1. Jak to działa?

Inżynieria genetyczna oznacza

wszelkie poczynania człowieka

prowadzące do powstania no-

wych dziedzicznych właściwości

organizmu (dzięki możliwości

rekombinacji DNA w warunkach

laboratoryjnych), przez wprowa-

dzenie do komórki ściśle określo-

nego odcinka DNA. Jej celem jest

dokonanie stałej zmiany właści-

wości genetycznych danego orga-

nizmu. Nowe techniki inżynierii

genetycznej zaczęto stosować po

odkryciu tzw. enzymów restryk-

cyjnych, posiadających zdolność

przecinania cząsteczki DNA w ści-

śle określonym miejscu.

Bardzo szybko naukowcy zo-

rientowali się w dobrodziejstwach,

ale i w zagrożeniach płynących

z możliwości manipulowania materiałem genetycznym. W 1973 roku nałożo-

no moratorium na wykonywanie pewnego typu doświadczeń, a w roku 1975

w Asilomar (USA), w czasie pierwszej konferencji poświęconej inżynierii

genetycznej, w obawie przed niekontrolowanymi modyfikacjami mikroorgani-

zmów zawieszono na dwa lata wykonywanie lub wręcz nakazano zaniechanie

niektórych eksperymentów.

Inżynieria genetyczna

32

Bioetyka w szkole

Inżynieria genetyczna

może być realizowana

w wielu dziedzinach:

w rolnictwie – wy-

korzystywana jest

do produkcji tzw.

roślin i zwierząt

transgenicznych;

dzięki wprowadze-

niu dodatkowego

zespołu genów

uzyskiwane są or-

ganizmy o nowych

właściwościach,

np. zboże odpor-

ne na herbicydy

czy niekorzystne

warunki środo-

wiska, zwierzęta

ze zmienionym

genem hormonu

wzrostu, które

osiągają szybszy

i większy przyrost

masy ciała.

w farmakologii – niektóre bakterie wykorzystywane są do produkcji

ważnych substancji białkowych oraz substancji leczniczych, np. ludzkiej

insuliny;

w diagnostyce medycznej – umiejętność klonowania czy rekombinacji

niektórych fragmentów DNA pozwala na skuteczne postawienie diagnozy

(np. w diagnostyce prenatalnej pobrany materiał często analizowany jest

przy użyciu metod inżynierii genetycznej);

w działaniach terapeutycznych – inżynieria genetyczna umożliwiła wy-

konywanie terapii genowych, polegających na wymianie wadliwego genu

i zastąpieniu go genem działającym poprawnie (patrz rozdział: „Terapia ge-

nowa”), może ona być dokonywana zarówno na komórkach somatycznych,

jak i zarodkowych (działania te mają różną ocenę etyczną);

Modyfikacja genetyczna komórki produkującej insulinę

w eksperymentach – zmodyfikowane genetycznie zwierzęta często są wy-

korzystywane przez badaczy jako organizmy modelowe, co pozwala szyb-

ciej opracowywać nowe metody leczenia nieprawidłowości w organizmie

człowieka lub testować reakcje organizmów na niektóre farmaceutyki;

w inżynierii genetycznej człowieka – polega ona nie tyle na terapii wad-

liwie działającego organizmu, ile na poprawianiu lub wzmacnianiu nie-

których ludzkich cech, takich jak: regulacja snu, zapotrzebowanie na

pożywienie, oraz ingerencji w bardziej złożone aspekty, jak agresja czy

skłonności do niektórych patologicznych zachowań. W tym kontekście

mówi się też o tym, że dzięki metodom inżynierii genetycznej w przy-

szłości rodzice będą mogli „zaprojektować” idealne, wymarzone przez

siebie dziecko.

SŁOWNICZEK

DNA

– kwas dezoksyrybonukleinowy; nośnik informacji genetycznej, występujący

w chromosomach.

E N Z YM Y R E S T RYKC YJ N E

– enzymy przecinające DNA w ściśle określonym

miejscu; są często stosowane w biologii molekularnej.

GEN

– odcinek chromosomu zawierający pełną informację dotyczącą syntezy jed-

nego białka (strukturalnego lub enzymu). Gen koduje jakąś cechę człowieka.

HERBIC YDY

– chemiczne środki chwastobójcze stosowane w uprawach.

KLONOWANIE

– tworzenie klonów lub identycznych kopii genetycznych.

KOMÓRKI SOMATYCZNE

– wszystkie komórki organizmu z wyjątkiem komórek

rozrodczych i embrionalnych.

KO M Ó R K I Z A RO D KOW E

– komórki rozrodcze (plemniki i komórki jajowe)

i embrionalne.

ORGANIZMY TR ANSGENICZNE

– bakterie, rośliny lub zwierzęta, których ge-

nom został zmodyfikowany poprzez wprowadzenie genu(ów) z innego organizmu
odmiennego gatunku.

REKOMBINAC JA DNA

– proces polegający na wymianie odcinków DNA (mate-

riału genetycznego).

33

Inżynieria genetyczna

34

Bioetyka w szkole

2. Problemy etyczne

Z każdym z wymienionych obszarów zastosowania inżynierii genetycznej wią-

żą się specyficzne problemy etyczne:

Naukowcy ostrzegają, iż wytwarzanie organizmów transgenicznych może

doprowadzić do zachwiania równowagi środowiskowej; ciągle nie posia-

damy kompetentnej wiedzy w kwestii procesów genetycznych, nowych

zależności, w jakie wejdą ze sobą organizmy ze zmodyfikowanymi cechami.

Ponadto, w ocenie wielu specjalistów, stosowane przez inżynierię genetycz-

ną techniki są ciągle niedoskonałe.

Często używanym argumentem przemawiającym za stosowaniem metod

inżynierii genetycznej w rolnictwie jest możliwość ograniczenia zjawiska

głodu w świecie: dzięki organizmom, które np. dobrze znoszą złe warunki

środowiska, zmniejsza się liczbę obszarów wykluczonych z upraw. Na-

ukowcy zaznaczają jednak, iż nie jesteśmy w stanie do końca przewidzieć

dalekosiężnego wpływu, jaki będą miały na ludzki organizm genetycznie

zmodyfikowane produkty żywnościowe.

Niebezpieczeństwem manipulacji na mikroorganizmach jest możliwość

wprowadzenia przypadkowych, nieprzewidywalnych w skutkach zmian

do ich genetycznej konstytucji (np. wprowadzenie onkogenów do bakterii,

które żyją w symbiozie z organizmem człowieka).

Pojawiają się pytania: jak dalece człowiek może ingerować w naturę? czy

w wielu przypadkach nie jest już to tzw. „zabawa w Boga”?

W przypadku diagnozowania przy użyciu metod inżynierii genetycznej

należy pytać o cel przeprowadzanego badania: czy jego wyniki mają służyć

działaniom terapeutycznym, czy też są podstawą dokonania selekcyjnego

przerwania ciąży?

W działalności o charakterze terapeutycznym moralny sprzeciw wzbudza

terapia genowa komórek zarodkowych; z punktu widzenia etyki chrześci-

jańskiej jest ona niedopuszczalna (patrz rozdział: „Terapia genowa”).

Eksperymenty przy użyciu zmodyfikowanych zwierząt jako organizmów

modelowych nakazują zastanowić się także w tym kontekście nad kwestią

niepotrzebnego cierpienia zwierząt.

Wiele kontrowersji i sprzeciw etyki chrześcijańskiej wzbudza manipu-

lowanie ludzkim genomem; w tym miejscu należy zapytać o cel takich

manipulacji: czy nie jest nim np. stworzenie jakiejś zmodyfikowanej gene-

tycznie grupy ludzi (ze zwiększoną tolerancją na zmęczenie, możliwością

ograniczenia snu, co pozwalałoby np. wydłużyć dzień pracy). Bardzo kon-

trowersyjny jest też pomysł „projektowania” własnych dzieci: czy człowiek

ma prawo odbierać lub zmieniać innej, mającej się narodzić osobie, jej

dziedzictwo genetyczne? Co dzieje się w takim wypadku z tożsamością

człowieka i z jego wolnością?

Ważnym problemem jest możliwość patentowania zmienionych organi-

zmów; kto w tym wypadku ma prawo czerpać korzyści z uzyskanych wy-

ników? Czy nie jest to także naruszenie solidarności między ludźmi i przy-

czynienie się do pogłębienia nierówności społecznych?

GŁOS KOŚCIOŁ A

Niektóre usiłowania interwencji w dziedzictwo chromosomowe lub genetyczne nie
mają charakteru leczniczego, lecz zmierzają do wytworzenia istot ludzkich dobranych
według płci lub innych wcześniej ustalonych właściwości. Manipulacje te są również
przeciwne godności osobowej istoty ludzkiej, jej integralności i tożsamości. Nie mogą
więc w żaden sposób być usprawiedliwione przez wzgląd na ewentualne dobroczynne
skutki dla przyszłych pokoleń. Każda osoba ludzka winna być szanowana ze względu
na nią samą; na tym polega godność i prawo każdej istoty ludzkiej od samego począt-
ku (Kongregacja Nauki Wiary, instrukcja Donum vitae, nr I, 6).

Literatura

Chyrowicz B., Bioetyka i ryzyko, Lublin 2002.

Granice ingerencji w naturę, red. Chyrowicz B., Lublin 2001.

Jan Paweł II, Eksperyment w biologii. Przemówienie do uczestników Tygodnia Stu-

diów zorganizowanego przez Papieską Akademię Nauk, 23.10.1982, w: W trosce

o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, red. Szczygieł K., Tarnów

1998, s. 196–199.

Jan Paweł II, Etyczne problemy genetyki. Przemówienie do uczestników sympozjum

Aspekty prawne i etyczne badań nad gnomem ludzkim zorganizowanego przez

Papieską Akademię Nauk, 20.11.1993, w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty

Stolicy Apostolskiej, red. Szczygieł K., Tarnów 1998, s. 249–253.

Kraj T., Inżynieria genetyczna, w: Encyklopedia bioetyki, red. Muszala A., Radom

2005, s. 211–217.

35

Inżynieria genetyczna

36

Bioetyka w szkole

Machinek M., Życie w dyspozycji człowieka, Olsztyn 2004.

Muszala A., Wybrane zagadnienia etyczne z genetyki medycznej, Kraków 1998.

Nowak J., Zastosowanie inżynierii genetycznej w medycynie, w: Ósmy dzień stwo-

rzenia?, red. Machinek M., Olsztyn 2001, s. 137–151.