przy roz­miarach produkcji mniejszych od Q_r utarg krańcowy jest większy od kosztów krańcowych, co oznacza, że wskazane jest zwiększenie rozmiarów produkcji do poziomu Q_r, gdyż przynosi to dodatkowe zyski.

Rys. Krótkookresowa równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego

Zysk monopolu (zakreskowane pole CDEF) jest różnicą między utargiem całkowitym (pole 0FCQ_r, które powstaje z przemnożenia ilości sprzedanych pro­duktów, czyli 0Q_r przez cenę, czyli 0F) i kosztami całkowitymi (pole 0EDQ_r, czyli iloczyn ilości sprzedanych produktów 0Q_r i kosztu przeciętnego 0E). Cena, która umożliwia maksymalizację zysku monopolowego, określana jest jako cena monopolowa.

W warunkach pełnego monopolu sam producent wyznacza wielkość produ­kcji maksymalizującej zysk, musi on jednak brać pod uwagę czynniki wpływają­ce na kształtowanie się krzywej popytu. Wysokość ceny monopolowej (a tym samym zysku monopolisty) zależy przede wszystkim od cenowej elastyczności popytu. Im mniejsza jest elastyczność popytu, tym bardziej opłacalne jest dla monopolu ograniczenie rozmiarów produkcji, ponieważ monopol może swobod­niej podnosić ceny bez obawy poważniejszego spadku popytu.

Poniższy rysunek pozwala porównać wielkość produkcji i wysokość cen w ga­łęzi produkcji w warunkach monopolu i doskonałej konkurencji. Analizując te dwa przypadki zwrócimy uwagę na niektóre negatywne efekty monopolu.

Rys. Produkcja i ceny w gałęzi w warunkach monopolu oraz w warunkach doskonałej konkurencji

Rozważmy np. sytuację, gdy producenci buraków cukrowych, którzy działali dotychczas w warunkach zbliżonych do doskonałej konkurencji, postanawiają utworzyć wspólną firmę, za pośrednictwem której będą sprzedawać całą swoją produkcję i która będzie mogła określać limity produkcji buraków i ich ceny. Firma ta staje się więc jedynym dostawcą, monopolistą, który zaczyna decydo­wać o wielkości łącznej podaży buraków (mierzonej np. w tys. ton) oraz ich cenie (za tonę). Poza tym nic się nie zmienia; nie zmieniają się m.in. koszty produkcji buraków.

W okresie krótkim (rys. powyżej) monopolista będzie dostarczał na rynek pro­dukcję Q₁ po cenie c₁, która to cena równa jest utargowi przeciętnemu. Wielko­ści te wyznacza punkt przecięcia krzywej kosztu krańcowego z krzywą utargu krańcowego (punkt A). Jeśli w tej gałęzi produkcji panowałaby dalej doskonała konkurencja, to poszczególne firmy zrównywałyby swoje koszty krańcowe z ce­ną, ponieważ koszt krańcowy równy utargowi krańcowemu byłby równocześnie równy utargowi przeciętnemu, czyli cenie. Gdyby postępowały tak wszystkie firmy w danej gałęzi (w naszym przykładzie wszyscy producenci buraków), to ich łączna produkcja wyniosłaby Q₂ przy cenie c₂. Wielkości te wyznaczyłby tym razem punkt B na rys., czyli punkt zrównania się gałęziowej podaży (okre­ślonej przez koszty krańcowe firm) z gałęziowym popytem (określonym przez utargi przeciętne).

Wynika z tego, że w porównaniu z doskonałą konkurencją monopol prowa­dzi do niższej łącznej produkcji (Q₁ < Q₂) i wyższej ceny produktu (c₁ > c₂). Istnienie monopolu sprawia więc, że nabywcy płacą wyższe ceny za mniejsze ilości nabywanych dóbr.

Analogicznie jest w okresie długim. W warunkach silnej konkurencji i swo­body wejścia na rynek nowych firm produkcja w danej gałęzi będzie rosła, ceny będą spadać, a firmy będą zmuszone do produkowania przy możliwie najniż­szych poziomach swoich długookresowych kosztów przeciętnych. Efe­ktem tego będzie tendencja do eliminowania (zmniejszania do zera) zysków ponadnormalnych (nadzwyczajnych). Będą one więc występowały jedynie przej­ściowo. Na dłuższą metę pozostaną tylko zyski normalne, wliczane w koszty. Dla monopolu sytuacja rozwinie się inaczej. Monopol oznacza, że istnieją silne barie­ry uniemożliwiające nowym firmom wejście na rynek. Monopolista nie musi pro­dukować przy najniższym poziomie długookresowego kosztu przeciętnego. Nie zagrożony konkurencją, może również na długą metę liczyć na zyski nadzwyczaj­ne, przy czym jednym z dostępnych sposobów osiągania zysków monopo­listycznych jest po prostu ograniczanie produkcji przy równoczesnym podnosze­niu cen.

Wady monopolu widoczne są nie tylko w zakresie wielkości produkcji i wysokości cen. Inne negatywne efekty monopolizacji to np. prawdopodobieństwo produkcji przy relatywnie wysokich kosztach (z powodu braku konkurencji) oraz nierówny, dyskryminujący drobne firmy, podział globalnego dochodu.

1

---