STRELAU: „POJĘCIA” Maruszewski

Pojęcia stanowią materiał myślenia, ułatwiają przewidywanie przyszłości i pozwalają przechowywać wiedzę.

Pojęcie to reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy (kategorii- np. przedmioty, czynności,cechy). - nawiązanie do teorii Lewickiego.

Mogą też mieć charakter hierarchiczny- w skład jednego pojęcia wchodzą następne pojęcia.

Klasa=kategoria, to wynik pewnego podziału, o którym ktoś orzeka (jednym lub kilkoma stwierdzeniami- czyli pojęcie jest określane za pomocą innych pojęć).

Właściwości istotne to:

1. właściwości wspólne, charakteryzujące wszystkie egzemplarze należące do danej klasy, np. cztery koła i silnik- to samochód - pogląd klasyczny

2. właściwości charakteryzujące egzemplarze, które są najbardziej typowe dla danej klasy- np. umiejętność latania u ptaków - pogląd probabilistyczny

3. właściwości charakteryzujące jeden konkretny lub kilka egzemplarzy należących do danej klasy - pogląd egzemplarzowy

Smith i Medin- drzewko decyzyjne:

Murphy i Medin oraz Medin i Wattenmaker- zakwestionowali powyższe i twierdzą, że pojęcia są intuicyjnymi teoriami dotyczącymi pewnego wycinka rzeczywistości. Pojęcia ujawniają się w twierdzeniach, tworzących mniej lub bardziej uporządkowany system.

POJĘCIA:

1. Ogólne- stanowią reprezentacje całych klas przedmiotów lub procesów, np.. jabłka. Poszczególne egzemplarze traktowane są jako równoważne ze względu na np.: właściwości fizyczne, funkcje, pochodzenie.Abstrakcja w odniesieniu do zbioru różnych przedmiotów.

2. Jednostkowe- mają tylko jeden egzemplarz i są bardziej konkretne,np. „moja mama”- abstrakcja w odniesieniu do tego samego przedmiotu zmieniającego się w czasie.

W obu przypadkach posługujemy się reprezentacją abstrakcyjną- w tym sensie nie ma różnicy między tymi grupami.

Abstrakcja- to proces polegający na tym, że pomija się różnice między różnymi egzemplarzami pojęcia albo między właściwościami tego samego egzemplarza w różnych punktach czasu, natomiast wyodrębnia się cechy wspólne. Pojęcie tworzą cechy wspólne wyabstrahowane od konkretnego przedmiotu.

FUNKCJE POJĘĆ:

1. zapewnienie ekonomii funkcjonowaniu poznawczemu poprzez redukcję różnorodności informacji przetwarzanych przez umysł;- jednostka ogranicza wysiłek poświecany na analizę jednostkowych właściwości danego przedmiotu. Z tej ekonomii mogą wynikać błędy- np.

1. niesłusznie poszukuje się pewnych właściwości tam, gdzie obiekty, należące do pewnej klasy, są bardzo zróżnicowane- np. stereotypy etniczne

2. niewłaściwa identyfikacja cech wspólnych

2. rozumienie i wyjaśnianie; wiedza dzielona jest na sensownie uporządkowane części.

3. umożliwienie wykonania różnych operacji na reprezentacjach przedmiotów, a nie na samych przedmiotach;

4. komunikowanie się- pod warunkiem, że pojęcia są identycznie rozumiane przez osoby komunikujące się.

KATEGORYZACJA- proces, który polega na łączeniu obiektów w grupy, które cechują się względną jednorodnością.

Poszczególne kategorie można łączyć ze sobą.

Kategoryzacja umożliwia określenie relacji między stworzonymi lub wyodrębnionymi kategoriami.

POGLĄD KLASYCZNY

Pojęcie- to taka reprezentacja klasy, która obejmuje jej wszystkie właściwości istotne.

Kryterium istotności- powtarzalność. Cechy istotne to warunki wystarczające i konieczne do zakwalifikowania obiektu do pojęcia.

Granice pojęcia są ostre- pojęcia są stabilne: charakteryzuje ona pojęcia dla jednego człowieka oraz dla zbiorowości- zawsze jest się w stanie określić dane pojęcie, bez wątpliwości, jest to podstawa komunikowania, bo zakładamy, że inni ludzie tak samo pojmują dane pojęcie- np. kwadrat. „Ja wiem, że ty wiesz, że ja wiem”.

Pojęcia opanowuje się w procesie uczenia.

W tym procesie występuje: (Lewicki)

• abstrakcja negatywna- pomijanie cech nieistotnych

• abstrakcja pozytywna- wyodrębnianie cech istotnych, są one oddzielane od obiektu i służą jako wzorzec identyfikacyjny przy klasyfikacji następnych obiektów

Reakcja wybiórczo- ogólna- to wskaźnik utworzenia pojęcia. (wybiórczość- osobnik reaguje tylko na takie obiekty, które wykazują daną właściwość, ogólność- odpowiada na wszystkie przedmioty, które mają tą właściwość)

Transfer jest najważniejszą korzyścią wynikającą z uczenia się.

Problem dla pojęcia klasycznego stanowią pojęcia dysjunkcyjne, bo nie istnieje zbiór cech wystarczających i koniecznych do określenia przynależności.

Szybkość uczenia się pojęć zależy od cech istotnych i nieistotnych.

Można dobrze klasyfikować obiekty, chociaż nie potrafi się wskazać dlaczego.

Miller i Johnson- Laird oraz Smith i Medin:

• Istota pojęcia- zbiór jego abstrakcyjnych właściwości, pozwalających na określenie relacji danego pojęcia wobec innych pojęć. Istota owocu- osłania nasiona i pomaga w ich rozsiewaniu. Traktowana jest jako coś pierwotnego w stosunku do procedury- cechy abstrakcyjne zawarte w istocie pojęcia determinują cechy obserwowalne.

• Procedura identyfikacyjna- zawiera te cechy, które pozwalają na zaliczenie pewnego obiektu do danej klasy. Np. owoc rośnie na drzewie, ma ogonek, skórkę, pestki, itd.

Pojęcia sztuczne- istota i procedura pokrywają się ze sobą. Obuchowski uważa, że są one pozbawione znaczenia. W rzeczywistości posiadają one jednak znaczenie referencjalne (wytworzone są relacje pomiędzy nazwą a jej określeniami), ale nie mają znaczenia typu sens.

Efekt zagnieżdżania- pojęcia podrzędne stanowią pewien podzbiór w pojęciach nadrzędnych.(np. czworobok- kwadrat). Dowodzi on tego, że kategorie mają strukturę hierarchiczną. Wg. pojęcia klasycznego efekt ten musi wystąpić, wg dwóch pozostałych- może, ale nie musi.

POGLĄD PROBABILISTYCZNY

Dla większości pojęć nie można wskazać zbioru cech wystarczających i koniecznych do jego określenia. Wiele pojęć jest niejasnych, mają nieostre granice(Wittgenstein)

Poszczególne obiekty można z pewnym prawdopodobieństwem zaliczać do zakresu pojęcia i jednocześnie cechy określające pojęcie również przysługują egzemplarzom z pewnym prawdopodobieństwiem. Jest to „pogląd oparty na prototypach”.

Założenia poglądu probabilistycznego (Rosch)

1. pojęcie jest sumarycznym opisem pewnej klasy- założenie identyczne z klasycznym poglądem

2. pojęcia nie można sprowadzić do zbioru cech, które byłyby zarazem konieczne i wystarczające

Wymiary kategorii: (Rosch)

• Poziomy- odnosi się do relacji między kategoriami i egzemplarzami znajdującymi się na tym samym poziomie ogólności, np. zwierzęta jako kategoria i psy, koty, konie jako egzemplarze;

Prototyp- najczystszy przypadek przynależności kategorialnej, najbardziej typowy egzemplarz. (Rosch). W teorii pojęć naturalnych definiuje się jako:

1) średnią arytmetyczną napotkanych dotychczas egzemplarzy

2) zbiór najczęściej występujących cech wśród egzemplarzy

Określanie przynależności obiektu do danej kategorii, następuje poprzez porównanie go z prototypem, im jest on bardziej podobny do prototypu, tym większa szansza, że zostanie zaliczony do danej kategorii.

Prototypy są łatwo dostępne w pamięci.

• Pionowy- odnosi się do relacji między egzemplarzami lub podkategoriami znajdujądymi się na różnym poziomie ogólności, np. zwierzęta- kręgowce, bezkręgowce. Określa hierarchię na poziomach:

• Najwyższym- obejmuje pojęcia bardzo ogólne, mała liczba cech je charakteryzuje, np. instrumenty

• Podstawowym- obejmuje pojęcia o bogatych charakterystykach, łatwo odróżnić obiekty od siebie, np. gitara. Poziom ten wydaje się najbardziej przydatny do wykonywania operacji poznawczych- jest uprzywilejowany poznawczo;

• Najniższym- podrzędnym- występuje w nim wiele cech wspólnych, ale często pokrywają się one z cechami charakteryzującymi inne grupy obiektów, np. gitara elekrtyczna i klasyczna.

Zalety tego poglądu:

1. wykazał, że ludzie potrafią posługiwać się kategoriami w sposób konsekwentny, choć nie są w stanie podać kryteriów na jakich się opierają;

2. zwrócił uwagę na pojęcia naturalne, czyli takie, które odzwierciedlają uporządkowaną naturę spostrzeganego świata.

Wady:

1. trudno na jego podstawie wyjaśnić pojęcia złożone.

2. Wykazuje silną zależność od kontekstu

3. Ludzie, potrafią wskazać na obiekty typowe nawet wśród pojęć o jasno określonych granicach.

4. Prototypy nie muszą być odzwierciedleniem najczęściej występujących elementów, albo średnią, mogą być to przypadki idealne;

5. Lakoff - prototypy nie muszą być związane z pojęciami- mogą być przejawem funkcjonowania umysłu.

POGLĄD EGZEMPLARZOWY

Pojęcie jest reprezentacją co najmniej jednego bądź kilku egzemplarzy tej klasy.

Człowiek przechowuje informacje na temat odrębnych egzemplarzy. Nie istnieją cechy definicyjne, które charakteryzowałyby wszystkie egzemplarze naleące do danej klasy, ani egzemplarze zajmujące centralną pozycję w danej klasie.

Pogląd ten jest wyrazem minimalizmu poznawczego- ludzie preferują informacje konkretne, procesy generalizacji i abstrakcji zostały przeniesione do fazy odtwarzania informacji.

Proces identyfikacji polega na porównaniu obiektu do innych, znanych egzemplarzy- najczęściej do tych, które zostały napotkane jako pierwsze.

Zjawisko/efekt pierwszeństwa- decyzje o tym, do jakiej kategorii zaliczymy obiekt zależą od tego, jaki był pierwszy egzemplarz pojęcia.

Odmiana skrajna- Reed- pojęcia reprezentowane za pomocą konkretnych egzemplarzy, z którymi zetknęła się jednostka.

Odmiana umiarkowana- pojęcia reprezentowane są przez ich najbardziej typowe egzemplarze, dopuszcza efekt typowości.

Zalety:

1. dobrze określa proces kategoryzacji;

2. wyjaśnia proces tworzenia pojęć bez odwoływania się do złożonych procesów poznawczych (poglądy Brooksa)

3. opiera się na zachowaniu pełnej puli informacji;

4. jest wrażliwy na kontekst.

Barsalou kategorie:

Ad hoc- zdefiniowane przez cel- elastyczne kategorie, które mogą ulegać zmianom wraz z nabywaniem nowych doświadczeń, umiejętności, wiedzy- np. rzeczy potrzebne na randce.

Wady:

1. ignorowanie zdolności człowieka do abstrakcji oraz do innych złożonych procesów poznawczych

2. brak ograniczeń dotyczących tego, jakie egzemplarze mogą określać kategorię.

POJĘCIA JAKO INDYWIDUALNE TEORIE NA TEMAT ŚWIATA

Każdy z w.w. poglądów zakłada, że tworzenie pojęć odbywa się, gdyż jednostka dostrzega podobieństwo między obiektami, grupami lub stanami. Podobieństwo to jest różnie rozumiane dla każdej z teorii:

• Pogląd klasyczny- podobieństwo to identyczność ze względu na cechy definicyjne.

• Pogląd probabilistyczny- podobieństwo rodzinne

• Pogląd egzemplarzowy- podobieństwo nowego obiektu do obiektów w pamięci.

KONCEPCJA UKRYTYCH TEORII

Koncepcja ta mówi, że wpływ na tworzenie pojęć ma znajomość kategorii, do której mają one

należeć.

Przy posługiwaniu się pojęciami naturalnymi ludzie wykorzystują w fundamentalne zasady wyjaśniające, które, mniej lub bardziej precyzyjnie, formułują reguły odpowiedzialne za wystąpienie określonej korelacji. Posługują się często intuicją.

W tej koncepcji pojęcia reprezentowane są przez skorelowane atrybuty wraz z regułami określającymi, króre z możliwych korelacji zostaną dostrzeżone. Kategorie definiowane są przez wspólną zasadę wyjaśniającą-wspólną dla wszystkich egzemplarzy- nie zaś przez wspólne atrybuty czy jakąś postać podobieństwa.

Istnieje proces, który kieruje selekcją hipotez, ograniczając to czego ludzie poszukują.

Badania prowadzili Medin i Wattenmaker (np. badanym pokazywano dwie grupy pociągów- raz dzieląc je na kategorie jadących na wschód i na zachód, a drugim razem (tych samych pociągów) legalnych i przemytniczych. Badani wskazywali na zupełnie inne cechy różnicujące obie grupy pociągów.)

Kategoryzacja opiera się na porównywaniu atrybutów oraz stosowania reguł wyjaśniających.

Rozwój pojęciowy rozumiany jest jako zmiana organizacji pojęć i zmiana reguł wyjaśniających, wyprowadzonych z wiedzy na temat świata.

Koncepcja ta kładzie nacisk na to, że pojęcia nie są oderwane od rzeczywistości, ale tworzą zorganizowaną strukturę podlegającą rozwojowi i ewolucji.

POJĘCIA ODNOSZĄCE SIĘ DO STANÓW, ZJAWISK I PROCESÓW

Pojęcia mogą być opisywane za pomocą kodów:

• Obrazowego- uruchomiony, gdy spostrzeżemy proces. Obejmuje 2 typy danych:

• Zewnętrzne- odnoszą się do właściwości spostrzeganego procesu;

• Wewnętrzne- obejmują reprezentację zmian fizjologicznych, pojawiających się w wyniku kontaktu z procesem. W wypadku emocji, pobudzenie fizjologiczne jest związane z reakcją orientacyjną i obronną.

Może być wyjaśniany poprzez odwołanie się do modelu egzemplarzowego.

• Werbalnego- jest wynikiem wprowadzenia etykiety werbalnej do oznaczenia procesów uruchamianych w obrębie kodu obrazowego. Nazwa procesu pełni funkcje oznaczające. Wprowadza nieciągłość (typową dla języka- nie można dokładnie określić o co chodzi, bo mamy dostępnych tylko kilka rodzajów etykiet danego procesu)

Może być wyjaśniany poprzez odwołanie się do modelu probabilistycznego.

• Abstrakcyjnego - zapewnia rozumienie pojęć, pozwala opisać przyczyny, przebieg i konsekwencje danego procesu. Istotną rolę organizującą odgrywa kategoria celu (funkcja fundamentalnej zasady wyjaśniającej)- w kontekście społecznym. W pojęciach pozaspołecznych, bądź z pogranicza społecznych i pozaspołecznych trudniej znaleźć zasadę wyjaśniającą.

Może być wyjaśniany poprzez odwołanie się do modelu ukrytej teorii pojęć.

Koncepcja ta pozwala pogodzić poglądy egzemplarzowy, probabilistyczny i ukrytej teorii pojęć.

1

---