Inżynieria genetyczna Przydatne materiały


BIOLOGIA KOMÓRKI ZWIERZĘCEJ

Wykład 1

DNA - cząsteczka o wyjątkowych właściwościach, gdyż koduje informacje o białkach, RNA, jest odpowiedzialna za budowę komórki i informacje genetyczną.

Budowa cząsteczkowa DNA

W 1953r. Crick i Watson rozszyfrowali strukturę DNA za co dostali nagrodę Nobla

Każda komórka zawiera 6*10 do 9 par zasad, a długość jednej zasady wynosi 3,4*10 do-9m.Mnożąc liczbę zasad przez ich długość otrzymujemy przybliżoną długość nici kwasu nukleinowego ( u człowieka około 2m w pojedynczej komórce, a w całym organizmie 150*10 do 12 m)

Ułożenie względem siebie warstw zasad w podwójnej helisie

Bruzdy

Na powierzchni podwójnego heliksu przebiegają, owijając się spiralnie wokół podłużnej osi, dwie równoległe bruzdy ( rowki) : rowek mniejszy (1,2nm) i większy (2,2nm). Różnica taka wynika występowania wiązań glikozydowych nie naprzeciw siebie. Bruzdy są asymetryczne, gdyż pierścienie pentozowe cukrów leżą bliżej jednego z dwóch dalszych brzegów każdej z komplementarnych par zasad ( forma beta DNA), a ich rozmiar może być zmienny w zależności od typu helisy. Są to obszary w cząsteczce DNA przez, które inne cząsteczki mogą łatwiejszy dostęp do wnętrza podwójnego heliksu, ważny element rozpoznaczy dla łączących się z DNA ligandów.

Organizacja DNA u Procariota

Pojedynczy chromosom prokariotyczny zawiera prawie całą informacje genetyczną. Zdecydowana większość bakterii ma chromosom kolisty i nie posiada błony oddzielającej go od cytoplazmy co daje możliwość bliskiego występowania procesu produkcji mRNA na matrycy DNA oraz maszynerii odpowiedzialnej za biosyntezę białek.

Kolisty chromosom bakteryjny jest podzielony na kilkadziesiąt pętli, które mają końce unieruchomione w białkowym szkielecie. Białka występujące w chromosomach bakteryjnych tzw. białka histonopodobne, poza organizowaniem DNA w chromosomie pełnią jeszcze dwie dodatkowe funkcje przypominając działaniem czynniki transkrypcyjne w komórkach eukariotycznych.

Wirus jako element genetyczny nie posiadający organizacji komórkowej. Może on istnieć pozakomórkowo, jednak wtedy nie zachodzą w nim żadne przemiany metaboliczne. Pozakomórkowa forma wirusa, wirion, jest cząsteczką zawierającą kwas nukleinowy i niekiedy posiadającą pewne komponenty makrocząsteczkowe.

Organizacja DNA u Eukariota

Rozmiar 10-100 tyś mpz im więcej genów tym więcej sekwencji powtarzających się, długość genu jest skorelowana z sekwencjami powtarzającymi się.

  1. Nukleosom

Pierwsza jednostka upakowania DNA, w skład której wchodzą:

Nić DNA skraca się siedmiokrotnie , a jej średnica z 2 nm wzrasta do 11nm.

  1. Solenoid

Łańcuchy nukleosomów organizowane są w struktury wyższego rzędu, a mianowicie w solenoidy: włókna o średnicy 30nm. Przypominają one sprężynę, w której zwoje to koralikowe łańcuchy nukleosomów skręcone tak, że płaskie powierzchnie dysków histonowych (tj. rdzeń) ułożone są równolegle względem osi solenoidu. Na jeden zwój w takiej sprężynie przypada 5-6 nukleosomów, a stopień kondensacji w tej strukturze wynosi 40 ( chodzi tu o pozorne skrócenie długości cząsteczki DNA ). Na poziomie solenoidu nić DNA zajmuje 40 razy mniej miejsca w porównaniu do sytuacji , w której występowałaby w formie rozproszonej cząsteczki.

  1. Układ nukleoproteinowy

Efekt silniejszej kondensacji osiągany jest dzięki fałdowaniu solenoidów i dalej spiralizacji powstałych struktur wyższego rzędu, które stabilizowane są przez różnorodne białka niehistonowe. Statecznie mamy do czynienia z chromatyną tj. układem nukleoproteinowym ( DNA + białko ), który w różnych fazach cyklu komórkowego przybiera różną formę. W interfazie - czasie między podziałami : mitotycznymi i mejotycznymi - chromatyna jest mało skondensowana i w mikroskopie można ją obserwować jako kłebowisko drobnych nitek. Podczas podziału chromatyna ulega zdecydowanemu zbiciu formując się początkowo w długie i wiotkie chromosomy, które im bliżej momentu rozdzielenia pomiędzy dwie komórki potomne stają się mniejsze i masywniejsze. Najsilniejszą kondensacje chromatyny a zatem najefektywniejszą redukcję „długości” DNA obserwuje się w komórkach będących w metafazie.

  1. Chromosom

W somatycznych komórkach człowieka podczas matefazy cały materiał genetyczny zorganizowany jest w 46 chromosomów o łącznej długości 200 m. W skład chromosomu można następujące elementy:

REPILKACJA DNA U PROKARIOTA I EUKARIOTA

( enzymy uczestniczące w tym procesie, białka pomocnicze, widełki replikacyjne, replikon, nić prowadząca i nić opóźniona)

Replikacja jest semikonserwatywna tzn. każda cząsteczka potomna zbudowana jest z jednej nici macierzystego DNA i jednej nici nowo zsyntetyzowanej, zachodzi w fazie ś cyklu komórkowego i jest procesem umożliwiającym zachowanie stałej ilości DNA w kolejnych pokoleniach dzielących się komórek.

Replikacja odbywa się od końca 5' do końca 3' nici DNA, rozpoczyna się w ściśle określonym miejscu cząsteczki ( miejsce inicjacji )utworzeniem widełek replikacyjnych , a odcinek objęty replikacją to tzw. replikon. Kompleks replikacyjny złożony jest z wielu białek niezbędnych w ruchach widełek replikacyjnych. Taki kompleks nazywany jest replisomem.

Rodzaje widełek replikacyjnych u Prokariota:

Prokariota - miejsce replikacji chromosomu bakteryjnego jest ściśle określone twz. Ori ( origin of replication ) dla każdego typu bakterii, ponadto podobna jest aranżacja genów zarówno w ori jak i w miejscu terminacji syntezy DNA. Wyznaczane przez sekwencje nukleotydowe np. u E.coli jest to obszar zlokalizowany w locus OriC: 245 pz w jego obszarze 3 powtórzenia 13 pz sekwencji bogatych w A-T oraz bloki swoistych sekwencji 9 pz.

Eukariota - proces podwajania ilości DNA rozpoczyna się w tzw. miejscach inicjacji, których w DNA eukariotycznym ze względu na jego długość jest bardzo wiele ( 1 na 10 do 5 pz ). I tak dla przykładu w największym spośród czterech chromosomów Drosophila liczącym 62 mln pz replikacja startuje z ponad 6 tyś miejsc ( tzw ori ). Ori znajduje się w strefach między genowych i nie są ściśle sprecyzowane jak w przypadku proakriota. Oznacza to, że replikacja określonego fragmentu może rozpocząć się w jednym z kilku miejsc i może wyznaczyć je lokalna struktura chromatyny, oddziaływanie białek pomocniczych z sekwencjami leżącymi w pewnej odległości od rzeczywistego miejsca startu replikacji.

Drożdże - ORE ( miejsce rozpoznania START ) z nim wiąże się ORC ( kompleks 6 białek )

NIĆ WIODĄCA - helikaza wnika pomiędzy nici i rozsuwa je, pomaga w tym primaza. Oba enzymy tworzą tzw. primer przy którym na obu niciach powstają sekwencje startowe. Następnie zaczyna działać polimeraza III która, począwszy od sekwencji startowej, dobudowuje nową nić w kierunku przesuwającego się - od końca 5' do końca 3' - primera.

NIĆ OPÓŻNIONA - równocześnie gdy na nici wiodącej polimeraza III tworzy nową nić, na nici opóźnionej następuje ten sam proces. Istnieje jednak pewna różnica, gdyż na nici opóźnionej nowa nić jest tworzona w postaci tzw. fragmentów Okazaki. Dzieje się tak, gdyż na nici opóźnionej nowo syntetyzowana nić powstaje w kierunku przeciwnym do rozsuwających się widełek replikacyjnych i między sekwencją startową a primerem powstaje przerwa. Przy primerze tworzy się kolejna sekwencja startowa, od której polimeraza III tworzy kolejny fragment nowej nici w kierunku przeciwnym do ruchu primera. Tak więc otrzymujemy na nici opóźnionej dwa nowe fragmenty nici oddzielone od siebie sekwencjami startowymi. Po wytworzeniu pierwszego, a potem drugiego fragmentu Okazaki, zaczyna działać polimeraza I, która zmienia ORI na sekwencje nowej nici, a kolejny enzym ligaza scala oba fragmenty.

HELIKAZY - białka rozwijające podwójny heliks DNA wykorzystujące energie z hydrolizy ATP (należą do ATPaz). Mogą się przesuwać wzdłuż dwuniciowego DNA, rozdzielając nici i poszerzają widełki replikacyjne lub wzdłuż jednoniciowej matrycy. Wyróżniamy dwa rodzaje helikaz:

PRIMAZY - występują u prokariotów i są odpowiedzialne za syntezę starterów na rozplecionej nici ( u eukariotów są to podjednostki alfa polimerazy)

POLIMERAZA DNA III - dołącza „cegiełki” nowej nici do starej. Synteza przebiega w kierunku 3' do 5', gdyż polimeraza wytwarza wiązania fosfodiesrtowe między resztą fosforanową na „cegiełce” a grupą OH ostatniej „cegiełki” na nowej nici znajdującej się na końcu 3'.

Prokariota mają wiele typów polimeraz ( polimerazy alfa, beta, delta, gama, elipson), które są kodowane przez różne geny.

U eukariotów w komórkach spotyka się tezy typy polimeraz:

  1. polimeraza I - monomer, 400 cząstek w komórce, najmniejsza z polimeraz

  2. polimeraza II - również monomer, do 40 cząsteczek w komórce

  3. polimeraza III - heteromultimer, największa ale najmniej liczna polimeraza w komórce ( 10-20 cząstek)

inne enzymy biorące udział w replikacji:

  1. białka SBB ( single-strand binding protein ) - stabilizują jednoniciową strukturę cząsteczki DNA, pokrywają cały obszar szkieletu fosfocukrowego łańcucha. Zbudowane są z 3 podjednostek ( RF -2 eukariontry) lub są tetramerami (E.coli). Duża specyficzność zdolność do łączenia się z innymi białkami ( niezbędne we wszystkich procesach metabolizmu DNA)

  2. topoizomerazy - relaksują skręcenie podwójnego helisku ( dodają lub odejmują skręty helisy ). Są dwie klasy topoizomeraz :

  1. topoizomerazy nacinające tylko jedną nić podwójnego heliksu

  2. topoizomerazy nacinające obie nici DNA jednocześnie np. gyraza

  1. ligazy polinukleotydowe - katalizują reakcje syntezy wiązania fosfodiestrowego między sąsiadującymi resztami 3'OH i 5'P nukleotydów połączonych wiązaniami wodorowymi z matrycową DNA. Łączą w replikacji fragmenty Okazaki w jedną nić. U bakterii źródłem energii do ich działania jest NAD, a u eukariotów i bakteriofagów ATP

CZYSTOŚĆ I STĘŻENIE KWASÓW NUKLEINOWYCH

Ocena właściwości spektrofotometrycznych cząsteczek DNA i RNA

  1. ocena czystości i pomiar stężenia kwasów nukleinowych - pomiar absorbancji roztworu kwasów nukleinowych przy długościach fal: A260nm ( pochłaniane prze zasady azotowe) , A280nm ( pochłanianie przez aminokwasy aromatyczne). Stosunek A260nm/A280nm = 1,8-2,0 ( poniżej 1,8 to próbka zanieczyszczona białkami, powyżej 2,0 to próbka zanieczyszczona RNA)

  2. pomiar stężenia kwasów nukleinowych = A260 * rozcieńczenie *b ( b= 50mg/ml w przypadku dwuniciowego DNA; 40mg/ml w przypadku jednoniciowego DNA, RNA; 20mg/ml w przypadku jednoniciowych oligonukleotydów )

WYKŁAD 2

ETAPY REGULACJI GENÓW

Eukariotyczne DNA można podzielić na kilka klas:

  1. geny kodujące białka - u ssaków stanowią one ok. 2% ( czyli bardzo niewiele ) całego DNA; spośród nich wyodrębnia się geny:

  1. kilkakrotnie - jak w przypadku genu kodującego podjednostkę hemoglobiny

  2. wielokrotnie - geny histonów, np. . u jeżowca występują w liczbie od 300 do 1000, a u człowieka od 30 do 40 kopii.

  1. geny nie kodujące białek ( ich końcowym produktem jest RNA) - wielokrotnie powtórzone. Wśród nich wyróżnia się geny na :

  1. pseudogeny - odcinki DNA przypominające normalne geny występujące w genomie danego organizmu; nie kodują funkcjonalnego produktu

  2. powtarzające się sekwencje - których rola w większości przypadków nie jest znana

  3. obszary służące do przyłączania czynników regulujących procesy związane z DNA - enhancery, silencery i inne.

Sekwencje kodujące genomów:

GEN- fragment DNA zawierający informacje genetyczną, kodującą cząsteczki RNA i / lub polipeptyd

Gen nieciągły - gen podzielony na eksony i i introny

Ekson - region kodujący genu nieciągłego

Intron - region nie kodujący genu ciągłego

Gen pozachromosomowy - gen w genomie mitochondrialnych lub chloroplastowym

Gen prokariotyczny - gen ciągły, zawiera sekwencje promotorowe i kodujące. Transkrypcji ulegają jedynie sekwencje kodujące - geny występują w skoordynowanych jednostkach - operonach, gromadzących geny całego szlaku metabolicznego i znajdujące się pod kontrolą wspólnego promotora

Gen eukariotyczny - jest najczęściej nieciągły, tzn. zawiera sekwencje kodujące ( eksony) i nie kodujące (introny ) oraz sekwencje promotorowe. Eksony i introny ulegają transkrypcji, introny są następnie wycinane z pierwotnego transkryptu.

Geny zachodzące na siebie - występują w genomach wirusowych. Sekwencje białek zachodzące na siebie nie są podobne ponieważ mRNA podlega translacji w różnych ramkach odczytu.

Val tyr gly

Sekwencje DNA GTT TAT GGT TA

GTTT ATG G TTA

met val

otwarta ramka odczytu ( ORF) = część genu kodującego białko, która ulega translacji

sekwencje mRNA przed ORF = lider lub 5'UTR ( 5' untranslated region)

sekwencje mRNA położone za ORF = 3' UTR ( 3' untranslated region)

Geny w genach - jeden gen znajduję się w intronie drugiego genu. Dość powszechnie w genomach jądrowych np. gen nerwiako -włóknowatości typu I zawierający w obrębie jednego z intronów trzy krótkie geny ( OGMP, EVI2A, EVI2B) Każdy z tych wewnętrznych genów jest również podzielony na introny i eksony

DNA ( gen kodujący białko ) transkrypcja , pre-mRNA ( pierwotny transkrypt) - wycinanie intronów- mRNA - białko

TRANSKRYPCJA

Proces, w którym informacja zawarta w DNA - zapisana w formie sekwencji deoksyrybonukleotydów - przepisana zostaje na język rybonukleotydów w pre-mRNA podczas reakcji katalizowanej przez enzym zwany polimerazą II RNA. Trzy następujące po sobie etapy : inicjacja transkrypcji, elongacja łańcucha pre-mRNA, terminacja

Inicjacja transkrypcji

Inicjacja transkrypcji u procaryota - enzym prowadzący transkrypcje t polimeraza RNA ( tu występuje jeden typ). Polimeraza działa bez dodatkowych białek ( częśc rdzeniowa, zbudowanej z trzech różnych elementów białkowych, oraz podjednostki odpowiedzialnej za rozpoznawanie i wiązanie się do sekwencji promotorowych, czynnik sigma, wykazują specyficzność dla określonych promotorów i wpływają na regulacje ekspresji genów.

Niektóre geny, żeby ulec ekspresji ( ekspresja genu - przepisanie genu na RNA a następnie na białko) muszą być specjalnie uruchamiane. Pewne fragmenty DNA decydują czy w danym momencie dojdzie do transkrypcji czy nie. Są to sekwencje regulatorowe. U procaryota występuje jedna sekwencja regulatorowa. Położona niedaleko promotora.

Inicjacja transkrypcji u Eucaryota - tutaj występują 3 rodzaje polimeraz:

  1. polimeraza I prowadzi transkrypcje genów rRNA

  2. polieraza II prowadzi transkrypcje genów snRNA i genów kodujących białka komórki. Dzięki niej powstaje mRNA

  3. polieraza III prowadzi transkrypcje genów tRNA i niektórych genów snRNA

polimerazy RNA inicjuja transkrypcje przy udziale tzw. czynników transkrypcyjnych ( są to specyficzne białka, które mogą wiązać się z DNA). Czynniki transkrypcyjne często posiadają tzw. - palce cynkowe. Na każdym palcu znajduje się pozbawiony dwóch elektronów atom cynku Zn2+. Reszty fosforanowe DNA mają ujemny znak dlatego Zn chętnie interferuje i wchodzi do nici DNA. Niektóre czynniki transkrypcyjne nie łaczą się bezpośrednio z DNA ale z innymi czynnikami transkrypcyjnymi.

Geny są regulowane w bardziej złożony sposób występuje tu wiele sekwencji regulatorowych. U Eucaryota mogą być one położone daleko od promotora.

Etapy inicjacji transkrypcji:

Elongacja transkrypcji

Wydłużenie łańcucha RNA ( komplementarnego do matrycowej nici DNA ). Biorą w niej udział trifosfonukleotydy RNA ( posiadaja trzy reszty fosforanowe miedzy którymi znajdują się wysoko energetyczne wiązania - elongacja to duży wydatek energetyczny). Łańcuch RNA rośnie od końca 5' do 3' z prędkością 30 nukleotydów na sekundę

Czynniki elongacyjne dla polimerazy RNA II - białka które wiążą się z polimerazą po opuszczeniu przez nią promotora i przyłączeniu się czynników transkrypcyjnych.

Czynnik elongacyjny S2 - przeciwdziała pauzowaniu polimerazy RNAII, które może wystąpić wówczas kiedy enzym przeprowadza transkrypcje rejonu gdzie komplementarne zasady mogą łączyć się ze sobą w obrębie jednej nici ( np. powstawanie struktury spinki do włosów).

ELL ( elongina TFIIF) - zapobiega zatrzymaniu się polimerazy RNA i przedwczesnego uwalniania końca 3' transkryptu.

Terminacja translacji

Transkrypcja kończy się w ściśle określonym miejscu DNA zwanym terminatorem. Zachodzi oddysocjowanie polimerazy RNA od DNA.

Mechanizmy terminacji transkrypcji procaryota:

Polimeraza RNA odłączą się od łańcucha DNA po napotkaniu odpowiedniej sekwencji. Sekwencja ta jest bogata w zasady C i G co umożliwia jej tworzenie struktury - szpilki do włosów na nici RNA. Mechanizm zależy od pewnego białka zwanego czynnikiem uwalniającym. Białko to wiążę się z określoną sekwencją na DNA umożliwiając tym samym dalszą elongacje.

Mechanizmy terminacji transprypcji u Eucaryota :

Nie stwierdzono czynników uwalniających, inne są również sekwencje odpowiedzialne za zakończenie transkrypcji. Jednocześnie brak danych na temat terminacji nie pozwala na dokładną charakterystykę miejsc końca transkrypcji

DOJRZEWANIE mRNA

W wyniku transkrypcji powstaje pre-mRNA zawierające sekwencje kodujące ( eksony ) i nie kodujące (introny).

Dojrzewanie mRNA polega na wycinaniu intronów w syntezie tz. Kapu ( z ang. Cap) na końcu 5' i syntezie tak zwanego ogona poliA na końcu 3'. Kapu i poliA zapewniają transport RNA do cytoplazmy i chronią przed działaniem nukleazy, która tnie kwasy nukleinowe.

Obróbka pre-mRNA

  1. dodanie ekstra guanozyny na końcu 5'

  1. poliadenylacja

w tym procesie mają udział sekwencje sygnałowe 5' AAUAAA - 3' ( między 10 a 30 nukleotydem przez miejscem adenylacji)

Między elementami sekwencji sygnałowej ( AAU i AAA ) wywołany jest sygnał rozcięcia, którego dokonuje specyficzna endnukleaza. Następnie w rozcięte miejsce dodawany jest ogonek poliA ( łączenie adeniny pochodzącej z ATP)

  1. Wycinianie intronów ( splicing)

Introny muszą mieć jakieś wspólne elementy rozpoznawane przez wspomniany aparat splicingowy. Z porównania sekwencji różnych intronów wynika, że łączą je następujące podobienstwa : na 5' końcu zawierają zawsze kolejno resztę guaninową i uracylową ( 5'-GU) a na ich 3' końcu występuje reszta guaninowa poprzedzona adeninową ( AG-3') : wewnątrz zawierają tak zwane miejsce rozgałęzienia w którym kluczową dla splicingu rolę odgrywa nukleotyd adeninowy ( posiadającą w pozycji 2' grupę OH)

Spliceosom - to kompleks składający mRNA ( po wycięciu intronów trzeba połączyć ze sobą eksony)

Zbudowany jest z snRNA U1, U2, U4, U5 i U6.

U1 -U6 są to liczące 106-185 nukleotydów cząsteczki które wiążą się z czynnikami białkowymi tworząc małe jądrowe rybonukleoproteiny ( snRNP ) funkcją snRNP jest prawidłowe rozpoznanie miejsca splicingowego ( granica między intronem a eksonem ) w prekursorach jądrowego mRNA i katalizowanie precyzyjnego usunięcia intronów.

Przebieg splicingu

Do pre-mRNA zawierającego introny i eksony przyłącza się czynnik U1, czynnik ten przyłącza się na końcu 5' intronu zawierającego reszty guaninową i uracylową ( GU). Następnie tzw. miejsca rozgałęzienia przy reszcie adeninowej (A) z udziałem ATP wiążę się czynnik U2. Utworzenie takiego kompleksu powoduje zgięcie intronu i utworzenie z niego pętli tak że miejsce splicingu 5' łączy się z 3' ( GU na końcu 5' jest blisko na końcu 3').

Co tak przygotowanego intronu przyłączają się kolejne czynniki U5 i U4 i powiązane z U6 tworzy się spliceosom a następnie rearanżacja oddziaływań RNA. W wyniku podwójnej transestryfikacji oba końce splicingowe łączą się ze sobą, a intron zostaje wycięty. Kompleks splisingowy odciąga intron od złączonuch eksonów które się prostują. spliseosom uwalnia intron w postaci lassa i rozpada się znów na pojedyncze czynniki. Intron ulega rozłożeniu a czynniki splisingowe są gotowe do ponownego wycinania intronu.

Transesryfikacja

  1. rozcięcie cząsteczki pre-mRNA w miejscu splicingowym 5' ( tj. na 5' końcu intronu - następuje uwolnienie końca 5' fosforanowego egzonu

Splicing autokatalityczny RNA : odbywa się w dwóch etapach, przez dwie kolejne reakcje transestryfikacji. Mechanizmy splicingu przebiegającego w intronach grupy I i II różnią się, gdyż w intonach grupy I splicing rozpoczyna się związaniem do sekwencji intronowej guanozyny lub GTP, które są kofaktorami tej reakcji, a w jej wyniku uwalnia się intron w formie liniowej. Natomiast w splicingu intronów grupy II następuje utworzenie przejściowego związku kształtu lassa. Introny tej grupy nie potrzebują do splicingu kofaktorów gdyż zawierają szczególnie reaktywną resztę adenylanową

  1. Redagowanie RNA

To szczególny rodzaj dojrzewania mRNA - modyfikacje chemiczne stwarzają możliwość zmiany właściwości kodujących transkryptu, prowadząc w efekcie do odpowiedniej zmiany sekwencji aminokwasowej zakodowanego białka. Redagowanie RNA występuje u wielu różnych organizmów i obejmuje różnorakie zmiany nekleotydowe. Przykładem jest redagowanie mRNA ludzkiej apolipoproteiny B, która w komórkach wątroby jest polipeptydem złożonym z 4563 aminokwasów, z po zredagowaniu już w komórkach jelita z 2153 aminkowasów.

TRANSLACJA - DRUGI ETAP REGULACJI GENÓW

Proces w którym następuje odczyt informacji genetycznej z mRNA i synteza białka. Biorą w nim udział oprócz martycy mRNA i aminokwasów także : dostarczające aminokwasy cząsteczki tRNA, rybosomy oraz szereg czynników wspomagających. Przetranspotrowany do cytoplazmy mRNA może ulec translacji, bądź zostać szybko zdegradowany, jeśli białko które koduje mRNA występuje w komórce w dostatecznej ilości.

RYBOSOMY

Translacja i synteza białka zachodzi w rybosomach. Rybosomy w cytoplazmie mogą występować w formie wolnej translacja białek cytosolowych lub związanej ( translacja białek eksportowanych do wnętrza retikulum i na zewnątrz komórki ). Obydwa rodzaje rybosomów zbudowane są z dwóch podjednostek : małej, której stała sedymentacji wynosi 40S i dużej o współczynniku sedymentacji równym 60S (cały rybosom ma współczynnik sedymentacji 80S ). Podjednostki składają się z rybosomalnego RNA ( 18S rRNA mała podjednostka ; 5S, 5,8S i 28S rRNA duża podjednostka ) oraz kilkudziesięciu białek, których skład różni się między obydwiema „częściami” rybosomu ( mała podjednostka zawiera 33 białka, a mała duża 48 białek ). W obrębie rybosomu wyróżnia się trzy istotne miejsca: E ( exit - tedy wychodzi „zużyty” tRNA ) , A ( aminokwasowe, wiązane tRNA niosącego aminokwas ) i P ( peptydowe, wiążące tRNA związany z syntetyzowanym peptydem ). Podjednostki rybosomalne wiążą się ze sobą tylko podczas translacji, kiedy nie syntetyzują białek są w postaci wolnej.

Rybosomy procaryota zbudowane są nieco inaczej.Współczynnik sedymentacji rybosomu wynosi 70S i składa się z podjednostki małej 30S i dużej 50S. Mała podjednostka zbudowana jest z 16S rRNA i 21 białek, a duża 5S, 23S rRNA i 34 białek.

Translacja mRNA zachodzi w kierunku 5'-3', zatem pierwszy aminokwas syntetyzowanego polipetydu zakodowany jest przez kodon leżący bliżej 5' końca transkryptu. Natomiast najwcześniej wbudowanymi aminokwasami powstającego białka są te, które stanowią jego N-terminalną część. Wynika to z mechanizmu tworzenia wiązań peptydowych między sąsiadującymi aminokwasami.

Translację podzielić można na trzy zasadnicze etapy: inicjacje, elongację, terminację

INICJACJA

  1. przyłączenie mRNA do mniejszej podjednostki rybosomu (40S) w obecności inicjatorowego tRNAi szeregu czynników inicjujących ( u eukariotnów pierwszym kodonem ulegającym translacji jest kodon AUG - tzw. kodon START, kodujący metioninę ). W poszukiwaniu pierwszego tj. inicjacyjnego kodonu metioninowego biorą udział czynniki zwane elF3 i elF4, z których pierwszy przyłącza do struktury czapeczki kompleks białkowy tzw. CBP oraz odszukuje AUG, natomiast drugi -elF4 dostarcza energii do poszukiwań

  2. zanim jednak rybosom ze związanym białkiem elF3 zacznie kroczyć po mRNA w poszukiwaniu AUG, do podjednostki 40S związany zostaje inicjatorowy amino-tRNA tj. tRNA niosący cząsteczkę aminokwasu - tu metioniny. Gdy przesuwająca się po mRNA podjednostka 40S ze związanym Met-tRNA natrafi na kodon „start” następuje przyłączenie większej podjednostki rybosomu ( 60S ). Związanie aminoacylo-tRNA jest możliwe dzięki obecności kompleksu elF1-GTP, tez wiąże się z aminoacylo-tRNA i tworzy kompleks, który rozpada się po związaniu tRNA w miejsce A rybosomu. Połączenie możliwe jest dzięki rozpadowie ( defosforylacji ) GTP związanego w kompleksie ( powstaje elF1-GTP, który szybko się rozpada, a wole ElF1 znów wiąże się z GTP )

Nazwa czynnika

Funkcje czynnika

ElF1

Przyłączenie do podjednostki 40S inicjacyjnego aminoacylo-tRNA

ElF3

Udział w przyłączaniu do końca 5' końca mRNA białek CBP; odszukanie kodonu inicjacyjnego; uniemożliwienie asocjacji podjednostek rybosomowych pod nieobecność innych czynników inicjacyjnych

ElF4

Dostarczanie energii niezbędnej w działaniu elF3 z hydrolizy ATP

ElF5

Indukcja uwolnienia elF2 i elF3 kosztem energii z hydrolizy GTP ( związane z elF2)

Po złożeniu rybosomu, tj. przyłączeniu podjednostki 60S do powstałego układu, przez odpowiednie tRNA dostarczane są kolejne aminokwasy. Rybosom przesuwa się stopniowo ( co trójkę nukleotydów ) wzdłuż nici mRNA, do której na zasadzie komplementarności dopasowują się cząsteczki aminoacylo-tRNA. Dopasowanie to dotyczy obszaru antykodonu tj. trójki nukleotydów ( z tRNA) „pasujących” do kodonu mRNA. I tak z kodonem CAC oddziaływać będzie tRNA zawierający antykodon GUG i niosący histydynę. W mijescu A znajduję się pierwszy tRNA komplementarny do kodonu startowego i zawierający mietioninę. Rybosom przesuwa się o trójkę nukleotydów i met-tRNA znajduję się teraz w miejscu P rybosomu, a do miejsca A wiązany jest kolejny aminoacylo-tRNA niosący jakiś aminkowkas np. histydyna. Do histydyny przyłącza się metionina z aminoacylo-tRNA znajdującego się w miejscu P ( jest to transpeptydacja ). Aminokwasy wytwarzają między sobą wiązanie peptydowe. Po wywtoerzniu wiązania wolny od aminokwasów tRNA z miejsca P jest usuwany w procesie translokacji - kompleks elF2- GTP „wyciąga” tRNA z miejsca P, następuje defosforylacja TP i rozpad kompleksu elF2-GDP. Ostatecznym produktem translokacji jest wolny tRNA, GDP i P i elF2, które zaczyna tworzyć kompleks z kolejnym GTP. Rybosom przesuwa się o kolejną tróję nukleotydów, tRNA wiążący dipeptyd met-his znajduje się teraz w miejscu P,a miejsce A oczekuje na kolejny tRNA niosący aminkowas.

Do kolejnego aminokwasu dostarczonego w miejsce A rybosomu przez aminoacylo-tRNA przyłącza się za pośrednictwem grupy karboksylowej wcześniej odczytany aminokwas występujący w danym momencie ( jeszcze w postaci związanej z tRNA) w miejscu P rybosomu tnz. Jeśli pierwszym kodonem jest AUG, drugim CAC, a trzecim UUU będziemy mieli do czynienia z następującymi zmianami na terenie rybosomu :

  1. do dostarczonej jako drugiej w kolejności histydyny przyłącza się inicjacyjna metionina. Na tRNA histydynowym ( w miejscu A ) tworzy się dipeptyd met-his i rybosom przesuwa się o trójkę, tRNA jest teraz w miejscu P

  2. do przyłaczonej jako trzeciej fenyloalaniny grupą karboksylową przyłączy się dipeptyd met-his i powstanie trójpeptyd met-his-phe, przemieszczany jak poprzednio w miejsce P

ELONGACJA

Dołączanie kolejnych aminokwasów do powstającego polipeptydu w rybosomie. Polipeptyd się wydłuża aż do wystąpienia na mRNA tzw. kodonów: STOP kończących translację.

TERMINACJA

Translacja kończona jest w miejscu, w którym wystąpi jeden spośród trzech kodonów terminacyjnych tzw. kodonów „stop” ( UAG, UGA, UAA).Wymienione trójki nokleotydowe rozpoznawane są w odróżnieniu do całej reszty nie przez aminoacylo-tRNA, a przez tzw. czynnik uwalniający eRF. Czynnik ten aktywuje enzym rozcinający wiązanie między polipeptydem a cząsteczką tRNA, która dostarczyła ostatniego aminokwasu, czego skutkiem jest uwolnienie łańcucha polipeptydowego. Zdarzenie to jest uwieńczeniem szeregu procesów, jakie obejmuje ekspresja informacji genetycznej.

KIEROWANIE BIAŁEK