Adrian Rynkowski

PS 306

Pojęcie działalności gospodarczej na gruncie art. 43¹ KC oraz ustaw podatkowych ze wskazaniem celu regulacji

Art. 43¹ Kodeksu Cywilnego z 23 kwietnia 1964r. podaje nam definicję legalną pojęcia przedsiębiorca, którym jest osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Artykuł ten został wprowadzony do KC ustawą 14 lutego 2003r. o zmianie ustawy - Kodeks Cywilny oraz niektórych innych ustaw. Włączenie tego artykułu do Kodeksu Cywilnego miało na celu przeciwstawienie się koncepcji, że osoby wykonujące wolne zawody nie są objęte zakresem pojęcia przedsiębiorcy zawartej dotychczas w ustawie z 19 listopada 1999r. Prawo działalności gospodarczej. W stosunkach konkretnych zaliczenie do kategorii przedsiębiorców następuje z uwzględnieniem funkcjonalnego kryterium prowadzenia we własnym imieniu działalności gospodarczej lub zawodowej. Według kryterium podmiotowego przedsiębiorcą jest każdy podmiot stosunków cywilnoprawnych, czyli osoby fizyczne (obywatele RP i cudzoziemcy), osoby prawne (spółki kapitałowe: sp. akcyjne i sp. z o.o., towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, spółdzielnie i przedsiębiorstwa państwowe), ułomne osoby prawne (spółki osobowe: sp. jawne, sp. partnerskie, sp. komandytowe, sp. komandytowo-akcyjne; spółki kapitałowe w organizacji). Pełna i wyczerpująca definicja pojęcia przedsiębiorca została zawarta w art.4 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej z 2 lipca 2004r., który brzmi: Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. . Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej.  

W rozumieniu art. 43¹ KC tylko osoby fizyczne są przedsiębiorcami zarówno, gdy prowadzą działalność gospodarczą lub zawodową. Konieczny jest także spełniony warunek prowadzenia tychże działalności we własnym imieniu. W przypadku osób prawnych oraz ułomnych osób prawnych niemożliwy jest wariant prowadzenia działalności zawodowej.

W przypadku, gdy przyjmiemy, że art. 43¹ KC zawiera kryterium funkcjonalne pojęcia przedsiębiorcy, to jego uzupełnienie stanowi art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej z 2 lipca 2004r. Przepis ten wymienia działalność gospodarczą jako zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Przesłanki te łącznie wyczerpują możliwy faktycznie przedmiot takiej działalności. Do tak sformułowanego ogólnie określenia działalności gospodarczej pomocnym we wskazaniu tej działalności dla przedsiębiorcy jest rozporządzenie Rady Ministrów z 24 grudnia 2007r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności oraz rozporządzenie Rady Ministrów z 29 października 2008r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług. Polskie pojęcie działalności gospodarczej ma swój odpowiednik w przepisach europejskich a mianowicie w terminie przedsiębiorczość zawartym w art. 43 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, który to daje możliwość swobodnego podejmowania przedsiębiorczości przez każdego. Dopełnieniem art. 2 u.s.d.g jest art. 3 u.s.d.g. w treści: Przepisów ustawy nie stosuje się do działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów. Należy stwierdzić, że wyłączenie to jest stosunkowo nieduże co wyraża intencję ustawodawcy poddania regulacji ustawy jak najszerszego zakresu działalności gospodarczej. To właśnie zakres aktywności podmiotów prawnych w sferze stosunków gospodarczych objęty pojęciem działalności gospodarczej stanowi podstawową cechę odróżniającą regulację przepisów ustaw odrębnych względem u.s.d.g. Definicja zawarta w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej składa się z elementu przedmiotowego, czyli wskazuje jakiego rodzaju działalność powinna być uznana za działalność gospodarczą i poszczególne wymienione tam sfery mogą się pokrywać. Drugim elementem jest element funkcjonalny, na który składają się takie cechy jak: zarobkowość, zorganizowanie, ciągłość.

Cechy, które wiążą się z statusem przedsiębiorcy i stanowią elementy działalności gospodarczej to z pewnością: zarobkowe prowadzenie tejże działalności, jej zorganizowanie, ciągłość i profesjonalny (zawodowy) charakter. Element ciągłości świadczy o stałym zamiarze wykonywania działalności gospodarczej, co nie wyklucza prowadzenia jej sezonowo lub do czasu osiągnięcia postawionego celu. Profesjonalny charakter odnosi się do wykonywania działalności zgodnie z posiadanymi umiejętnościami faktycznymi lub kwalifikacjami zawodowymi. W przypadku prowadzenia zarobkowej działalności, która odnosi się do celu działalności podmiotu, a nie do osiągania zysku, wyróżnia się podmioty praw powołane for profit (dla zysku), non profit (bez zysku), non for profit (nie dla zysku). Osiąganie zarobku jest cechą, którą należy oceniać w pewnej perspektywie czasowej, jeżeli przedsiębiorca przez pewien okres czasu nie generuje zysku to nie znaczy to, że nie prowadzi działalności gospodarczej. Konieczna cecha zorganizowania przedsiębiorcy oznacza wybranie odpowiedniej formy prawnej działalności gospodarczej , stworzenie struktur organizacyjnych, uzyskanie koniecznych zezwoleń. Nie wiadomo, jakie jest minimum, aby można było mówić o przedsiębiorstwie. Z przedsiębiorstwem mamy do czynienia, np. już w przypadku taksówkarza (księgi podatkowe, wierzytelności, różnego rodzaju prawa niemajątkowe, rzeczy, prawa do patentów i licencji) przedsiębiorstwem jest też taki podmiot, który wynajmuje pomieszczenia. Każdy, kto prowadzi działalność gospodarczą dysponuje przedsiębiorstwem a przedsiębiorstwo jest przejawem zorganizowania.

Cechą rozstrzygającą o uzyskaniu statusu przedsiębiorcy jest prowadzenie działalności gospodarczej lub zawodowej. W przypadku działalności chodzi o profesjonalne (zawodowe) prowadzenie działalności zarobkowej wykonywanej w sposób zorganizowany oraz ciągły. Zasadniczo prowadzenie działalności gospodarczej występuje w formie zorganizowanego przedsiębiorstwa. Do kategorii przedsiębiorców zalicza się również osoby fizyczne wykonujące działalność zawodową. Działalność zawodowa jest traktowana jako wykonywanie zawodu i jest cechą aktywności człowieka w obrębie jego profesji. Chodzi tu w głównej mierze o profesjonalne, zarobkowe i ciągłe wykonywanie określonego zawodu, a w szczególności wolnego zawodu. Różnica w przypadku działalności gospodarczej polega na braku zorganizowanego przedsiębiorstwa, które służy prowadzeniu podjętej działalności zawodowej. W przypadku wykonywania wolnego zawodu takiego jak: adwokat, radca prawny, notariusz, architekt, lekarz osoba ta nie prowadzi przedsiębiorstwa, a jedynie wykonuje swój zawód. Zorganizowanie tej działalności następuje w formie niestanowiącej przedsiębiorstwa jak: kancelaria, pracownia, czy gabinet. Umieszczenie działalności zawodowej w art. 43¹ KC oraz w art. 2 u.s.d.g. wynika z zamiaru uznania wykonywania zawodu, w tym wolnego zawodu, za działalność gospodarczą, podlegającą rejestracji w rejestrze przedsiębiorców, co w rezultacie prowadzi do poddania tych podmiotów zajmujących się taką działalnością reżimowi prawnemu ogółu przedsiębiorców. Jeśli działalność zawodowa jest wykonywana we własnym imieniu i na własny rachunek oraz w zakresie dotyczącym działalności gospodarczej, to staje się działalnością przedsiębiorcy. W przypadku wolnych zawodów należy pamiętać o występującym warunku formalnego wpisu na listę dokonywanego przez organy samorządu zawodowego w przypadku adwokatów, radców prawnych, czy formalnej decyzji właściwego ministra w przypadku notariuszy. W doktrynie wymienia się następujące cechy wolnego zawodu: kwalifikowane wykształcenie, niezależność zawodowa, wynagrodzenie, tajemnica zawodowa, samorządność korporacyjna, etos zawodowy, osobisty udział. Na tej podstawie dostrzega się liczne różnice między wykonywaniem wolnego zawodu a działalnością przedsiębiorcy. Dlatego jeśli w pewnych sytuacjach osoby wykonujące wolne zawody zalicza się do kategorii przedsiębiorców to dla tego, że wykonują one działalność zawodową we własnym imieniu i na własny rachunek.

Pojęcie działalności gospodarczej użyte w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej pozwala na szerokie ujmowanie pojęcia działalności gospodarczej i odnoszenie jej do różnych form aktywności, chociaż nie zawsze podlegających tym samym regułom. Pojęcie działalności gospodarczej nie jest na ogół definiowane w innych ustawach z wyjątkiem ustaw podatkowych. Odrębne ustawy normują szczegółowo zasady organizacji i wykonywania danego rodzaju działalności. Są to akty o charakterze lex specialis w stosunku do przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Dopóki ustawy te nie stanowią wprost, że działalność gospodarcza objęta ich regulacjami jest wyłączona spod działania przepisów tej ustawy , dopóty zasady ujęte w takiej ustawie mają zastosowanie do danego rodzaju działalności, nawet gdy jest on unormowany przez przepisy innej ustawy szczegółowej. Definicje te mają za zadanie umożliwiać spełnienie przewidzianych przez te akty celów. W przypadku ordynacji podatkowej występują przepisy, które mają zapewniać odpowiednie wpływy do budżetu państwa. Ustawodawca kierując się potrzebami finansowymi dąży do jak najszerszego wskazania zakresu działalności gospodarczej podlegającego opodatkowaniu. Przy interpretacji przepisów dotyczących działalności gospodarczej należy pamiętać, że w określonej dziedzinie życia i w określonej sytuacji należy wykorzystywać określoną definicję działalności gospodarczej z konkretnego aktu prawnego, ponieważ ustawy te kreują definicję działalności gospodarczej jakoby na własne potrzeby.

Pojęcie działalności gospodarczej na gruncie ustaw podatkowych wskazuje na pewną niespójność z definicją z art. 2 u.s.d.g. Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych z 26 lipca 1991r. art. 5a ust. 6 wskazują działalność gospodarczą jako działalność zarobkową wytwórczą, budowlaną, handlową, usługową, polegającą na poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobywaniu kopalin ze złóż, polegającą na wykorzystywaniu rzeczy oraz wartości niematerialnych i prawnych. Działalność ta prowadzona jest we własnym imieniu bez względu na jej rezultat, w sposób zorganizowany i ciągły, z której uzyskane przychody nie są zaliczane do innych przychodów ze źródeł wymienionych w art. 10 ust. 1 pkt 1, 2 i 4-9. A mianowicie do takich źródeł przychodów jak: stosunek służbowy, stosunek pracy, w tym spółdzielczy stosunek pracy, członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub innej spółdzielni zajmującej się produkcją rolną, praca nakładcza, emerytura lub renta,  działalność wykonywana osobiście, działy specjalne produkcji rolnej,  ⁾ najem, podnajem, dzierżawa, poddzierżawa oraz inne umowy o podobnym charakterze, w tym również dzierżawa, poddzierżawa działów specjalnych produkcji rolnej oraz gospodarstwa rolnego lub jego składników na cele nierolnicze albo na prowadzenie działów specjalnych produkcji rolnej, z wyjątkiem składników majątku związanych z działalnością gospodarczą,  kapitały pieniężne i prawa majątkowe, w tym odpłatne zbycie praw majątkowych innych niż wymienione w pkt 8 lit. a)-c, odpłatne zbycie: a) nieruchomości lub ich części oraz udziału w nieruchomości,  b) spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego lub użytkowego oraz prawa do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, c) prawa wieczystego użytkowania gruntów,  d) innych rzeczy.

Definicja ta wskazuje cechę, którą jest wykonywanie działalności we własnym imieniu. Osoba prowadząca taką działalność ponosi pełną odpowiedzialność za wyniki finansowe przedsięwzięcia oraz zobowiązania publicznoprawne. Art. 5b utrzymuje, że za pozarolniczą działalność gospodarczą nie uznaje się czynności, jeżeli łącznie spełnione są następujące warunki:

1)odpowiedzialność wobec osób trzecich za rezultat tych czynności oraz ich wykonywanie, z wyłączeniem odpowiedzialności za popełnienie czynów niedozwolonych, ponosi zlecający wykonanie tych czynności,

2)są one wykonywane pod kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonych przez zlecającego te czynności,

3)wykonujący te czynności nie ponosi ryzyka gospodarczego związanego z prowadzoną działalnością. W art. 5b ustawodawca dokonuje wyłączenia pewnych czynności, które zgodnie z art. 5a mogą być kwalifikowane jako „pozarolnicza działalność gospodarcza”. Dla dokonania wyłączenia konieczne jest spełnienie wszystkich przesłanek łącznie.

Ustawa o podatku od towarów i usług z 11 marca 2004r. w art. 15 ust. 2 podaje natomiast nam taką definicję: Działalność gospodarcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalność gospodarcza obejmuje również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych. Porównując powyższe definicje, możemy stwierdzić, że ustawa o swobodzie działalności gospodarczej nie uwzględnia działalności rolniczej, natomiast ustawa o VAT uwzględnia rolników jako podmioty prowadzące działalność gospodarczą. Podobnie jak w przypadku ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawodawca nie posługuje się pojęciem przedsiębiorcy, co pozwala objąć szerszą kategorię podmiotów występujących w obrocie, regulacjami ustawy. Dodatkowo art. 15 ust. 1 VAT wskazuje, że działalność gospodarcza musi być wykonywana samodzielnie. Sformułowano również ograniczenia do powyższego artykułu, wg których za samodzielną działalność gospodarczą nie uznaje się czynności:

1) z tytułu których przychody zostały wymienione w art. 12 ust. 1-6 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176, z późn. zm. ); 

3)  z tytułu których przychody zostały wymienione w art. 13 pkt 2-9 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, jeżeli z tytułu wykonania tych czynności osoby te są związane ze zlecającym wykonanie tych czynności prawnymi więzami tworzącymi stosunek prawny pomiędzy zlecającym wykonanie czynności i wykonującym zlecane czynności co do warunków wykonywania tych czynności, wynagrodzenia i odpowiedzialności zlecającego wykonanie tych czynności wobec osób trzecich. W świetle przepisów podatkowych działalnością gospodarczą może być również czynność wykonywana jednorazowo, ale z zastrzeżeniem zaistnienia okoliczności wskazujących na zamiar częstotliwego powtarzania tej czynności. Kolejną definicję działalności gospodarczej podaje nam Ordynacja podatkowa z 29 sierpnia 1997r., której odpowiedni przepis brzmi (art. 3): przez działalność gospodarczą rozumie się każdą działalność zarobkową w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, w tym wykonywanie wolnego zawodu, a także każdą inną działalność zarobkową wykonywaną we własnym imieniu i na własny lub cudzy rachunek, nawet gdy inne ustawy nie zaliczają tej działalności do działalności gospodarczej lub osoby wykonującej taką działalność - do przedsiębiorców. Definicja ta wskazuje cechę, którą jest wykonywanie działalności na cudzy rachunek a o czym nie wspominały poprzednie ustawy. Dodatkowo definicja ta wskazuje, że potencjalnym podatnikiem może być nie tylko przedsiębiorca w rozumieniu art. 4 u.s.d.g. lecz także osoba, która takiego statusu nie ma a wykonuje działalność uznaną przez Ordynację podatkową za działalność gospodarczą. Swoistą definicję podsumowującą całe pojęcie działalności gospodarczej i jego zakres podaje nam art. 4 ust. 2 VI Dyrektywy Unii Europejskiej z dnia 17 maja 1977r. w sprawie harmonizacji ustawodawstwa Państw Członkowskich w odniesieniu do podatków obrotowych, który stanowi, iż: działalność gospodarcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców i osób świadczących usługi włącznie z górnictwem, działalnością rolniczą, wykonywaniem wolnych zawodów a także wykorzystywanie, w sposób ciągły, własnych dóbr materialnych lub niematerialnych do celów zarobkowych.

BIBLIOGRAFIA:

1. Komentarz Kodeksu Cywilnego, prof. dr hab. Małgorzata Dyziak -Szafnicka

2. Komentarz Kodeksu Cywilnego, prof. dr hab. Edward Gniewek

3. Komentarz do ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, K. Kohutek

4. Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych z 26 lipca 1991r

5. Ustawa o podatku od towarów i usług z 11 marca 2004r.

6. Ordynacja podatkowa z 29 sierpnia 1997r

7. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z 2 lipca 2004r.

8. Kodeks Cywilny z 23 kwietnia 1964r.

9. Prawo gospodarcze publiczne - zagadnienia administracyjnoprawne, C. Banasińska, H. Gronkiewicz-Waltz, D. Szafrański, M. Wierzbowski, M. Wyrzykowski

10. Prawo cywilne - część ogólna, Z. Radwański

11. Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych. Komentarz, A. Bartosiewicz, R. Kubacki

---