Alianse strategiczne przedsiębiorstw w warunkach polskich

Od połowy lat 70. obserwuje się w gospodarce światowej znaczący wzrost ilości przedsięwzięć podejmowanych wspólnie przez przedsiębiorstwa. W literaturze zjawiska takie określa się mianem aliansów strategicznych (ang. strategic alliances). Jedna z szerszych i powszechniej stosowanych definicji aliansów strategicznych, przytaczana między innymi przez Józefa Penca ¹⁾, brzmi: "Alianse strategiczne są to porozumienia i sojusze różnych podmiotów działających na rynku, które mają doprowadzić do osiągnięcia korzystnych dla wszystkich stron układu celów gospodarczych".

W oparciu o tę szeroką definicję można wyróżnić następujące formy aliansów strategicznych:

1. Spółki joint ventures

2. Konsorcja przedsiębiorstw

3. Związki kupujący-sprzedawca (JIT)

4. Wspólne prace B+R

5. Wspólny dostęp do technologii i rynków

6. Umowy marketingowe

7. Umowy licencyjne

8. Franchising

Według naukowców grupy Strategora ²⁾ "cechą podstawową aliansów strategicznych jest istnienie pewnego stopnia konkurencyjności względem siebie przedsiębiorstw, które deklarują wolę współpracy... Pojęcie aliansu strategicznego oznacza przede wszystkim określony typ stosunków między partnerami, charakteryzujący się dużą niejednoznacznością relacji (czy jest to rywalizacja, czy kooperacja)".

Przyczyny zawierania aliansów strategicznych na świecie

Znaczny wzrost ilości aliansów strategicznych jest fenomenem gospodarczym lat 80. i 90. Popularność wspólnych przedsięwzięć o charakterze strategicznym w dużej mierze wynika z następujących zjawisk makroekonomicznych (rys. 1).

Rys. 1. Czynniki wpływające na zawieranie aliansów strategicznych

Obecnie jest mniej przedsiębiorstw, którym zasoby pozwalałyby dokonywać fuzji oraz przejęć w celu dalszego wzrostu aniżeli miało to miejsce w okresie prosperity lat 60. i początku 70.

Fuzje i przejęcia w wielu przypadkach okazały się bardzo kosztownymi niepowodzeniami i nie spełniły pokładanych w nich nadziei na wzmocnienie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw.

Gwałtowna globalizacja światowej gospodarki zmusza wiele przedsiębiorstw do konkurowania i działania na obcych rynkach. Współpraca z firmami dobrze znającymi lokalne otoczenie stwarza szansę zdobycia niezbędnej wiedzy i doświadczenia, a także wejścia na rynki chronione barierami.

Postęp naukowy i technologiczny wymaga obecnie nie tylko coraz większych nakładów finansowych, ale także wiedzy i kompetencji, które ze względu na ich interdyscyplinarność wykraczają poza możliwości pojedynczych przedsiębiorstw.

Prawo i polityka państwa poprzez regulacje antymonopolowe ograniczają możliwości koncentracji za pomocą fuzji i przejęć, szczególnie przez podmioty zagraniczne. Typowymi przykładami są przemysł obronny i transport lotniczy, gdzie alianse strategiczne są często jedyną możliwością konsolidacji.

Specyfika polskiej gospodarki lat 90 a alianse strategiczne

Obserwując burzliwy rozwój polskiej gospodarki w latach dziewięćdziesiątych nasuwa się refleksja, że zbyt wcześnie jest mówić o wielkich aliansach strategicznych podobnych do tych, które mają miejsce pomiędzy wielkimi korporacjami na świecie w ramach powszechnie postępującej globalizacji. Duża fragmentacja polskich przedsiębiorstw jest jedną z przyczyn ich słabości operacyjnej wobec rosnącej konkurencji ze strony wchodzących na rynek firm zachodnich. Stąd w pierwszej kolejności, wobec przybliżającej się perspektywy członkostwa Polski w Unii Europejskiej, priorytetem wydaje się być konsolidacja przedsiębiorstw zmierzająca do koncentracji kapitału i podniesienia pozycji konkurencyjnej. Konsolidacja ta odbywa się zarówno na drodze fuzji, przejęć, jak i szeroko rozumianej współpracy strategicznej z partnerami krajowymi lub zagranicznymi.

Jednocześnie wiele przedsiębiorstw prywatyzowanych staje przed koniecznością restrukturyzacji podmiotowej, często prowadzącej do wydzielenia poszczególnych działów przedsiębiorstw, a następnie aktywowania między nimi powiązań kapitałowych, majątkowych i technologicznych (know-how). Stąd też tak powszechne stało się w Polsce zjawisko budowania potężnych "czap finansowych" w postaci holdingów. Z kolei, w rezultacie rozwoju prywatnych przedsiębiorstw wykupujących udziały w mniejszych spółkach tworzą się grupy kapitałowe. Kolejność procesów koncentracji zachodzących w gospodarce przedstawia poglądowo rysunek 2.

Rys. 2. Przebieg procesu koncentracji przedsiębiorstw w Polsce

Formy organizacyjno-prawne kształtowania się aliansów w Polsce

Z prawnego punktu widzenia nie istnieje forma umowy, która oddawałaby specyfikę aliansu strategicznego. Istniejące prawodawstwo pozwala na zawieranie umów o współpracy głównie na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Ponieważ alianse strategiczne są wspólnymi przedsięwzięciami różnych podmiotów gospodarczych, linia rozgraniczająca współpracę i kartel może okazać się niejednoznaczna. Dlatego też prawo ustala ramy dla współpracy strategicznej poprzez przepisy ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym. Ustawa ta między innymi definiuje praktyki monopolistyczne jako porozumienia polegające na:

• ustalaniu cen i zasad ich kształtowania między konkurentami,

• podziale rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych,

• ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów,

• ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku przedsiębiorców nie objętych porozumieniem,

• ustaleniu przez konkurentów lub ich związki warunków umów zawieranych z osobami trzecimi.

Nad przestrzeganiem przepisów ustawy czuwa Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, a przewidziane ustawą kary pieniężne mogą sięgać 100% przychodów firm, podejmujących praktyki monopolistyczne.

Współpraca strategiczna może przybierać formę aliansów nieformalnych (ang. informal aliances), które czasami opierają się jedynie na ustnym porozumieniu. Ponieważ umowy cywilnoprawne między podmiotami gospodarczymi nie są oficjalnie rejestrowane, trudno jest o dokładne dane dotyczące liczby i charakteru umów dotyczących współpracy o charakterze np.: sojuszu dystrybucyjnego lub transferu technologii. Szczegółowych obowiązków informacyjnych - zgodnie z prawem o publicznym obrocie papierami wartościowymi - dopełniać muszą spółki publiczne. Pozwala to sądzić, że w miarę wzrostu liczby spółek giełdowych, informacje o zawieranych porozumieniach strategicznych coraz częściej będą podawane do publicznej wiadomości, a to z kolei umożliwi bardziej kompleksowe badanie zjawiska.

Oprócz cywilnoprawnych umów o współpracy (m.in. w postaci umów licencyjnych i franchisingowych), wśród form aliansów strategicznych wyróżnić można:

• spółki typu joint venture (łączenie zasobów dwóch lub więcej partnerów poprzez utworzenie nowego podmiotu gospodarczego (ang. equity joint venture) lub w ramach dotychczas prowadzonej działalności (ang. non-equity joint venture);

• alianse kapitałowe - wykup udziału kapitałowego w spółce partnera lub wzajemny wykup udziałów (częściowy wykup przy zachowaniu niezależności stron).

Nową szeroką ramę prawną dla aliansów strategicznych w przemyśle zbrojeniowym stworzy ustawa regulująca zawieranie kontraktów zagranicznych na potrzeby militarne. Będzie ona oparta na zasadzie offsetu, czyli przekazaniu przez zagranicznego kontrahenta technologii oraz zobowiązanie się do produkcji lub zakupów w Polsce.

Alianse strategiczne w świetle ekspansji przedsiębiorstw zagranicznych w Polsce

Ponieważ zjawisko udziału kapitału zagranicznego w kapitale własnym polskich przedsiębiorstw ma tendencję silnie wzrostową (rys. 3), warto jest spojrzeć na rolę jaką odgrywają alianse strategiczne w procesie wejścia zagranicznych przedsiębiorstw na polski rynek.

Rys. 3. Udział kapitału zagranicznego w kapitale własnym polskich przedsiębiorstw ogółem

Podczas gdy tworzenie spółek typu joint venture stało się popularną formą zaangażowania kapitału zagranicznego w Polsce, alianse kapitałowe nie są upowszechnioną formą porozumień strategicznych z partnerami zachodnimi. Inwestorzy zagraniczni zamiast wykupywania mniejszościowych udziałów w polskich firmach, wobec dużej atrakcyjności inwestycyjnej polskiej gospodarki i malejącego ryzyka inwestycyjnego, wolą przejmować pakiety kontrolne. Alianse z firmami zagranicznymi mają miejsce jako etap przechodni (dostosowawczy) przed zakupem pakietów kontrolnych akcji. Znajduje to wyraz w "instytucji" inwestorów zagranicznych. Sztandarowym przykładem jest prywatyzacja firmy PLL LOT, w której początkowo inwestor zagraniczny przejmie 10% akcji i w następnych latach będzie zwiększał swe udziały.

Motywy tworzenia się aliansów na świecie są odmienne od tych, jakimi kierują się firmy działające w Polsce. Jak już wspomniano, o aliansach w skali globalnej decyduje często czynnik technologiczny. Badania wykazują, że około 2/3 wszystkich aliansów strategicznych dotyczy sfery know-how ³⁾. Na przykład, rozwój produktów multimedialnych powstałych z połączenia technik audiowizualnych i informatycznych wywiera wpływ na zawieranie aliansów między wielkimi firmami telekomunikacyjnymi i informatycznymi (przykładem może być alians France Telecom i Deutsche Telekom z amerykańską grupą informatyczną Sprint). Alianse takie motywowane są koniecznością połączenia kompetencji technologicznych i obniżenia kosztów badań i rozwoju, produkcji i dystrybucji.

W Polsce natomiast podstawowym celem jest sprowadzenie do kraju nowej technologii i kapitału w celu podniesienia pozycji konkurencyjnej wobec rodzimych i zachodnich konkurentów. Ze strony zagranicznych inwestorów motywem aliansów jest wejście z ograniczonym ryzykiem na polski rynek, z ewentualną możliwością zwiększenia udziału w rynku i poznanie lokalnych warunków przed podjęciem decyzji o wykupie strategicznego pakietu. Na niekorzyść dla polskiej strony, często porozumienia z partnerami zagranicznymi przybierają formy aliansu niesymetrycznego (zawierające go przedsiębiorstwa mają nierówne potencjały ekonomiczne, techniczne i organizacyjne) i często kończą się przejęciem większościowych udziałów przez zagranicznego partnera. Niekiedy dochodzi nawet do zerwania współpracy przez zagraniczne przedsiębiorstwo po osiągnięciu przez nie określonych celów. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku grupy Sobiesława Zasady, którą łączyła współpraca z Daimlerem w dziedzinie samochodów użytkowych. Zasada liczył na trwałość związku z niemiecką firmą, która jednak dążyła wyłącznie do poznania polskiego rynku, aby później samodzielnie wejść na niego i konkurować z dotychczasowym partnerem. Wycofanie się strony niemieckiej ze współpracy postawiło polską firmę w trudnej sytuacji finansowej.

Rzadko dochodzi w Polsce do powstania klasycznych joint ventures, polegających na utworzeniu nowego podmiotu gospodarczego z określonym udziałem partnerów o podobnych potencjałach ekonomicznych, zachowujących swoją odrębność w ramach ich dotychczasowej działalności. Na początku lat 90., w obliczu zagrożenia bankructwem, polskie firmy obciążone ogromnym zadłużeniem prywatyzowane były pod szyldem joint ventures. Inwestorzy zachodni przejmowali znaczne pakiety udziałów w polskich firmach, które z kolei aportem wnosiły istniejący majątek. Tak było na przykład w przypadku joint venture Thomson-Polkolor, powstałego w wyniku sprzedaży w 1991 r. większościowego pakietu akcji (51%) bliskiego upadłości przedsiębiorstwa państwowego Polkolor francuskiemu koncernowi Thomson Consumer Electronics. W kolejnych latach strona francuska przejęła kolejne udziały w Thomson-Polkolor. Pomimo, iż nie był to - chciałoby się nazwać - sprawiedliwy joint venture, korzyści wynikające z tego typu transakcji dla strony polskiej były oczywiste: zapobieżenie zwolnieniu kilkutysięcznej załogi, zapewnienie rozwoju poprzez inwestycje w nowe technologie, poprawę jakości i zwiększenie zdolności produkcyjnych. Należy jednak pamiętać, że alianse niesymetryczne, jeśli są nieumiejętnie zawierane, mogą być na dłuższą metę niekorzystne dla słabszych partnerów i doprowadzić do ich eliminacji z rynku.

Nowym zjawiskiem w Polsce są celowe konsorcja powstające dla wspólnej realizacji dużego przedsięwzięcia, jak budowa odcinka autostrady, gazociągu czy sieci telefonii komórkowej ⁴⁾ (np.: konsorcjum Elektrimu, DeTeMobil i US West pod nazwą Polska Telefonia Cyfrowa jest operatorem sieci ERA GSM).

Warunki sukcesu w aliansach strategicznych

Na podstawie modeli teoretycznych i badań największych światowych aliansów przeprowadzonych przez firmę Mc Kinsey & Co. w 1993 roku, wyodrębniono następujące czynniki decydujące o sukcesie w aliansach ⁵⁾:

• wspólnicy powinni wnieść do aliansu komplementarne umiejętności, potencjał i pozycję rynkową,

• pokrywanie się rynków, na których działają wspólnicy, powinno być minimalne, aby uniknąć konfliktu interesów,

• spółka powinna opierać się na równowadze sił i udziałów własnościowych pomiędzy wspólnikami,

• alians musi mieć pewną autonomię, z silnym przywództwem oraz stałym zaangażowaniem i poparciem ze strony podmiotów dominujących,

• alians musi być zbudowany na zaufaniu pomiędzy wspólnikami i nie opierać się jedynie na prawach i obowiązkach wynikających z kontraktu,

• różnice stylów zarządzania i kultur obu firm muszą być traktowane z wyczuciem, w wyniku ewolucji musi się wykształcić nowy, wspólny styl zarządzania i nowa kultura przedsięwzięcia, odrębne od stylu i kultury podmiotów dominujących.

Według badań empirycznych 51% aliansów między największymi światowymi korporacjami zostało zakończonych sukcesem. Ponadto, aż 78% przedsięwzięć, które zakończono, zostało przyjętych przez wspólników, co potwierdza tezę, że alians może być formą przejściową między fragmentacją a konsolidacją przedsiębiorstw.

Dalsze perspektywy rozwoju aliansów w Polsce

W Polsce daje się odczuć brak systematycznych badań w zakresie aliansów strategicznych. Jednak już z samej obserwacji bieżącego życia gospodarczego można wywnioskować, że znaczenie strategicznej współpracy między przedsiębiorstwami w Polsce jest relatywnie mniejsze niż w krajach najbardziej rozwiniętych. Biorąc jednak pod uwagę trendy makroekonomiczne w światowej gospodarce, a zwłaszcza wzrost znaczenia globalizacji i gwałtowność postępu naukowo-technicznego, należy się spodziewać w dłuższej perspektywie zwiększenia dynamiki tworzenia aliansów strategicznych w kilku ważnych sektorach polskiej gospodarki.

Przemysł zbrojeniowy

Biorąc pod uwagę potrzeby modernizacyjne polskiej armii, które nie będą mogły być zaspokojone samodzielnie przez polski przemysł zbrojeniowy, a także politykę państwa przewidującą realizację kontraktów zagranicznych na zasadzie offsetu, kontrakty militarne na potrzeby Wojska Polskiego będą przybierały w zdecydowanej większości formę aliansów strategicznych zagranicznych koncernów z polską "zbrojeniówką". Przewiduje się, że wartość bezpośredniego offsetu (bez zakupu wielozadaniowego samolotu bojowego) wyniesie 1,3 mld. zł do 2013 roku. Obecnie są lub w przyszłości zostaną ogłoszone przetargi offsetowe między innymi na wielozadaniowy samolot bojowy, samolot transportowy, transporter opancerzony, śmigłowiec bojowy, rakiety przeciwokrętowe, rakiety powietrze-ziemia.

Dobrym przykładem aliansów strategicznych w przemyśle zbrojeniowym jest kontrakt na brytyjską armatohaubicę AS90, która będzie produkowana w Hucie Stalowa Wola na bazie polskiego podwozia, a zakłady Royal Ordnance przekażą kompletną linię produkcyjną. Innym przykładem jest produkcja transporterów kołowych Pandur i Piranha na potrzeby Wojska Polskiego w Stalowej Woli.

Przemysł lotniczy

Branża lotnicza jest już tradycyjnie na świecie szerokim polem do podejmowania strategicznej współpracy. Pomimo złej kondycji polskiego przemysłu lotniczego należy spodziewać się wzrostu ilości aliansów w tej branży, zwłaszcza z partnerami zagranicznymi. Niewątpliwie impulsem do podjęcia tego typu działań będzie rozstrzygnięcie przetargów na samolot bojowy i śmigłowiec szturmowy, które poza kontraktami typu offset stworzą możliwość uczestnictwa polskiego przemysłu lotniczego w projektach samolotu JSF lub Eurofighter.

Przykładem współpracy w tej branży jest układ między British Aerospace i WSK Mielec, dotyczący remontów samolotów Hawk oraz produkcji podzespołów do tego samolotu w Polsce.

Transport lotniczy

Obecny alians PLL LOT ze Swissair umożliwił polskiemu przewoźnikowi wejście do aliansu Atlantic Excellence. Jednak nie jest to porozumienie o najsilniejszej pozycji na rynku pasażerskim i ustępuje miejsca aliansom Oneworld (m.in. American Airlines i British Airways) oraz Star (United Airlines, Lufthansa, SAS). Według specjalistów przyszłość Atlantic Excellence jest niepewna. W związku z tym prawdopodobne są zmiany miejsca PLL LOT w układzie globalnych aliansów.

Telekomunikacja

Nieuchronność liberalizacji polskiego rynku telekomunikacyjnego związana z aspiracjami Polski do członkostwa w Unii Europejskiej będzie przyczyną zawierania aliansów w tym sektorze. Świadczą o tym doświadczenia państw europejskich, które już rozpoczęły proces otwarcia rynku łączności dla wolnej konkurencji. Potencjalnymi partnerami do współpracy strategicznej będą przedsiębiorstwa posiadające już ogólnokrajową sieć łączności, czyli PKP i PSE. Telekomunikacja Polska również będzie zmuszona w dłuższej perspektywie do podjęcia współpracy strategicznej z operatorami zagranicznymi, aby skutecznie konkurować na wymagającym rynku europejskim.

Przemysł farmaceutyczny

Polski rynek farmaceutyczny wykazuje według badań analitycznych ogromny potencjał rozwojowy. Od pewnego czasu obserwuje się konsolidację branży zarówno w zakresie wytwarzania, jak i dystrybucji farmaceutyków. Coraz częściej jako alternatywa rozważane są także alianse strategiczne między Polfami, ze względu na komplementarność produkowanego asortymentu i chęć obrony przed zagraniczną konkurencją.

Jak widać, w polskiej gospodarce istnieją znaczne możliwości zawierania aliansów strategicznych. Należy jednak zawsze zdawać sobie sprawę ze specyfiki polskich warunków gospodarczych, wynikającej ze słabej pozycji konkurencyjnej rodzimych przedsiębiorstw wobec potencjalnych partnerów lub konkurentów zagranicznych. Alianse strategiczne mogą okazać się wówczas złudną formą współpracy, prowadzącą de facto do przejęć polskich przedsiębiorstw przez inwestorów zagranicznych. Z drugiej strony, forma aliansów, przy umiejętnym zarządzaniu, może być korzystnym etapem przejściowym pomiędzy fragmentacją polskich przedsiębiorstw a ich konsolidacją kapitałową. W dalszej perspektywie alianse strategiczne mogą dać szansę rozwoju poprzez współpracę na polu technologicznym partnerów o podobnych potencjałach kapitałowych.

Wiesław M. Grudzewski jest profesorem w Instytucie Organizacji i Zarządzania w Przemyśle "ORGMASZ" oraz w Politechnice Warszawskiej i SGH, Maciej Gawinecki i Wojciech Rogowski są z Politechniki Warszawskiej.

¹⁾ J. Penc: Zarządzanie strategiczne, t. 1, Placet 1994.
²⁾ Strategor: Zarządzanie firmą: strategie, struktury, decyzje, tożsamość, PWE 1996.
³⁾ P. Dussauge et al.: Strategic Technology Management, Wiley, Chichester 1992.
⁴⁾ Por. M. Romanowska: Alianse strategiczne przedsiębiorstw, PWE 1997.
⁵⁾ S. Sudarsanam: Fuzje i Przejęcia, WIG-PRESS 1998.

Żródło: "Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw" Nr 03/2000

Technologia

Prawo i polityka państwa

Ryzyko związane z fuzją

Koszty fuzji

Globalizacja

ALIANS STRATEGICZNY

Koncentracja kapitału i technologii:

• Holdingi

• Grupy kapitałowe

• Fuzje i prz3ejęcia

• Alianse strategiczne

Rozwój prywatnych przedsiębiorstw

Gospodarka scentralizowana

Napływ kapitału zagranicznego

Prywatyzacja

---