Prawo cywilne
Prof. Dr hab. Jan Stobienia 25 godz. Egzamin
Prawo cywilne - jest to dział prawa, zespół, norm prawnych które regulują stosunki społeczne, majątkowe i związane z nimi stosunki niemajątkowe
Metoda regulowania - wyraża się w kształtowaniu sytuacji prawnej podmiotów prawa cywilnego na zasadzie równorzędności, na założeniu, że jeden podmiot nie występuje w stosunku podległości do drugiego podmiotu cywilnego
Brak jest prawnej kompetencji jednego pomiotu prawa cywilnego do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnych drugiego podmiotu a tym samym do ingerowania w cudzą sferę prawną
Autonomiczność we wzajemnych stosunkach, pozycja podmiotu prawa cywilnego znajduje wsparcie w ogólnej regule, czyli wynikłe między tymi podmiotami spory rozstrzygane są przez niezależne od stron lecz z reguły działające z ich inicjatywy organy w szczególności przez sądy.
W zakresie majątkowych, cywilnoprawnych stosunków typowym sposobem ochrony interesów stron jest ich odpowiedzialność odszkodowawcza. Są to cechy stosunków cywilno - prawnych.
Prawo cywilne ma wiele działów:
część ogólna prawa cywilnego obejmująca instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego, a zwłaszcza problematyka czynności prawnych podmiotów prawa cywilnego oraz praw podmiotowych.
prawo rzeczowe obejmujące normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe dotyczące rzeczy.
prawo o zobowiązaniach, które zawiera normy regulujące prawo majątkowe o charakterze względnym.
prawo spadkowe na które składają się normy regulujące przejścia majątku na inne podmioty.
Prawo rodzinne
własność intelektualna - rozumie się przez to normy odnoszące się do wyników działalności intelektualnej w dziedzinie przemysłowej, naukowej, literackiej i artystycznej. Zakresem tego pojęcia jest tzw. Własność przemysłowa odnosząca się do norm regulujących wynalazki, wzory użytkowe, znaki towarowe i usługowe a także ochronę przed nieuczciwą konkurencją
Zasady prawa cywilnego
Mówiąc i nich mamy na względzie pewną kategorię norm prawnych które wyróżniają się doniosłością oraz szczególną rolą jaką pełnią w tej dziedzinie prawa cywilnego. Ich szczególna rola polega na tym, że wyznaczają kierunek działań prawodawczych, sposób interpretacji przepisów prawnych stosowania prawa, wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają sposób czynienia użytku z praw podmiotowych.
Zasada ochrony własności znajduje swe wielorakie uzasadnienie zarówno w konstytucji, umowach międzynarodowych także w dziedzictwie kulturowym, stanowi prawo własności, jeden z fundamentów na którym opierają się instytucje polskiego prawa cywilnego. Ich funkcjonowanie byłoby niemożliwe gdyby uchylono system prawa własności.
Zasada swobody umów ma uzasadnienie w konstytucji art.6. Szerzej mówiąc jest ona emanacją zasady rynkowej. Wywodzi się z powszechnie aprobowanej wartości jaką jest ideał wolnego człowieka, który sam swoimi decyzjami władny jest kształtować swoją sytuację prawną, a przez to i w istotnej mierze swój los.
Zasada wykonywania praw podmiotowych z uwzględnieniem ich społeczno gospodarczego wytłumaczenia oraz zasad współżycia społecznego. Zasada ta została wyraźnie sformułowana w art. 5 KC w odniesieniu do całego obszaru prawa cywilnego.
Zasada obrony dobrej wiary, zwłaszcza podmiotu uzyskującego odpłatnie prawo podmiotowe.
Zasada ochrony praw nabytych, zasadę tę zaakceptowała utrwalona judykatura Trybunału Konstytucyjnego, zasada praw nabytych wywodząca się z koncepcji państwa prawnego chodzi tu poszanowanie wartości jaką stanowi dla obywateli przekonanie, że państwo bez jakiś szczególnych przyczyn nie będzie naruszało uzyskane już przez nie sytuacji prawa. Jako zasada konstytucyjna ma ona charakter nadrzędny także w odniesieniu do norm prawa cywilnego (art. 3 KC) tj. ogólną regułę, że ustawa nie ma mocy wstecz.
Zasada ochrony dóbr osobistych, które rozciągają ochroną nie tylko na dobra majątkowe ale i osobiste człowieka, a także i innych przedmiotów.
Źródła prawa cywilnego
O źródłach możemy mówić w dwóch aspektach:
źródła tworzenia (kto w państwie prawa może je tworzyć)
źródła egzystowania
W prawie cywilnym można mówić o zwyczaju jako źródle prawa. Przez zwyczaj rozumie się powszechnie stosowaną w danym okresie, w danym środowisku i w danych stosunkach społecznych praktykę pewnego postępowania, są to więc pewne fakty społeczne, które jeż4eli nie są powszechnie znane, ustala się w drodze normalnego postępowania dowodowego w szczególności przez zeznania świadków i opinie biegłych. Kodeks cywilny zna liczne przypadki odwołujące się do zwyczajów (np. art. 56 KC art. 298 KC). Warunkiem koniecznym do stosowania przez organ orzekający ustalonych zwyczajów nie jest aby podmioty prawa cywilnego zwyczaje te znały lub powinny je były znać, wystarczy, że uczestnicy stosunku cywilnoprawnego należą do grupy społecznej, zawodowej, regionalnej w której zwyczaje te są w dostatecznej mierze upowszechnione.
Prawo zwyczajowe - staje się źródłem prawa cywilnego dopiero wtedy kiedy wyraźnie znajduje swe zastosowanie tylko na mocy wyraźnego odesłania do niego przez przepisy praw stanowionego (przez ustawy) Warunkiem niezbędnym (sinequa non) uznania prawa zwyczajowego za źródło prawa jest uznanie takiej normy przez organy stosujące prawo.
Biorąc kryterium jaki prawodawca określa okoliczność ich stosowania, a w konsekwencji charakter ich mocy wiążącej możemy podzielić na normy bezwzględnie obowiązujące, normy względnie obowiązujące i normy semiimperatywne.
Normy bezwzględnie obowiązujące znamionuje to, że ich zastosowanie nie może być wyłączone lub ograniczone decyzją stron lub zwyczajami, są to normy bezwzględnie stosowane (art. 119 KC)
Normy względnie obowiązujące też są normami stanowionymi lub aprobowanymi przez państwo i pod tym względem niczym się nie różnią od norm imperatywnych, jednak w odróżnieniu od tych ostatnich znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy same strony nie uregulowały konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji zawartej w takiej normie.
Normy semiimperatywne - chodzi tu o normy, które wyznaczają minimalny zakres interesu jednej strony i dlatego zastosowanie takich norm może być uchylone lub ograniczone przez stronę tylko wtedy gdy postanowienia umowy są korzystniejsze dla strony objętej ochroną normatywną.
Normy kompetencyjne, czynności konwencjonalne - przez tę czynność najogólniej ujmując rozumie się takie zachowanie człowieka, któremu pewne reguły tzw. Reguły sensu przypisują jakieś swoiste znaczenie stąd właśnie bierze się nazwa konwencjonalne, ponieważ chodzi tu o znaczenie pewien sztuczny sposób regułami sensu nakazane np. reguły gry w piłkę nożną, szachy itp. Takie normy, które nakładają na kogoś obowiązek reagowania na dokonanie czynności konwencjonalnej nazywamy normami kompetencyjnymi.
Przez zasadę współżycia społecznego należy rozumieć takie normy obyczajowe, zasady moralne, które są odczuwane przez osoby oceniające jako dobre
Obowiązywanie prawa cywilnego w czasie.
klauzule chrogacyjne określają wyraźnie kiedy przepisy przestają obowiązywać.
może przestać obowiązywać z upływem czasu.
wejście w życie później ustanowionych, które regulują te same sytuacje.
może przestać obowiązywać w związku z niezgodnością normy dawnej z nowymi zasadami konstytucyjnymi.
zmiana sytuacji społeczno - ekonomicznej
niestosowalność
przepisy intertemporalne regulują prawo w międzyczasie
Stosowanie prawa cywilnego
Trójczłonowy model stosowania prawa, który obejmuje:
ustalenie stanu faktycznego sprawy.
ustalenie jaka norma lub jakie normy są właściwe do rozważanego stanu. faktycznego.
określenie końcowej decyzji sędziego, konsekwencji prawnych, stanu faktycznego na podstawie zastosowanej normy lub norm prawnych.
Ustalenie stanu faktycznego w prawie polega na tym, że sąd zbiera informacje co do stanu faktycznego i na obszarze ustalenia tego stanu faktycznego dużą rolę odgrywają domniemania. Termin domniemanie używany jest w języku prawnym i prawniczym do określania różnych pojęć, można wyróżnić:
domniemanie faktyczne - polega ono na tym, że sąd ma kompetencje do uznania za ustalone fakty co do istnienia, których orzeka na podstawie wniosku wyprowadzonego z innych faktów ustalonych już według ogólnych reguł dowodowych. Wnioskowanie to opiera sąd na swojej wiedzy, a w szczególności na doświadczeniu społecznym pozwalającym dostrzec pewne typowe związki między określonymi rodzajami zdarzeń
domniemanie prawne - wyznaczone jest przez normę prawną, która karze w swoisty sposób wiązać ze sobą dwie klasy faktów:
podstawą domniemania z wnioskiem domniemania, powiązanie to polega na tym, że jeżeli sąd ustali zgodnie z ogólnymi regułami dowodowymi fakt stanowiący podstawę domniemania to obowiązany jest przyjąć bez dowodu istnienie faktu wskazanego we wniosku domniemania. Można wyróżnić:
~ domniemanie prawne zwykłe - które charakteryzuje się tym, że
dopuszczalne jest bez ograniczeń przeciwdowodu
~ domniemanie prawne kwalifikowane - to są takie dla których szczególne
normy prawne w sposób bliżej w nich samych wskazany przewidują
różnego rodzaju ograniczenia dopuszczalności dowodu przeciwnego (art.
62.§ 2)
Rozkład ciężaru dowodu - art. 6KC ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.
Wykładnia prawa
Prawo podmiotowe - najogólniej rzecz biorąc gdy mówi się o prawie podmiotowym ma się na myśli jakąś pozytywnie ocenianą, korzystną sytuację jednostki w społeczeństwie. Koncepcja prawno - naturalna i koncepcja pozytywistyczna ścierają się. Jedna uznaje priorytet praw naturalnych, a druga mówi, że możemy mówić o prawie podmiotowym jeżeli w przepisach to stanowi. Prawo cywilne reguluje stosunki społeczne między ludźmi lub organizacjami. Bez norm prawnych stosunki społeczne nie miałyby cechy stosunku prawnego i nie wywoływałyby konsekwencji realizowanych przy pomocy organów państwowych. Tak więc koniecznymi elementami każdego stosunku cywilnoprawnego są po jednej stronie ; prawo podmiotowe, a z drugiej strony odpowiadające mu obowiązki. Możemy mówić o prostych i złożonych stosunkach cywilnoprawnych.
Proste stosunki cywilnoprawne charakteryzują się tym, że jednej tylko stronie przysługuje tylko prawo podmiotowe, którym korelatywnie sprzężony jest obowiązek drugiej strony.
Złożone stosunki cywilnoprawne to takie, które każdej stronie przysługuje prawo podmiotowe skuteczne wobec drugiej strony. Podmioty tych stosunków występują więc w podwójnej roli osób uprawnionych i zobowiązanych (np. umowa kupna - sprzedaży)
Cechy składające się na prawo podmiotowe.
Prawo podmiotowe służy w prawie cywilnym do opisania sytuacji prawnej jednego podmiotu względem drugiego lub innych podmiotów prawa, jest ono więc zawsze elementem treści stosunku cywilnoprawnego.
Prawo podmiotowe wyznaczone jest normami prawnymi w tym sensie, że określają one zdarzenia prawne, które jeżeli się spełnią to wywołują konsekwencje prawne polegające na powstaniu praw podmiotowych
Sytuację prawną określoną mianem prawa podmiotowego zwykle charakteryzuje się tym, ze jest to pewna sfera możności postępowania lub moc prawna przysługująca osobie uprawnionej.
Prawo podmiotowe służy ochronie uznanych przez prawo oraz określoną moralność interesu osób fizycznych i prawnych.
Upoważnienie - używany jest ten termin dla określenia jakoś wyróżnionego elementu prawa podmiotowego i wśród uprawnień wyróżnić należy:
roszczenia
uprawnienia kształtujące
zarzuty
Roszczenia - przez roszczenie rozumie się uprawnienie polegające na tym że jakaś indywidualnie oznaczona osoba ma obowiązek wykonać świadczenie na rzecz uprawnionego, a więc że uprawniony może żądać aby zachowała się ona w ściśle określony sposób. Roszczenia możemy dzielić na wymagalne i niewymagalne.
Uprawnienia kształtujące - znamionuje to, żre podmiotowi uprawnionemu przysługuje kompetencja do zmiany lub ustania istniejącego stosunku prawnego przez jednostronną czynność prawną.
Zarzut - przez zarzut w prawie cywilnym rozumie się swoiste uprawnienia polegające na odmowie spełnienia roszczenia, służy więc on ochronie interesów tej osoby przeciwko której roszczenie się kieruje. Zarzuty mogą być trwałe albo przejściowe, takie mogą wywołać skutki prawne.
Rodzaje praw podmiotowych.
Mówiąc o rodzajach mamy na uwadze ich sytuację ogólną, natomiast systematyka praw podmiotowych ze względu na ich treść prowadzi do wyróżnienia typów praw podmiotowych czym zajmują się już szczególne dziedziny prawa cywilnego np. prawo własności, prawo do spadku.
Prawo podmiotowe bezwzględne i względne.
Biorąc pod uwagę skuteczność praw podmiotowych wobec innych niż uprawniony podmiot rozróżnia się prawo podmiotowe bezwzględne i względne.
Prawa podmiotowe bezwzględne są skuteczne wobec wszystkich, na wszystkich zatem spoczywa obowiązek nie ingerowania w sferę praw określonych prawem podmiotowym (np. prawo własności)
Prawa podmiotowe względne skuteczne są jedynie wobec określonych podmiotów (np. umowa najmu, dzierżawy)
Prawa akusoryjne i związane
Prawa akusoryjne nazywa się też niesamoistnymi, skonstruowane zostały dla umocnienia innych praw podmiotowych samoistnych. Z tego względu ich istnienie i treść zależą od innych praw podmiotowych, z którymi są funkcjonalnie związane (np. zastaw, hipoteka, poręczenie)
Prawa związane, ich więź funkcjonalna z innymi prawami wyraża się w tym, że podmiotem prawa związanego może być tylko podmiot określonego prawa wolnego. W konsekwencji prawa związane nie mogą być przedmiotem samodzielnego obrotu prawnego, można je przenosić na inne podmioty tylko łącznie z tym prawem wolnym, z którym są one związane (np. służebność gruntowa)
Prawa majątkowe i niemajątkowe.
Do praw majątkowych zalicza się w szczególności prawa rzeczowe, wierzytelności opiewające na świadczenia majątkowe, prawa majątkowe małżeńskie, cała sfera intelektualna (prawa autorskie) dla uznania konkretnego prawa podmiotowego, za prawo typu majątkowego nie ma znaczenia czy ma ono jakąś wartość rynkową.
Prawa niemajątkowe należą do nich prawa osobiste, rodzinne niemajątkowe
Prawa przenaszalne i nieprzenoszalne
O tym czy dane prawo jest przenaszalne czy nie, decydują normy prawne.
Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego
Problematyka nabycia i utraty sprowadza się do powiązania go z określoną osobą, gdy ktoś prawo nabywa związek jego z prawem powstaje, a gdy je traci to związek ustaje. Nauka praw cywilnego wyróżnia następujące sposoby nabycia i utraty praw:
Nabycie pochodne i pierwotne
Nabycie pod tytułem szczególnym i ogólnym
Nabycie translatywne i konstytutywne
Ad.1. Nabycie pochodne polega na tym, że nabywca uzyskuje tu prawo podmiotowe od innej osoby, która na niego to prawo przenosi (umowa sprzedaży). Nabycie pierwotne polega na tym, że nie jest to uzależnione od tego że uprzednio przysługiwało to określonemu podmiotowi (zasiedlenie)
Ad.2. Nabycie pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) prowadzi do nabycia całego lub części jakiegoś majątku na podstawie jednego zdarzenia prawnego (spadkobranie). Nabycie pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna) dochodzi do nabycia indywidualnie oznaczonego prawa lub praw podmiotowych (np. sprzedaż kolekcji obrazów)
Ad.3. Nabycie translatywne polega na tym, że nabywca uzyskuje prawo już poprzednio istniejące. Nabycie konstytutywne polega na tym, że jednocześnie z nabyciem powstaje prawo podmiotowe (nabycie utworu literackiego)
Nadużycie prawa podmiotowego, klauzula generalna art.5 Kolizja podmiotowa polega na tym, że wykonanie jednego prawa podmiotowego wyłącza możliwość wykonania innego prawa podmiotowego
Przedmioty stosunku cywilno - prawnego (rzeczy)
Na pojęcie rzeczy składają się dwie cechy:
Materialny charakter
Wyodrębnienie z przyrody
Rzeczami w znaczeniu polskiego prawa cywilnego są tylko fizykalnie istniejące części przyrody, które występują w stanie pierwotnym lub przetworzonym bez względu na to czy mają jakąś wartość materialną. W Polskim prawie cywilnym pojęcie rzeczy jest rozumiane bardzo wąsko. W systemach prawnych państw Unii europejskiej obejmuje on także dobra niematerialne i niefizykalne.
Zaliczenie danych rzeczy do rzeczy ruchomej lub nieruchomej powoduje określone skutki prawne bowiem wynikają z tego inne procedury sądowe. Podział na rzeczy ruchome i nieruchome jest podziałem rozłącznym i wyczerpującym. Ustawodawca polski w KC zdefiniował tylko pojęcie nieruchomości, wszystkie zatem rzeczy, które nie mają cech nieruchomości należy zaliczyć do klasy rzeczy ruchomych, przy czym ustawodawca przyjął w naszym systemie prawnym trzy rodzaje nieruchomości wypełniając w sumie cały zakres tego pojęcia. Zaliczył do nieruchomości grunty, budynki i części budynków przy czym przyjął iż grunty są rolne bądź nierolne.
Grunty to część powierzchni ziemskiej, stanowiący odrębny przedmiot własności. grunt pojęty jako rodzaj nieruchomości nie jest stałą jednostką przestrzenną wytyczoną miarą powierzchni lecz pojęciem konwencjonalnym. Ilość gruntu na tym samym terytorium ulega ciągłym zmianom. Swoistym rodzajem gruntów są grunty rolne, które od 1990r. odnoszą się do nieruchomości które są lub mogą być wykorzystane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej nie wyłączając ogrodniczej, sadowniczej i rybnej
Budynki, które nie są trwale z gruntem związane już z mocy ogólnej definicji gruntu nie stanowią jego części składowej w związku z czym mają statut ruchomości. Budynek trwale związany z gruntem stanowi część składową gruntu dzieląc jego los prawny. Również wyjątkową część budynków trwale z gruntem związanych może mieć charakter samodzielnych nieruchomości, wtedy gdy z mocy przepisów szczególnych stanowią one odrębny przedmiot własności
Dla ujawnienia praw rzeczowych a w szczególności praw własności dla nieruchomości wszystkich rodzajów prowadzi się księgi wieczyste. Wskazują one jakie powierzchnie ziemi, budynki lub części budynków są odrębnymi nieruchomościami
Części składowe rzeczy i przynależności
Pojęcie części składowe rzeczy służą do bliższego wyjaśnienia znaczenia pojęcia rzeczy. Części składowe rzeczy nie mogą być bowiem odrębnym przedmiotem praw rzeczowych a zatem prawa te istnieją w odniesieniu do rzeczy samoistnych pojętych wraz z ich częściami składowymi. Zgodnie z art. 47 § KC częścią składową rzeczy jest wszystko co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia bądź istotnej zmiany całości bądź uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotów odłączonych. Przy czym o częściach składowych można orzekać zarówno w odniesieniu do nieruchomości jak i ruchomości. W szczególności do części składowych gruntu należą budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane oraz drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania.
Budynki lub ich części nie są częsciami składowymi gruntu lecz samoistnymi nieruchomościami w przypadkach gdy z mocy przepisów szczególnych stały się przedmiotem odrębnej własności. Drzewa i inne rośliny są odrębnymi rzeczami ruchomymi w razie gdy przepisy szczególne przewidują, że stanowią one samoistny przedmiot własności.
Urządzenia służące do odprowadzania i doprowadzania wody, pary, gazu, prądu itp. Nie należą do części składowych gruntu lub budynku przez który biegną jeśli wchodzą skład przedsiębiorstwa lub zakładu.
Przynależność - od części składowych rzeczy należy odróżnić jej przynależność, jest to samoistna rzecz ruchoma, która pozostaje w związku z inną rzeczą główną. Związek ten zachodzi wtedy gdy występują łącznie następujące cechy:
właścicielem rzeczy głównej i przynależności musi być ta sama osoba
przynależność musi być potrzebna do korzystania z rzeczy głównej w związku z jej przeznaczeniem
przynależność musi pozostawać z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku odpowiadającym wspomnianemu celowi
W konsekwencji czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi swój skutek także względem przynależności.
Pożytki - do przedmiotów stosunku cywilno - prawnego zalicza się także pożytki, w KC wyróżniamy trzy rodzaje pożytków:
Pożytki naturalne rzeczy
Pożytki cywilne rzeczy
Pożytki prawne
Wspólnym elementem łączącym te pojęcia jest to że obejmują one jakieś dochody z rzeczy lub sprawy.
Ad.1 Pożytkami naturalnymi są takie płody i odłączone od niej części składowe, jakie wg. zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalnie dochód z rzeczy.
Ad. 2 Pożytki cywilne są to dochody jakie rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego. Mogą one przybierać postać pieniężną lub niepieniężną.
Ad. 3 Pożytki prawne są to dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym społeczno gospodarczym przeznaczeniem
Konsekwencje prawne pożytków - uprawnionemu do pobierania pożytków przypadają pożytki naturalne, które faktycznie zostały odłączone od rzeczy w czasie trwania tego uprawnienia. Jeśli uprawniony do pobierania pożytków poczynił nakłady w celu uzyskania pożytków, które przypadły innej osobie to należy mu się od niej wynagrodzenie za te nakłady do wysokości pożytku.
Poza rzeczami mamy także inne typy przedmiotów stosunku cywilno - prawnego lub praw podmiotowych. Do ważniejszych należą:
Przedmioty materialne
Przedmioty niematerialne
Przedsiębiorstwa
Ad.1 Przedmioty niematerialne nie będące rzeczami tym różnią się od rzeczy, że występują w postaci wyodrębnionej lub zindywidualizowanej. Wśród tego rodzaju przedmiotów materialnych można wyróżnić ciecze, gazy, kopaliny, zwierzęta w stanie wolnym. Pojawia się sens ich wyróżniania tylko wtedy, gdy nie występują one w postaci zamkniętej, ponieważ wtedy są to rzeczy ruchome oraz gdy system prawny nie uznaje ich za kopaliny.
Kopaliny - są to zalegające w ziemi złoża różnych minerałów, wykorzystywanych do celów gospodarczych.
Zwierzęta w stanie wolnym - są to rzeczy niczyje, dopiero gdy zostaną zawłaszczone (złapane) są przedmiotem prawa własności.
Ad.2 Przedmioty niematerialne - wyróżnikiem ich jest jedna cecha negatywna, polegająca na tym, że nie mają one postaci materii w sensie fizykalnym. Wśród nich na wyróżnienie zasługują: energia, dobra intelektualne, dobra osobiste, pieniądze, papiery wartościowe.
Energia - nie można jej uznać za przedmiot materialny i dlatego nie można jej uznać za rzecz, mimo iż w jakiś sposób są mierzalne i z tego względu mogą uczestniczyć w obrocie cywilno - prawnym.
Dobra intelektualne - dzieła literackie, wynalazki, wzory użytkowe, stanowią one wytwór umysłu ludzkiego i same przez się nie mają postaci materialnej. Przedmioty materialne a w szczególności rzeczy: płótno obrazu, posąg, papier utworu literackiego pełnią tylko funkcję przekaźników oryginalnych treści umysłowych, stanowiący rzeczywisty przedmiot ochrony prawnej.
Dobra osobiste - wyróżniają się swoją niematerialną postacią ale i niemajątkowym charakterem.
Pieniądze - mogą występować w postaci określonych znaków pieniężnych, przybiera to wtedy charakter swoistego rodzaju rzeczy ruchomych. Ponadto jawi się pieniądz jako nosiciel i miernik wartości i jedynie dla wyrażenia tego znaczenia powinno się używać określenia pieniądz.
Papiery wartościowe - są to dokumenty, których posiadanie stanowi niezbędną przesłankę do wykonywania praw wyrażonych w treści tego dokumentu. Tylko posiadacz dokumentu może wykonywać prawa z nim związane.
Przedsiębiorstwa - z tym słowem kojarzy się często pomiot stosunku prawnego i w tym podmiotowym znaczeniu pojawia się np. przedsiębiorstwo państwowe. Słowo to ma również znaczenie przedmiotowe i w myśl KC przedsiębiorstwem jest pewien zespół składników materialnych, przeznaczonych do realizacji zadań. W skład przedsiębiorstwa wchodzi firma - nazwa, znaki firmowe i inne oznaczenia indywidualne przedsiębiorstwa, księgi handlowe, nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa, produkty i materiały, patenty, wzory użytkowe, zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, prawa wynikające z najmu i dzierżawy lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo.
Pojęcie majątku i mienia
Majątek używany jest w dwóch znaczeniach. W węższym znaczeniu mówi się o majątku mając na względzie ogół aktywów majątkowych przysługujących określonemu podmiotowi. W szerszym znaczeniu określa się nie tylko ogół aktywów ale i pasywów danego podmiotu. Pasywami tymi są ciążące na danym podmiocie zobowiązania.
Majątek odrębny - mając na myśli wydzieloną z całości określoną masę majątkową podlegającą szczególnemu reżimowi prawnemu. Przydatnym przy rozpatrywaniu następujących instytucji prawnych jak: sukcesji uniwersalnej, zarządu, odpowiedzialności i surogacji.
Pojęcie mienia - mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. W świetle tego określenia można powiedzieć, że wyraz mienie ma to samo znaczenie co prawo majątkowe. W odróżnieniu od majątku wyraz mienie zawsze odnosi się tylko do aktywów a nigdy do obowiązków, może być używany bez relatywizacji do oznaczonej osoby.
Osoby fizyczne - Konstrukcja stosunku cywilno - prawnego i prawa przedmiotowego zakłada istnienie podmiotów, które są nosicielami praw i obowiązków zgodnie z powszechnie akceptowanymi wartościami współczesnej kultury. Polski system prawny uznaje każdego człowieka za podmiot praw i obowiązków. Atrybutem każdej osoby fizycznej jest zatem zdolność prawna tzn. może być ona nosicielem praw lub obowiązków. Od zdolności prawnej należy odróżnić zdolność do czynności prawnych.
Uczestnictwo człowieka w stosunku cywilno - prawnym wymaga nie tylko przyznania mu zdolności prawnej ale także jego indywidualizacji, by można było ustanowić podmiot z którym związane są prawa i obowiązki. Funkcję indywidualizacyjną pełni przede wszystkim imię i nazwisko człowieka. System prawny wyznacza generalny obowiązek dla każdego człowieka jego imienia i nazwiska. Funkcja identyfikacyjne imienia i nazwiska nie ma tylko znaczenia techniczno porządkowego. Wiążą się z nim ochrona osobistych wartości człowieka, oraz określona rola w strukturze grupy rodzinnej.
Miejsce zamieszkania - obok nazwiska, służy jego indywidualizacji sytuując go w przestrzeni. Stanowi przez to jedną z cech charakteryzujących daną osobę fizyczną. Pierwotnie mówiąc o miejscu zamieszkania określało się jedynie miejscowość. Reguły określające miejsce zamieszkania człowieka różnią się w zależności od tego jakich osób fizycznych należą.
Stan cywilny - czyli stosunki rodzinne, ewidencją tego są księgi stanu cywilnego Prowadzone przez urzędy, akta stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych. Niezgodność tych aktów z prawdą może być udowodnione w drodze szczególnego postępowania.
Dowód osobisty - jest dokumentem stwierdzającym tożsamość osoby fizycznej.
Zdolność prawna osób fizycznych
Zdolność prawna jest to możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków, przysługuje ona każdej osobie fizycznej od chwili poczęcia. Przysługuje ono w różnej postaci zależnie od tego czy urodził się żywy. Specjalny status ma dziecko nienarodzone a poczęte, ma ono zdolność prawną już od chwili poczęcia, jednakże zdolność ta przysługuje mu w porównaniu do tej jaką uzyskuje po urodzeniu w ograniczonej postaci. Nikt nie może być pozbawiony zdolności prawnej. Wszystkim osobom przysługuje zdolność prawna w takim samym zakresie. Wszyscy ludzie w równym zakresie mogą być podmiotem cywilnych praw i obowiązków dostępnych według obowiązującego systemu prawnego dla osób fizycznych. Zdolność prawna ustaje zawsze z chwilą śmierci, która wyznacza tym samym kres osoby fizycznej. Śmierć człowieka powoduje także zasadniczą zmianę w sytuacji prawnej jego ciała. Za życia człowieka jego ciało stanowi substrat jego osobowości a integralność fizyczna chroniona jest prawem osobistym przysługującej tej samej osobie fizycznej. Natomiast zwłoki ludzkie stają się rzeczą choć podlegają swoistemu reżimowi prawnemu. Szczególnego znaczenia nabiera określenie faktu i chwili śmierci. Prawo uchyla się od udzielenia odpowiedzi na to pytanie, pozostawiając je medycynie. Można powiedzieć że medycyna za fakt śmierci uznaje moment całkowitego i nieodwracalnego wygaśnięcia jego funkcji mózgowej. Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu.
Mówiąc o osobach fizycznych mówimy, że atrybutem wszystkich osób fizycznych są ich dobra osobiste. Przepisy prawa cywilnego nie zawierają syntetycznego określenia tego pojęcia pozostając na przykładowym ich wyliczeniu. Można wszakże przyjąć, że chodzi tu o uznanie przez system prawny wartości tj. wysoko cenione stany rzeczy obejmujące fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność, godność i pozycję w społeczeństwie stanowiącą przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej, są to dobra nierozłącznie związane z człowiekiem bez względu na stopień jego wrażliwości psychicznej, o charakterze niemajątkowym, nie dające się wyrazić w kategoriach ekonomicznych, aczkolwiek pośrednio mogą wpływać na sytuację ekonomiczną człowieka. Art. 23 KC wskazuje zakres przykładowych dóbr osobistych (zdrowie, wolność, cześć, swobodę, nazwisko, wizerunek, tajemnica korespondencji) Sens tych terminów ustalają nie tylko reguły językowe ale i całe zespoły szczególnych reguł prawnych dotyczących ochrony wspomnianych wartości (prawo prasowe, autorskie)
Przesłanką ochrony tych dóbr jest to iż prawo chroni przed bezprawnym naruszeniem lub zagrożeniem dóbr osobistych. Nie wymaga się by to naruszenie było zawinione.
Środki ochrony
Powództwo o ustalenie
Powództwo o zaniechanie
Powództwo o usunięcie skutków naruszenia
Ad.1 Już samo orzeczenie sądowe, że określone dobro przysługuje powodowi niekiedy wystarczy aby zapobiec jego dalszym naruszeniom.
Ad.2 Jest roszczeniem, gdy istnieje uzasadniona obawa dalszych jego naruszeń
Ad.3 Ma miejsce wtedy, gdy naruszono dobro czyjejś osoby.
Osoby prawne - podmiotem stosunku cywilno - prawnych są także osoby prawne. Każda więc osoba prawna na wzór osób fizycznych wyposażona jest w zdolność prawną. KC nie zawiera jakiegoś standardowego schematu regulującego stan wszystkich osób prawnych art. 35 stanowi, że postanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy. Odesłanie to prowadzi do różnego rodzaju pozakodeksowych ustaw, które to regulują pewne rodzaje osób prawnych (spółdzielnie, szkoły wyższe)bądź to wydawane są dla indywidualnie oznaczonych osób prawnych. KC reguluje fragmenty instytucji osób prawnych, dotyczy to następujących spraw: rejestrów, nazwy, siedziby, wykonywania zdolności do czynności prawnych, dóbr osobistych. Jeżeli chodzi o rejestry dla osób prawnych nie jest ona uregulowana jednym aktem prawnym.
Rodzaje osób prawnych
Nie ma podziału lecz typologiczne uporządkowanie i tak możemy mówić o państwowych osobach prawnych, które dadzą się wyróżnić ze względu na ich majątkowe i strukturalne powiązanie z państwem. Skarb państwa jest jedyną osobą prawną, która przymiot ten uzyskała na podstawie przepisów KC. Skarb państwa nie posiada odrębnych organów, dokonuje czynności prawnych poprzez kompetentne organy powołane do realizacji władczych funkcji państwa.
Komunalne osoby prawne - nie zostały wyróżnione w KC ale wyraźnie wskazuje na nie ustawa konstytucyjna z 92 roku Wśród komunalnych osób prawnych szczególną pozycję zajmuje gmina.
Gospodarcze osoby prawne - mają charakter podmiotów gospodarczych. Z uwagi na to iż profesjonalnie trudnią się tego rodzaju działalnością. Bliżej ten rodzaj podmiotów określony jest w szczegółowych przepisach prawa. Klasycznymi tego rodzaju osobami prawnymi są: spółki handlowe, banki, przedsiębiorstwa państwowe i komunalne. Przeciwieństwem osób prawnych gospodarczych, których celem jest działalność nastawiona na zysk są osoby prawne, które realizują określoną działalność nie nastawioną na zysk (partie, fundacje) Można tez odróżnić lub rozpatrywać osoby prawne z punktu widzenia uczestnictwa ludzi w ich strukturach organizacyjnych. Na tym kryterium opiera się rozróżnienie osób prawnych typu korporacyjnego i fundacyjnego.
Typ korporacyjny polega na tym, że w ich strukturach organizacyjnych funkcjonują członkowie, którzy poprzez wniesione udziały lub składki tworzą majątek osoby prawnej a poprzez swe uprawnienia organizacyjne decydują o jej działalności.
Typ fundacyjny nie ma instytucji członków. Pojawia się tutaj instytucja założyciela, który wyposaża osobę prawną w jej majątek pierwotny, określa strukturę organizacyjną i cele działania
Zdarzenia cywilno - prawne
Zalicza się do nich takie fakty, które mają doniosłość na obszarze cywilno - prawnym. Zdarzeniami cywilno - prawnymi nazywa się tylko takie fakty i okoliczności z którymi hipotezy norm wiążą określone dyspozycje tych norm, konsekwencje cywilno - prawne. Te konsekwencje zdarzeń cywilno - prawnych mogą się przejawiać w następujący sposób:
Powstanie stosunku cywilno - prawnego, przy czym każdy stosunek cywilno - prawny powstaje w wyniku zdarzenia prawnego
Zmianie jego podmiotu
Zmianie treści stosunku cywilno - prawnego
Zgaśnięcie stosunku cywilno - prawnego
Analiza systemu prawnego wskazuje, że wiąże on konsekwencje cywilno - prawne z najróżniejszymi rodzaju faktami, są to w szczególności: zachowanie ludzkie, stany psychiczne, urodzenie się, śmierć.
Najogólniej można podzielić zdarzenia na czynności konwencjonalne i inne zdarzenia. Podstawę tego podziału stanowi sposób określenia przez normę prawną zdarzenia prawnego. Jeżeli norma prawna zdarzenie to dopiero konstruuje, wyznaczając przesłanki jego dokonania przez odpowiednie działania ludzkie wtedy chodziłoby o czynności konwencjonalne. Natomiast tylko wyróżnione przez normę fakty, które istnieją i mają sens niezależnie od obowiązującego systemu prawnego należy do klasy innych zdarzeń prawnych.
Na tle obowiązującego systemu prawnego nie da się dokonać użytecznego dla praktyki podziału zdarzeń prawnych, natomiast można przeprowadzić ich systematykę, która wyróżnia pewne ich typy ze względu na normatywnie ustanowioną ich ogólną deklarację prawną. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnić następujące ogólne typy zdarzeń prawnych:
Czynności prawne
Działania prawne zbliżone do czynności prawnych i dlatego wymagając4e łącznego rozważenia z czynnościami prawnymi (przejawy uczuć)
Orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne
Niewykonywanie uprawnień w określonym czasie
Ad.1. Czynność prawna - jest to skonstruowana przez system prawny czynność konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, którą treść określa co najmniej w podstawowym zakresie konsekwencje prawne tego zdarzenia prawnego. Jedynym koniecznym elementem każdej czynności prawnej a zarazem wyłączenie charakteryzujące czynności prawne jest oświadczenie woli, ono właśnie zawiera treść czynności prawnej określającą jej konsekwencje prawne. Oświadczenie woli należy odróżnić od oświadczeń wiedzy lub przejawów uczuć
Postacie czynności prawnych
Pod tym pojęciem rozumie się ich rodzaje wyróżniane wg. innych kryteriów niż treść tych czynności. Z uwagi na uczestniczące w czynności prawnej strony wyróżnia się następujące postacie czynności:
Czynności jednostronne
Umowy dochodzące do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron
Uchwały
Niekiedy do dokonania czynności prawnej potrzebna jest zgoda osoby trzeciej. Są postacie czynności prawnych, które dla swej skuteczności wymagają złożenia oświadczenia woli oraz takie, które wywołują skutki prawne bez złożenia ich innej osobie
Czynności realne i konsensualne - do wykonania czynności realnych konieczne jest poza oświadczeniem woli działanie powodujące faktyczne władztwo nad rzeczą lub innymi przedmiotami
Czynności prawne między żyjącymi i na wypadek śmierci - podstawą tego podziału jest wzgląd na to kiedy mają nastąpić skutki czynności prawnych.
Czynności zobowiązujące i rozporządzające - podział ten opiera się na różnym charakterze konsekwencji prawnych wywołanych przez czynności prawne. Zobowiązujące polegają na zobowiązaniu się jednej ze strony do działania lub zaniechania na rzecz drugiej strony. W zależności od tego czy z czynności prawnych wynikają zobowiązania dla jednej lub obu stron wyróżnia się jednostronnie lub dwustronnie zobowiązujące. Czynności rozporządzające polegają na przeniesieniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa.
Czynności przysparzające polegają na tym iż realizują korzyści dla kogoś innego
Czynności przyczynowe (kazualne) i abstrakcyjne (oderwane) odnoszą się wyłącznie do czynności przysparzających Czynności przysparzające - to takie, które system prawny kształtuje w ten sposób że ważność ich uzależniona od istnienia prawidłowej (kauzy) nazywamy czynnościami kauzalnymi.
Natomiast czynności abstrakcyjne odrywają się od swej przyczyny (kauzy) że wywołują skutki przysparzające chociażby nawet nie istniała prawidłowa kauza stanowiąca podstawę prawną ich dokonania
Konstrukcja abstrakcyjnych czynności dopuszczona jest w sytuacjach określonych ustawą. Tradycyjnie wymienia się trzy typy kauzy:
Obligandi - czyli przysporzenie znajduje tu podstawę prawną w nabyciu prawa lub innej korzyści przez dokonującego czynności prawnej.
Solvendi - podstawa prawna przysporzenia wyraża się tu w zwolnieniu z istniejącego zobowiązania, które obciążyło osobę dokonującą wspomnianej czynności
Donandi - przysporzenie następuje nieodpłatnie.
Wykładnia oświadczeń woli
Polega na procesie dokonującym się przez przypisywanie materialnym substratom znaków, znaczeń wskazanych regułami znaczeniowymi. Ludzie porozumiewają się między sobą i posługują znakami. Na pojęcie składają się dwa elementy:
Materialny substrat znaków, którymi może być jakaś czynność np. ruch głową lub wytwór czynności (np. dokument)
Reguły znaczeniowe, które z materialnymi substratami znaków wiążą określone treści myślowe.