Rozdział 7. Ludność w prawie międzynarodowym
„ludność państwa” obejmuje w prawie międzynarodowym ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji. Są nimi w większości obywatele pozostający w szczególnej, stałej więzi prawnej z państwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj przypadkowo czy okresowo przebywający na jego terytorium. W skład „ludności” nie wchodzi grupa tzw. cudzoziemców uprzywilejowanych, a więc osoby korzystające z przywilejów i immunitetów i nie podlegające jurysdykcji miejscowej
z istoty zwierzchnictwa terytorialnego wynika, iż określenie położenia prawnego ludności należy do kompetencji wewnętrznej państwa, które w swym ustawodawstwie ustala zakres praw i obowiązków obywateli, jak i cudzoziemców. Fakt, iż status prawny ludności regulowany jest przez ustawodawstwo wewnętrzne poszczególnych państw, nie wyklucza możliwości zawierania umów międzynarodowych o współpracy międzynarodowej w sprawach dotyczących obywateli jak i cudzoziemców. Umowy międzynarodowe zawierane są dla zapobiegania powstawaniu podwójnego i wielorakiego obywatelstwa, regulują dostęp i położenie prawne cudzoziemców, w tym osób mających podwójne obywatelstwo i apatrydów
państwa, w drodze porozumień międzynarodowych, współpracują ze sobą również w kwestiach dotyczących praw politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, zarówno jednostek, jak też grup ludności. Zawierane przez państwa umowy, nie są jednak umowami samowykonawczymi, zobowiązują one jedynie strony do dostosowania lub wydania odpowiednich przepisów wewnętrznych
ludność będąca podstawowym, niezbędnym elementem państwa, niegdyś traktowana jako przydatek terytorium, dzieląca bierne jego los, stała się współcześnie elementem aktywnym, zasadniczym, decydującym poprzez uznaną w prawie międzynarodowym zasadę samostanowienia narodów o kształcie swej państwowości, o ustroju i o losach swego terytorium narodowego
§ 1. Obywatelstwo
Pojęcie i znaczenie obywatelstwa
obywatelstwo jest to trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodowego
obywatelstwo stanowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Powołuje ono szereg doniosłych konsekwencji w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo, z którym jednostka pozostaje w trwałym związku prawnym, sprawuje nad nią opiekę dyplomatyczną i konsularną, a w pewnych przypadkach, gdy było zobowiązane do zapobiegania naruszenia prawa, ponosi też odpowiedzialność za jej działanie. Obywatelstwo daje państwu podstawę do wykonania swej jurysdykcji także poza granicami kraju. Zgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym, sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji państwa, które w swym ustawodawstwie decyduje, jakim osobom przysługuje ono, w jaki sposób można je uzyskać i utracić
Nabycie i utrata obywatelstwa
sposoby nabycia obywatelstwa obywatelstwo można nabyć wskutek urodzenia, oraz przez neutralizację, niekiedy zamążpójście, reintegrację. Nabycie obywatelstwa przez urodzenie może następować na zasadach: prawa krwi (ius sanguinis) lub prawa ziemi (ius soli)
nabycie obywatelstwa przez naturalizację, czyli nadanie, następuje wówczas, gdy obywatelstwo uzyskuje osoba nie mająca żadnego lub mająca obywatelstwo innego kraju. Obywatelstwo można uzyskać na prośbę zainteresowanego skierowaną do odpowiedniego organu państwa, przez zamążpójście lub adopcję. Tryb uzyskania obywatelstwa określany jest przez ustawy poszczególnych państw, które wymagają spełnienia pewnych warunków. Najczęstszym z nich jest wymóg zamieszkiwania na terytorium danego państwa przez określony czas: 5,7 lub 10 lat. Niekiedy formułuje się takie warunki jak: znajomość języka, dobre obyczaje, dobra reputacja, posiadanie środków utrzymania itp.
projekt polskiej ustawy z 2000 r. mówił, że cudzoziemiec może nabyć obywatelstwo przez uznanie za obywatela polskiego na własną prośbę, jeśli zamieszkiwał przez okres 5 lat w Polsce, posiada urzędowe poświadczenie znajomości języka polskiego, nie stanowi zagrożenia dla obronności lub bezpieczeństwa państwa, nie stanowi zagrożenia dla porządku publicznego, ma zapewnione w RP mieszkanie i utrzymanie w ten sposób, że posiada dochody lub mienie wystarczające na pokrycie kosztów utrzymania jego samego i członków rodziny pozostających na jego utrzymaniu
reintegracja - czyli odzyskanie obywatelstwa poprzedniego. Odzyskać obywatelstwo mogą kobiety, które utraciły obywatelstwo polskie w skutek nabycia obcego w wyniku zamążpójścia i obecnie, po ustaniu lub unieważnieniu małżeństwa, powracają do obywatelstwa polskiego przez złożenie oświadczenie przed odpowiednim organem polskim, który wydaje akt o przyjęciu oświadczenia
obywatelstwo można utracić przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na prośbę zainteresowanego, niekiedy przez zamążpójście, wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju, odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej oraz pozbawienie. Przy utracie obywatelstwa każde państwo określa w swym ustawodawstwie szczegółowe warunki. Niedopuszczalne jest pozbawienie obywatelstwa ze względów rasowych, religijnych, narodowościowych czy z uwagi na poglądy
Podwójne lub wielorakie obywatelstwo
źródłem tzw. pozytywny zbieg okoliczności ustaw o obywatelstwie np. wówczas, gdy dziecko urodzi się na terytorium państwa uznającego zasadę ius soli (Brazylia) z rodziców będących obywatelami państwa uznającego zasadę ius sanguinis (Norwegia) - w konsekwencji będzie mieć dwa obywatelstwa; również w wyniku zamążpójścia
zgodnie z konwencją haską z 12 kwietnia 1930 r. i praktyką międzynarodową potwierdzoną orzeczeniem MTS w sprawie F. Notteböhma z roku 1955, podstawę wyboru obywatelstwa powinna stanowić zasada rzeczywistej więzi, czyli tzw. efektywnego obywatelstwa
jako że jednostka powinna mieć tylko jedno obywatelstwo, wybiera się obywatelstwo tego kraju, z którym jednostka jest ściślej związana, gdzie mieszka, korzysta z praw publicznych i obywatelskich, wykonuje służbę wojskową czy znajduje się w służbie państwowej
traktat o UE stworzył instytucję obywatelstwa UE obywatelstwo to uzyskują automatycznie wszyscy obywatele państw członkowskich, zachowując jednocześnie swoje dotychczasowe obywatelstwo
Bezpaństwowość i uchodźstwo
źródłem bezpaństwowości negatywny konflikt ustaw o obywatelstwie; bezpaństwowość powstaje w każdym przypadku, gdy z przewidzianych ustawą powodów jednostka utraci czy zostanie pozbawiona obywatelstwa, a nie uzyska innego
status prawny apatrydów jest regulowany przez specjalną konwencję z 28 września 1954 r.
zapobieganiu bezpaństwowości służą: konwencja w sprawie obywatelstwa kobiet zamężnych z roku 1957, odrzucająca automatyczną utratę obywatelstwa przez kobiety w przypadku małżeństwa z cudzoziemcami oraz konwencja haska z roku 1930, przewidująca, że zwolnienie z obywatelstwa nie powoduje utraty obywatelstwa, jeśli zainteresowana osoba nie posiada lub nie nabyła innego; zobowiązuje ona także strony do zastosowania ius soli w przypadku, gdy dziecko inaczej nie nabywa żadnego obywatelstwa
Wysoki Komisarz ds. Uchodźców od 1 stycznia 1951 r.
konwencja genewska regulująca status uchodźców uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może bądź nie chce z tych powodów korzystać z ochrony tego państwa
uchodźcą jest również osoba, która nie ma żądnego obywatelstwa i nie znajduje się, na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swego zamieszkania, nie może lub nie chce z tych powodów powrócić do tego państwa. Konwencja zakazuje wydalania uchodźców oraz zawracania ich do granic terytoriów, na których groziłoby im niebezpieczeństwo. Konwencja nie stosuje się do osób, które popełniły przestępstwa przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, ciężkie przestępstwa pospolite
§ 2. Cudzoziemcy
Dopuszczenie i pobyt cudzoziemców na terytorium innego państwa
ograniczenie dostępu do terytorium żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczenia cudzoziemców na swe terytorium. Pewne ograniczenia w tym zakresie mogą być rezultatem dwu- lub wielostronnych umów międzynarodowych, jakie państwa zawierają w kwestiach związanych z ruchem osobowym
wydalenie cudzoziemców stosownie do art. 13 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, cudzoziemiec przybywający legalnie na terytorium strony Paktu może być z niego wydalony jedynie na podstawie decyzji podjętej zgodnie z ustawą i będzie miał prawo, jeżeli ważne względy bezpieczeństwa państwowego nie przemawiają przeciwko temu, przedłużyć argumenty przeciwko swemu wydaleniu oraz domagać się ponownego zbadania swej sprawy przez właściwe władze
Prawa i obowiązki cudzoziemców
normy regulujące położenie cudzoziemców przebywający legalnie na terytorium państwa cudzoziemcy, podlegając jago jurysdykcji, korzystają z określonych praw. W stosunku do cudzoziemców może mieć zastosowanie albo klauzula narodowa, zrównująca obywateli określonego państwa w prawach obywatelskich z własnymi obywatelami, albo klauzula największego uprzywilejowania, dająca obywatelom innego państwa takie same prawa, jakie maja lub z jakich mogą korzystać na terytorium tego kraju obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego. Prawa przysługujące cudzoziemcom są z natury węższe niż prawa, z jakich korzystają obywatele danego państwa, podlegają tez ograniczeniom z uwagi na bezpieczeństwo lub porządek publiczny. Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi w art. 2, że każde państwo będące jego strona zobowiązująca się przestrzegać i zapewniać wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji prawa uznane w Pakcie
ograniczenia praw cudzoziemców pakt w art. 25 przyznaje prawo uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi, korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz dostępu do służb publicznych tylko obywatelom. Cudzoziemcy ograniczeni są w zakresie prawa posiadania własności wykonania określonych zawodów. W wielu państwach cudzoziemcy nie mogą być zatrudnieni jako kapitanowie, oficerowie lub nawet członkowie załogi statków morskich ni powietrznych i nie mogą uzyskać zezwolenia na wykonywanie tych zawodów. W wyniku umów o obronie pomocy prawnej, obywatele drugiej strony traktowani są na zasadzie klauzuli narodowej, mają oni swobodny i nieskrępowany dostęp do sądów, prokuratury czy organów notarialnych. Z Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych wynika dla stron obowiązek zapewnienia cudzoziemcom m.in. prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, do równości przed sądami i trybunałami
obowiązki cudzoziemców: cudzoziemiec przebywający w obrębie jurysdykcji jakiegoś państwa jest zobowiązany do respektowania jego ustawodawstwa i zarządzeń regulujących jego pobyt. Jeśli nie korzysta z immunitetu podatkowego, nie może się uchylać od płacenia podatków i opłat celnych
§ 3. Azyl terytorialny
azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanych czy prześladowanym za swe przekonania i działalność polityczną, religijną lub naukową. Udzielanie azylu oznacza wyłączenie w stosunku do zainteresowanej osoby możliwości ekstradycji
prawo ubiegania się o azyl w powszechnym prawie międzynarodowym nie ma norm regulujących instytucje azylu. Cudzoziemiec ten, jeżeli nie popełnił przestępstw pospolitych lub czynów niezgodnych z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych „ma prawo ubiegać się o azyl w innych krajach”, ale nie musi go w każdym przypadku uzyskać
azyl w praktyce polskiej Konstytucja z roku 1952 w pierwotnym brzmieniu w art. 88 przewidywała udzielenie azylu obywatelom państw obcych „prześladowanymi za [...] działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńczą lub działalność naukową”. Postanowienie o udzielenie azylu w brzmieniu nadanym ustawą z 18.października 1991 r., głosi, że „obywatele innych państw i bezpaństwowcy mogą korzystać z prawa azylu na zasadach określonych ustawą”. Konstytucja z 1997 r. również nie formułuje zasad udzielania azylu, lecz odsyła do ustawy
Ustawa z 13. czerwca 2003 r. o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terenie RP w art. 90 stanowi, iż „cudzoziemiec może, na swój wniosek, otrzymać azyl w Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest to niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej Polskiej”. Zgodnie z art. 91 cudzoziemca można pozbawić azylu, jeżeli: 1) ustały przyczyny, dla których azyl został udzielony; 2) prowadzi on działalność skierowaną przeciwko obronności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu
deklaracja ONZ o azylu Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku 1948 przewiduje w art. 14, że: „każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania”. zgromadzenie Ogólne w roku 1967 uchwaliło Deklarację w sprawie azylu terytorialnego, w której uznało, że udzielenie azylu jest pokojowym i humanitarnym aktem. Prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości
§ 4. Ekstradycja przestępców
ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu przysługuje w stosunku do niego jurysdykcja karna, w celu osądzenia lub wykonania orzeczonej już kary
zasady ekstradycji. Analiza umów międzynarodowych i ustawodawstw wewnętrznych pozwala ustalić w przedmiocie ekstradycji kilka zasad, które przyjęły się niemal powszechnie: 1) podstawę ekstradycji stanowić może tylko czyn, który zagrożony jest karą w obu państwach; 2) osobę wydaną można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą wydania, jak również wykonać wobec niego taką karę, do wykonania której została wydana; 3) nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu. Praktyka międzynarodowa nie udziela jednolitej odpowiedzi na 3 podstawowe pytania: kto podlega ekstradycji, za jakie przestępstwa oraz w jaki sposób i przez kogo powinien być przedstawiony wniosek o ekstradycję
przestępstwa ekstradycyjne stanowią podstawę wydania i wymieniane są w umowach międzynarodowych bądź w drodze szczegółowego wyliczenia, bądź przez podanie klauzuli ogólnej z ewentualnymi wyjątkami. Z reguły obejmują najpoważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu. Wśród przestępstw, które nie uzasadniają ekstradycji, zazwyczaj wskazuje się przestępstwa polityczne, rzadziej także przestępstwa wojskowe (np. dezercja) i religijne
przestępstwa polityczne kwalifikacja, czy zachodzi przypadek przestępstwa politycznego, należy do państwa pobytu osoby, o której wydanie zwróci się inny podmiot. Zależna jest w znacznej mierze od stanu stosunków między zainteresowanymi państwami. W celu uniknięcia rozbieżności w kwalifikacji, a przede wszystkim uniemożliwienia sprawcą uniknięcia kary, w prawie międzynarodowym wyraźnie ustalono przestępstwa, które nie mogą być uznane za polityczne. Zgodnie z prawem norymberskim, należą do nich: zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodnie wojenne. Również konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z roku 1948 stwierdza wyraźnie w art. VII: „Ludobójstwo i inne czyny wymienione w art. III nie będą uważane za przestępstwa polityczne, jeśli chodzi o dopuszczalność ekstradycji”.
procedura ekstradycyjna regulowana jest w drodze umownej. Najczęściej wniosek ekstradycyjny wraz z uzasadnieniem i dokumentacja przekazywany jest w drodze dyplomatycznej, choć coraz częściej komunikują się ze sobą ministerstwa sprawiedliwości i prokuratury generalne. Ostatnią czynnością ekstradycyjną jest przekazanie przestępcy przez władze policyjne
§ 5. Międzynarodowa ochrona praw człowieka
międzynarodowy system ochrony praw człowieka w wyniku zorganizowanej współpracy państw-członków Narodów zjednoczonych doszło do wypracowania całego międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. U źródeł owej współpracy leżą tragiczne doświadczenia II wojny światowej
na istniejący obecnie międzynarodowy system ochrony praw człowieka składają się liczne umowy, przyjęte przez Organizacje Narodów Zjednoczonych, organizacje wyspecjalizowane, zwłaszcza MOP i UNESCO, oraz organizacje regionalne: Rade Europy, Unię Europejską i OBWE, Organizację Państw Amerykańskich oraz Organizację Jedności Afrykańskiej
prawa człowieka traktowane są obecnie jako niepodzielna całość złożona zarówno z praw politycznych, obywatelskich, jak i z praw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych. Prawa człowieka zarówno polityczne jak i ekonomiczne, ciągle są naruszane w wielu częściach świata
Zasada poszanowania praw człowieka w Karcie Narodów Zjednoczonych
postanowienia Karty NZ ust. 3 art.1 Karty, ONZ zmierza: do osiągnięcia międzynarodowej współpracy przy „rozwiązaniu zagadnień międzynarodowych o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również przy popieraniu swobód dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka lub religii”. Karta Narodów Zjednoczonych nie zawiera ani definicji praw człowieka, ani ich katalogu, w nauce wypowiadane są różne i sprzeczne opinie co do charakteru prawnego zawartych w niej postanowień. Postanowienia Karty, które wprawdzie nie stanowią szczegółowego katalogu praw człowieka, zawierają jednak i formułują zasadę ich poszanowania
kompetencje wewnętrzne tworzenie międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka przyniosło stopniowe zawężanie zakresu kompetencji wewnętrznej państwa, i to nie tylko w wyniku wiążących je umów, lecz także w wyniku tworzenia się norm zwyczajowych
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
Międzynarodowa Karta Praw Człowieka. Na konferencji w San Francisco wysunięta została idea opracowania międzynarodowej karty praw człowieka. Organem, który miał określić jej formę i treść, była, stosownie do art. 68 Karty NZ, Komisja Praw Człowieka wyłoniona przez Radę Gospodarczo-Społeczną. Na swej pierwszej i drugiej sesji Komisja zastanawiała się nad formą i treścią Międzynarodowej Karty Praw. Ostatecznie w grudniu 1947 r. zdecydowano, że będzie się ona składać z trzech części:
Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,
Paktu Praw Człowieka,
Środków dotyczących wprowadzenie w życie Paktu.
postanowienia Powszechnej Deklaracji prace nad Deklaracją prowadzone były w latach 1947-1948, została ona uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne 10 grudnia 1948 r.
powszechna Deklaracja Praw Człowieka składa się ze wstępu i 30 artykułów:
we wstępie mówi ona o motywach leżących u podstawy jej opracowania. Podkreśla, że uznanie przyrodzonej godności, równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju
pierwsze trzy artykuły maja ogólny charakter i poświęcone są zasadom Wolności, Równości i Braterstwu
kolejne artykuły 4-21 poświęcone są prawa obywatelskim i politycznym
artykuły 22-27 dotyczą praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych
artykuł 29 podkreśla obowiązki jednostki wobec społeczeństwa, bez którego niemożliwy jest swobodny i pełny rozwój jej osobowości
charakter prawny Powszechnej Deklaracji Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jako rezolucja ZO ONZ nie miała formalnie wiążącego charakteru. Stała się ona punktem wyjścia wielu rezolucji Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, Rady Gospodarczo-Społecznej i Rady Powierniczej. Powołuje się na nią wiele konstytucji. Liczne konstytucje powtarzają jej postanowienia nawet bez wyraźnego odwoływania się do niej. Powszechna Deklaracja wpłynęła i wpływa na praktykę ustawodawczą, administracyjną i sądową wielu państw. Powszechna Deklaracja stała się obecnie obowiązującą w wyniku przekształcenia jej postanowień w zwyczaj międzynarodowy. Dzień uchwalenia Powszechnej Deklaracji został proklamowany przez Zgromadzenie Ogólne NZ jako Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka (10 grudnia)
Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka
układ Paktów jest w zasadzie identyczny. Poza wstępem dzielą się na pięć części, z których pierwsza zwiera jeden tylko artykuł poświęcony prawu ludów i narodów do samostanowienia, druga obejmuje postanowienia ogólne, trzecia traktuje odpowiednio: o prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych lub o prawach obywatelskich i politycznych, czwarta poświęcona jest kontroli międzynarodowej, piąta to postanowienia końcowe. Artykuł 2 obu paktów nakłada zobowiązania na strony. W pierwszym przypadku - każda ze stron zobowiązuje się przedsięwziąć odpowiednie kroki, włączając w to środki ustawodawcze, indywidualne oraz w ramach pokoju i współpracy międzynarodowej. W drugim - każda ze stron zobowiązuje się przestrzegania i zagwarantowania wszystkim jednostkom znajdującym się na jej terytorium i podlegającym jej jurysdykcji praw uznanych Paktem
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych nie nakłada bezpośrednich zobowiązań, lecz formułuje jedynie program działań i cele społeczne. Progresywność praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych nie zwalnia państw od obowiązku ich realizacji, uzależnia jedynie zakres zobowiązań poszczególnych krajów od ich możliwości materialnych. Ekonomiczne, społeczne i kulturalne prawa człowieka sformułowane w Pakcie są w porównaniu z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka znacznie bardziej rozwinięte, skonkretyzowane
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przyznaje ochronę tradycyjnym prawom i wolnością człowieka, kierując się wyliczeniem ich w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Pierwszym prawem jest prawo do życia, które powinno być chronione przepisami prawa. Bardzo rozbudowane są postanowienia Paktu chroniące prawa człowieka w postępowaniu sądowym. Wszyscy ludzie są równi przed sądami, mają też prawo do sprawiedliwego i publicznego przesłuchania przez niezależny i bezstronny sąd w sprawach karnych i cywilnych. Każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia, wyznania oraz do własnych poglądów. Obywatel powinien mieć prawo i możliwość, bez żadnej dyskryminacji, do uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli, do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym, w rzetelnym, okresowo przeprowadzanych powszechnych i równych wyborach
znaczenie Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka przyoblekały wyrażone w niej idee, prawa i wolności w szatę prawną, nadając im charakter norm prawa międzynarodowego; rozwijały i konkretyzowały postanowienia Deklaracji, uznawały one prawa, które nie figurowały w Powszechnej Deklaracji; rozszerzyły znacznie zakres praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, sformułowały również wyraźny zakaz propagandy wojennej. Ustanawiały także procedurę kontrolna nad ich implementacją, której pozbawiona jest Deklaracja
w porównaniu z Deklaracja Pakty nie zawierają jednak trzech istotnych praw człowieka: praw do własności i zakazu jej arbitralnego pozbawienia, prawa każdego do ubiegania się i otrzymania azylu w innych krajach, jak też prawa każdego do posiadania obywatelstwa i zakazie samowolnego pozbawiania go
Zakaz dyskryminacji
dyskryminacja rasowa:
Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Sesja XVIII Zgromadzenia Ogólnego 20 listopada 1963 r. przyjęła deklaracje w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Po raz pierwszy w dokumencie międzynarodowym dyskryminacja z powodu rasy, koloru skóry lub pochodzenia etnicznego została potępiona, jako stanowiąca obrazę godności ludzkiej i sprzeczna z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Konwencja w art. 1 definiuje dyskryminację rasową jako wszelki zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą unieważnienie lub uszczuplenie uznania, wykonania lub korzystania na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego
w roku 2003 stronami konwencji było 169 państw
apartheid:
problem apartheidu w ONZ sprawa rasistowskiej polityki rządu Republiki Południowej Afryki, poczynając od I Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w roku 1946, była problemem stale dyskutowanym w różnych organach ONZ. W 1952 po raz pierwszy do porządku dziennego Zgromadzenia Ogólnego włączono nowy punkt: problem konfliktu rasowego w Południowej Afryce wynikającego z polityki apartheidu. Ciągła i całkowita odmowa ze strony Południowej Afryki zastosowania się do żądań ONZ spowodowała, że w roku 1961 Zgromadzenie Ogólne wezwało państwa do rozważenia podjęcia indywidualnych i zbiorowych sankcji wobec Republiki Południowej Afryki. W rezultacie z 6 listopada 1962 r. Zgromadzenie Ogólne, wezwało państwa członkowskie do podjęcia sankcji wobec RPA
konwencje dotyczące zwalczania apartheidu ważnym nowym środkiem walki z apartheidem stała się Międzynarodowa Konwencja o zwalczani i karaniu zbrodni apartheidu uchwalona 30 listopada 1973 r. na XXVIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego. W roku 1991 doszło do zasadniczej zmiany w stanowisku rządu i parlamentu Południowej Afryki. Ustawy stanowiące fundament polityki apartheidu zostały anulowane. Rozpoczęto proces zmierzający do opracowania nowej konstytucji i przyjęto ją
MKOL podjął decyzję o dopuszczeniu RPA do udziału w igrzyskach olimpijskich w roku 1992 w Barcelonie, a ONZ na wniosek N. Mandeli zniosła sankcje w roku 1993
prawa mniejszości:
instrumenty prawnomiędzynarodowe ONZ prawa mniejszości narodowych nie są wymieniane w Karcie NZ. Konsekwentnie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka również nie wspomina o prawach mniejszości. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stoi na stanowisku ochrony osób należących do mniejszości, a nie mniejszości jako takich. W państwach, w których istnieją etniczne, religijne czy językowe mniejszości, osoby należące do takich mniejszości nie będą pozbawione prawa do korzystania z własnej kultury i do wyznawania i praktykowania własnej religii czy używania ich własnego języka
ZO ONZ przyjęło w 1992 r. Deklarację o Prawach Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych
prawa mniejszości w dokumentach KBWE Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, wymienia w zasadzie siódmej prawo osób należących do mniejszości, obligując uczestniczące państwa, na których terytorium istnieją mniejszości narodowe, do respektowania praw osób należących do takich mniejszości
Rozdział 8. Organizacje międzynarodowe
§ 1. Pojęcie i rodzaje organizacji międzynarodowych
Podział organizacji na rządowe i pozarządowe
organizacja międzynarodowa - zrzeszenie państw bądź innych osób prawnych (najczęściej krajowych związków lub stowarzyszeń) lub osób fizycznych z różnych krajów, powołane do życia dla realizowania zadań określonych w statucie
podział organizacji międzynarodowych:
organizacje rządowe - członkami są państwa. Państwa w tej organizacji są reprezentowane przez rządy lub pełnomocników rządowych. Powołanie do życie takich organizacji oraz przyjęcie statutu następuje na drodze zawarcia umowy międzynarodowej
organizacje pozarządowe - członkami są osoby prawne lub fizyczne z różnych krajów. Nie powstają na drodze zawarcia umowy
ze względu na kryterium terytorialne dzieli się organizacje międzynarodowe na:
organizacje uniwersalne - organizacje należące do systemu ONZ
organizacje regionalne - rozwinęły się głownie w rejonie Europy, Ameryki i Afryki
obecnie przyjmuje się, że współczesne państwo posługuje się do realizacji zadań swej polityki zagranicznej nie tylko służba dyplomatyczną, ale również działalnością w organizacjach międzynarodowych, uważany jest obok kanału dyplomatycznego za drugi kanał, w którym toczą się kontakty polityczne
po zakończeniu zimnej wojny wszystko wskazuje na to, że współpraca międzynarodowa będzie coraz bardziej zinstytucjonalizowana, czego następstwem jest wzrost liczby i zakresu kompetencji organów międzynarodowych
Struktura międzynarodowych organizacji rządowych
organizacje międzynarodowe są instytucjami powołanymi do życia przez umowy międzynarodowe, a jednocześnie są jedną z form stosunków międzynarodowych
często (zwłaszcza w pracach prawniczych) przez organizacje międzynarodowe rozumie się tylko organizacje rządowe wśród elementów składających się na definicję organizacji rządowych wymienia się: zrzeszenie się suwerennych państw w liczbie co najmniej trzech, zawarcie wielostronnej umowy międzynarodowej mającej charakter statutu, określenie w tej umowie celów i sposobów funkcjonowania organizacji, a w szczególności powoływanie organów o wyznaczonych kompetencjach
najczęściej występują następujące struktury:
zebranie przedstawicieli wszystkich państw członkowskich noszące nazwę Zgromadzenia Ogólnego (np. ONZ) czy Konferencji Ogólnej (np. w MOP). Organ ten zbiera się rzadko, raz do roku lub raz na kilka lat
Rada lub Komitet zbierający się kilka razy do roku; składa się z ograniczonej liczby członków wybieranych na zebraniu przedstawicieli wszystkich państw członkowskich (w organizacji z dużą liczbą państw) lub składa się z przedstawicieli wszystkich państw członkowskich (w organizacjach mniej licznych)
organ administracyjny pod nazwą Sekretariatu lub Biura
§ 2. Międzynarodowe organizacje rządowe
Rozwój historyczny
pierwsze organizacje tej kategorii powstawały od połowy XIX w , a były nimi Międzynarodowy Związek Telegraficzny (1865), Powszechny Związek Pocztowy (1874), Związek Ochrony Własności Przemysłowej (1883) itd. Miały one stosunkowo wąski zakres działania i spełniały ściśle określone funkcje natury administracyjnej
po I wojnie światowej - Liga Narodów
Podmiotowość prawnomiędzynarodowa
organizacje rządowe w swych stosunkach z państwami i innymi organizacjami rządowymi występują jako podmiot prawa międzynarodowego, zawierają umowy o charakterze międzynarodowym, występują jako strony przed sądami międzynarodowymi, uczestniczą w konferencjach międzynarodowych. Konwencja wiedeńska w „sprawie reprezentacji państw w ich stosunkach z powszechnymi organizacjami międzynarodowymi” z roku 1975 określa funkcje i przywileje stałych misji przy organizacji międzynarodowej, wzorując się pod wieloma względami na prawie dyplomatycznym
żadna organizacja nie posiada jednak pełnej podmiotowości tak jak suwerenne państwa, gdyż nie może występować jako podmiot w stosunkach wynikających z posiadania własnego terytorium i własnej ludności
podmiotowość prawnomiędzynarodową ONZ stwierdził MTS w swej opinii doradczej w sprawie odszkodowania w związku z zabójstwem przedstawiciela ONZ na Bliskim Wschodzie, hrabiego F. Bernadotte, zaznaczając jednocześnie, że „podmioty prawa niekoniecznie są identyczne, jeśli chodzi o ich charakter i zakres uprawnień”
Istota prawnopolityczna organizacji rządowych
dwa poglądy dotyczące prawnopolitycznej istoty organizacji międzynarodowej:
pogląd internacjonalistów - działalność organizacji międzynarodowej nie może wykraczać poza granice zakreślone przez suwerenne państwa. Organizacje międzynarodowe powinny być „organami między państwami, a nie nad nimi”
pogląd funkcjonalistyczny - zmierza do uniezależnienia organizacji międzynarodowych od państw. Funkcjonaliści przywiązują dużą uwagę do rozrostu funkcji spełnianych przez organizacje międzynarodowe
Funkcje organizacji rządowych
pierwsza klasyfikacja funkcji:
funkcja regulacyjna - ustanowienie norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym lub prawnym
funkcja kontrolna - kontrolowanie postępowania państw z ustalonymi wzorcami i normami
funkcja operacyjna - polegająca na świadczeniu usług na postawie własnych decyzji przy użyciu zasobów ludzkich i materiałowych znajdujących się w dyspozycji danej organizacji
druga klasyfikacja funkcji:
organizacja międzynarodowa typu „forum” - tzn. organizowanie różnych spotkań, dyskusji. Zajmuje się tym głównie UNCTAD - Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju oraz GATT (Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu)
organizacje typu „usługowego” - ok. 90% wydatków w Światowej Organizacji Zdrowia przekazywane jest na funkcje usługowe
trzeci podział funkcji:
funkcje w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
funkcje w zakresie pokojowego załatwienia sporów
funkcje w dziedzinie gospodarczej, komunikacyjnej, nauki i kultury
Rozdział 9. Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych
§ 1. Pojęcie i podział sporów międzynarodowych
Definicja sporu i konfliktu międzynarodowego
wg MTS z 1950 spór oznacza „sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne”
wyrok STSM z 1924 identyfikacja sporu z „brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami”
Karta NZ wymienia w art.1 wśród celów ONZ „łagodzenie lub załatwianie pokojowymi sposobami sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju”
pakt Ligi Narodów w art.11 wymienił obok sporów także „wszelką okoliczność, która może wpłynąć na stosunki międzynarodowe, grożąc zamąceniem pokoju lub dobrego porozumienia miedzy państwami, od którego utrzymanie pokoju zależy”
napięcie w stosunkach między państwami określa się jako stan, w którym występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla każdej racjonalnej dyskusji
kryzys międzynarodowy powstaje dopiero wówczas, gdy próby pogodzenia sprzecznych interesów doprowadziły do impasu i gdy rokowania zostaną zablokowane przez przeciwstawność niemożliwą do usunięcia
konfliktami nazywa się spory, które przybrały ostrzejszą formę i w których grozi użycie sił zbrojnych albo też siły takie zostały już użyte (konflikty zbrojne)
Rodzaje sporów międzynarodowych
podział w Karcie NZ:
zagrażające i nie zagrażające pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu
podział sporów międzynarodowych na prawne i polityczne:
polityczne mają miejsce wówczas, gdy brak jest reguł prawnych, które mogłyby być zastosowane do rozstrzygnięcia sporu; strony powołują się na inne niż prawne argumenty
prawne jeżeli strony opierają swoje pretensje na argumentacji natury prawnej, na obowiązującym przepisie prawnym
organy polityczne przy załatwianiu sporów powinny uwzględniać aspekt prawny zagadnienia
sądy międzynarodowe bardzo często opierają swe decyzje nie tylko na przesłankach prawnych, ale również politycznych
spory nadające się do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sądowego dotyczą (już art. 13 Paktu LN):
interpretacji traktatu
jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego
zaistnienia faktu który, gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego
charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego
§ 2. Środki pokojowego załatwiania sporów
Podział środków załatwiania sporów
problematyka załatwiania sporów została uwzględniona w Pakcie LN a po II WŚ w Karcie NZ
podział środków:
dyplomatyczne państwa uczestniczące w sporze współdziałają w załatwieniu sporu, zachowują dla siebie, aż do ostatniej fazy trwania sporu możność podjęcia ostatecznej decyzji
środki sądowe
Rokowania bezpośrednie (negocjacje)
negocjacje określane są jako proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w drodze wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia
obie strony powinny wynieść jakąś korzyść z rokowania czy tez przynajmniej wynieść przekonanie, że odniosły pewną korzyść
rokowania należy prowadzić „w duchu wspólnych interesów”
podział rokowań na:
dwustronne
wielostronne
w rokowaniach mogą brać udział nie tylko strony uczestniczące w sporze, np. w konferencji paryskiej w 1973 w sprawie Wietnamu uczestniczyły również Węgry, Polska, Kanada, Indonezja oraz sekretarz generalny ONZ
za jedną z form rokowań uważa się także konsultacje strony odbywają je w wyniku przyjętych wcześniej w tym względzie zobowiązań odbywają się one na żądanie jednej ze stron, gdy zajdzie potrzeba ku temu lub też w ustalonych odstępach czasu
ONZ nie zastępuje dyplomacji, ale jest „koniecznym uzupełnieniem tradycyjnych metod dyplomatycznych”, gdyż ONZ spełnia swe zadanie „tylko wówczas, gdy pomaga dyplomacji w dojściu do porozumienia między zainteresowanymi państwami”
art. 33 Kart NZ strony przed przekazaniem do RB ONZ lub do ZO sporu zagrażającego utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa przede wszystkim powinny dążyć do jego załatwienia w drodze rokowań i innych sposobów pokojowego załatwiania sporów
obecnie w wielu przypadkach strony zgadzają się na podjęcie rokowań pod naciskiem opinii publicznej, mimo że wcale nie mają zamiaru osiągnąć porozumienia
Dobre usługi i mediacje
dobre usługi i mediacja (czyli pośrednictwo) są „procedurą pomocniczą, która ułatwia rokowania bezpośrednie między stronami i nawiązuje je w razie ich zerwania”
rola mediatora polega na „pogodzeniu przeciwnych pretensji i na złagodzeniu niechęci, jaka mogłaby wynikać między państwami spór wiodącymi”
dobre usługi oraz mediacja mogą mieć miejsce na skutek zwrócenia się o nie jednej albo obu stron lub też mogą być zaofiarowane przez państwo trzecie, organizację międzynarodową a nawet przez poszczególne jednostki
mediatorami mogą być nie tylko państwa ale także osoby fizyczne
protokół podpisany przez państwa Unii Afrykańskiej przewiduje powoływanie jako mediatora jednego lub kilku członków komisji, w której skład wchodzi po jednym obywatelu każdego państwa członkowskiego
organizacje międzynarodowe mogą wyznaczać poszczególne osoby jako mediatorów działających w imieniu danej organizacji
Komisje badań
w przypadku gdy rokowaniach miedzy stronami powstaje różnica zdań co do stanu faktycznego, strony mogą powołać komisję badań (zwaną również komisją śledczą) w celu wyjaśnienia kwestii spornej
wynik badań tworzy zazwyczaj punk wyjścia dla dalszej procedury pojednawczej
MTS zgodnie z art. 50 swego statutu, może „powierzyć śledztwo lub ekspertyzę każdej osobie, ciału, biuru, komisji lub organowi przez siebie wybranemu”
Koncyliacja
koncyliacja różni się od mediacji tym, że komisja koncyliacyjna sama formułuje propozycję załatwienia sporu, a nie wspólnie ze stronami uczestniczącymi w sporze
wnioski, do jakich doszła komisja koncyliacyjna są tylko propozycją skierowaną do stron bez jakiejkolwiek mocy wiążącej
wg definicji uchwalonej przez Instytut Prawa Międzynarodowego w roku 1961 „koncyliacja jest metodą załatwienia sporów międzynarodowych wszelkiego rodzaju, zgodnie z którą strony powołują komisję bądź to na podstawie stałej, bądź też w trybie ad hoc dla zajęcia się sporem: komisja ta zmierza do bezstronnego zbadania sporu i podejmuje próbę ustalenia warunków rozwiązania, które mógłby być przyjęte przez strony, albo też dostarczenia stronom pomocy w załatwieniu sporu, o jaka one się zwrócą”
koncyliacja ma więcej zalet ponieważ organ koncyliacyjny nie jest zmuszony do stosowania obowiązujących przepisów prawa, tzn. norm postępowania wykształconych w przeszłości, ale może zaproponować konstruktywne rozwiązanie uwzględniające przyszłość
§ 3. Sądy międzynarodowe
Rozwój historyczny
sądy międzynarodowe możemy podzielić na sądy rozjemcze czyli arbitraż międzynarodowy i sądy stałe
początki arbitrażu najdawniejsze okresy historyczne
konferencje haskie 1899 i 1907 wysiłki zmierzające do utworzenia stałych sądów międzynarodowych
Stały Trybunał Rozjemczy (1902) istnieje do dzisiaj; zgodnie z postanowieniami konwencji - każde państwo będące jej sygnatariuszem ma prawo wyznaczyć cztery osoby, zarówno spośród własnych obywateli, jak i cudzoziemców, mające odpowiednie kwalifikacje sędziowskie; w przypadkach powstania sporu między państwami mogą one wybierać z listy arbitrów w celu uformowania sądu rozjemczego
Pakt LN art. 14 - Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (1922-1945)
po II wojnie światowej - MTS
Arbitraż międzynarodowy
arbitraż międzynarodowy czyli rozjemstwo polega na załatwianiu sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony
I konwencja haska w art. 37 podaje, że arbitraż „ma za przedmiot rozstrzyganie sporów między państwami przez sędziów z własnego wyboru i na zasadzie prawa”
cechą charakterystyczną arbitrażu jest bezpośredni wpływ stron na wybór składu sądzącego, a także możność ustalenia przez strony podstaw prawnych orzekania i zasad proceduralnych (procedura może mieć charakter poufny)
arbitraż może mieć charakter:
fakultatywny, jeżeli na oddanie sporu pod arbitraż wymagana jest zgoda obu stron
obowiązkowy (obligatoryjny) - jeżeli strony w uprzednio zawartej umowie zgodziły się ,że na żądanie jednej z nich spór oddany będzie pod arbitraż
fakultatywny niezorganizowany - strony wybierają arbitrów dla poszczególnych sporów i arbitraż
fakultatywny zorganizowany - gdy istnieje stały sad rozjemczy, któremu strony przekazują wynikłe między nimi spory
arbitraż różni się od koncyliacji tym, że arbitrzy rozstrzygają spór, stosując przepisy obowiązującego prawa, natomiast organ koncyliacyjny może oprzeć swe wnioski na zasadach słuszności; ponadto orzeczenie sądu rozjemczego jest wiążące dla stron
dwa systemy wyznaczania składu osobowego sądów rozjemczych:
tradycyjny system „europejski” przekazanie sporu do rozstrzygnięcia szefowi wybranego trzeciego państwa
system „amerykański” polega na oddaniu sporu do rozstrzygnięcia komisji mieszanej (joint commission); komisja jest pięcio- lub trzyosobowa, w jej skład wchodzą po jednej lub dwie osoby delegowane przez państwa uczestniczące w sporze oraz superarbiter powołany za zgodą obu stron
system mieszany w skład sądu rozjemczego wchodzą: po jednym przedstawicielu stron uczestniczących w sporze i trzech arbitrów wybranych spośród państw trzecich
w przypadku sądu rozjemczego nie ma odwołania
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
A. organizacja MTS
trybunał składa się z piętnastu niezawisłych sędziów wybranych spośród osób w wysokim poziomie moralnym
nie może zasiadać w trybunale równocześnie dwóch sędziów będących obywatelami tego samego państwa
kandydatów na sędziów proponują grupy narodowe stałego trybunału rozjemczego
za wybranych na sędziów uważa się te osoby, które uzyskały bezwzględną większość głosów w zgromadzeniu ogólnym i w radzie bezpieczeństwa
sędziowie wybierani na 9 lat z możliwością reelekcji, przy czym co 3 lata ustępuje jedna trzecia sędziów
sędziami polskimi byli w MTS B. Winiarski i M. Lachs
sędziowie nie mogą zajmować stanowisk politycznych lub administracyjnych ani wykonywać innych zajęć o charakterze zawodowym
sędziowie w trakcie załatwiania spraw trybunału korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych
trybunał zasiada w składzie piętnastu sędziów
B. Kompetencje MTS
kompetencje ratione personae
art. 34 statutu głosi, że tylko państwa maja prawo stawać jako strony przed trybunałem
zgodnie z art. 62 statutu, państwo mające interes natury prawnej, który mógłby być naruszony wyrokiem trybunału w danej sprawie, może domagać się uczestnictwa w procesie w charakterze interwenienta
Trybunał może zwrócić się do rządowych organizacji międzynarodowych o informacje mające znaczenie dla rozpatrywanej sprawy oraz może przyjmować takie informacje dostarczone przez organizację z własnej inicjatywy
kompetencje ratione materiae
kompetencje trybunału wg art. 36 ust.1 statutu obejmują „wszelkie spory, które strony doń wniosą oraz wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w karcie NZ albo w obowiązujących traktatach i konwencjach”
statut przewiduje jednak możliwość zaciągnięcia przez państwo zobowiązania ustanawiającego kompetencję obligatoryjną, to znaczy stworzeniu sytuacji, w której trybunał będzie działał na wniosek jednej tylko strony. Tę kompetencję obligatoryjną określa art. 36 ust. 2 statutu, nazywany zazwyczaj „klauzulą fakultatywną”
art. 96 Karty NZ - ZO ONZ lub RB ONZ mogą zwrócić się do MTS o wydanie opinii doradczej w każdej kwestii prawnej
kompetencje ratione iuris
trybunał wydaje swoje decyzje na podstawie przepisów określanych w art. 38 ust. 1 statutu. Zgodnie z tym postanowieniem trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, jakie zostaną mu przekazane, stosuje:
konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły wyraźnie uznane przez państwa wiodące spór
zwyczaj międzynarodowy jako dowód istnienia ogólnej praktyki przyjętej jako prawo
ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
z zastrzeżeniem art. 59,według którego wyrok wiąże tylko strony i tylko w stosunku do danego sporu, wyroki sadowe oraz opinie najznakomitszych znawców prawa publicznego, różnych narodów jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych
funkcje MTS:
sądu o kompetencji dobrowolnej, rozstrzygającego spór między państwami przedłożony mu na podstawie kompromisu zawartego przez strony w odniesieniu do danego sporu lub na podstawie klauzuli zawartej w umowie międzynarodowej obowiązującej strony uczestniczące w sporze
sądu o kompetencji obowiązkowej opartej na deklaracji złożonej zgodnie z art.36 ust.2 statutu, działającego na podstawie skargi wniesionej przez jedną ze stron
doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, wydając opinie doradcze na żądanie zgromadzenia ogólnego, rady bezpieczeństwa lub innych organów i organizacji upoważnionych przez zgromadzenie ogólne
sądu polubownego orzekającego ex aequo et bono, jeśliby strony się na to zgodziły
C. Postępowanie przed MTS
postępowanie to składa się z dwóch części:
pisemnej
ustnej
w toku postępowania pisemnego strony przedkładają trybunałowi memoriały, kontrmemoriały i w razie potrzeby repliki, akty i dokumenty dla poparcia swego stanowiska
doręczenie za pośrednictwem sekretarza trybunału
rozprawa przed trybunałem jest publiczna (chyba że Trybunał zarządzi inaczej)
rozprawą kieruje prezes lub w jego zastępstwie wiceprezes lub sędzia najstarszy wiekiem
przedstawiciele, doradcy, i adwokaci stron przed trybunałem korzystają z przywilejów i immunitetów
językami urzędowymi są francuski i angielski
wyrok:
zapada większością głosów; w przypadku równości głosów rozstrzyga głos przewodniczącego
Trybunał nie jest związany precedensami wyrok wiąże tylko strony
wyrok wydany przez Trybunał jest ostateczny
obowiązuje regulamin uchwalony przez Trybunał z roku 1978 z poprawkami z 5 grudnia 2000 r.
Trybunał ogłasza swe opinie doradcze na posiedzeniu publicznym, zawiadamiając o tym uprzednio Sekretarza Generalnego ONZ oraz przedstawicieli państw i organizacji międzynarodowych bezpośrednio zainteresowanych daną sprawą
Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza
w roku 1996 po wejściu w życie konwencji o prawie morza, został utworzony zgodnie z artykułem 287 konwencji z Montego Bay Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza
trybunał złożony jest z 21 niezawisłych sędziów reprezentujących główne systemy prawne świata
w składzie nie może być dwóch obywateli tego samego państwa
Trybunał powołał ze swojego składu Izbę złożoną z jedenastu sędziów, która ma zajmować się sporami dotyczącymi interpretacji lub stosowania konwencji o prawie morza
decyzje trybunału są ostateczne i wiążące tylko dla stron sporu i w danej sprawie
językami roboczymi są francuski i angielski
siedzibą Trybunału jest Hamburg
§ 4. Stałe sądy regionalne
Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich
siedziba - Luksemburg
został utworzony na podstawie traktatu rzymskiego z 1957 r.
kompetencje:
rozpatruje skargi jednego państwa członkowskiego przeciwko drugiemu państwu członkowskiemu dotyczące nie wywiązywania się ze zobowiązań przyjętych w traktacie rzymskim, a także inne spory dotycząc spraw objętych tym traktatem, które obie strony zgodzą się mu przekazać
rozpatruje skargi komisji przeciwko państwu członkowskiemu nie wywiązującemu się ze zobowiązań zaciągniętych w traktacie rzymskim
rozpatruje odwołania organów wspólnot, osób fizycznych i prawnych od decyzji poszczególnych wspólnot wykraczających poza przyznane im kompetencje
może rozpatrywać inne sprawy przekazane przez radę, zgodnie z przepisami konwencji
Europejski Trybunał Praw Człowieka oraz Europejska Komisja Praw Człowieka
siedzibą - Strasburg
utworzone zgodnie ze zmianami jakie wprowadził 11 protokół z 11 maja 1994 r. dotyczący przekształcenia mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez konwencję
skład 45 sędziów
sędziowie są wybierani przez zgromadzenie parlamentarne większością głosów na okres 6 lat z możliwością ponownego wyboru
trybunał zasiada w składzie komitetów (trzech sędziów), izb ( siedmiu sędziów), wielkiej izby (17 sędziów)
trybunał może przyjmować skargę każdej osoby
trybunał może rozpatrywać skargę dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych, przewidzianych prawem wewnętrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego
zgodnie z Amerykańską Konwencją Praw Człowieka (1969) został utworzony Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w San Jose
składa się z 7 sędziów mających obywatelstwo państw będących członkami organizacji państw amerykańskich
sześcioletnia kadencja
jurysdykcja we wszystkich sprawach spornych
prawo wnoszenia spraw do trybunału maja włącznie państwa oraz komisja
państwa członkowskie OPA mają prawo do korzystania z opinii trybunału w sprawach dotyczących konwencji a także traktatów dotyczących ochrony praw człowieka w państwach amerykańskich
§ 5. Załatwianie sporów w świetle statutów i praktyki organizacji międzynarodowych
Załatwianie sporów w systemie Ligi Narodów
Pakt Ligi Narodów nałożył na państwa członkowskie obowiązek kierowania sporów powstałych między nimi bądź to na drogę postępowania rozjemczego lub sądowego, bądź to do rozpatrzenia przez Radę Ligi, przy czym w żadnym przypadku nie powinny one uciekać się do wojny przed upływem trzech miesięcy od wyroku sadu rozjemczego lub sądowego lub decyzji Rady
Pakt Ligi Narodów nie wykluczał wojny jako środka załatwiania sporów międzynarodowych
określone w Pakcie LN zobowiązania dotyczące załatwiania sporów oparte były na założeniu, że spory międzynarodowe można podzielić na spory prawne i polityczne oraz że spory pierwszej kategorii powinny być kierowane na drogę rozjemczą lub sadową, natomiast spory drugiej kategorii - do organów Ligi. Pakt wymieniał w art. 13 cztery rodzaje sporów uważanych za prawne („nadające się w ogólności do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sadowego”)
Załatwianie sporów w świetle Karty Narodów Zjednoczonych
Karta NZ w art. 1 wśród celów dla których powołano do życia ONZ, wymienia: „załatwianie i rozstrzyganie sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju w drodze pokojowej według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego”
zgodnie z art. 33 ust. 1 strony uczestniczące w sporze: „będą przede wszystkim dążyć do jego załatwienia w drodze rokowań, badań, mediacji, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sadowego, odwołania do organów lub układów regionalnych albo w drodze innych środków pokojowych według własnego wyboru”
Rada Bezpieczeństwa:
ma prawo zbadać spór lub sytuację w celu ustalenia czy trwanie sporu lub sytuacji może zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu (art. 34)
wydaje odpowiednie decyzje i może dla zapewnienia wykonania tych decyzji stosować sankcje bez użycia sił zbrojnych (art. 41) i ewentualnie sankcje z użyciem sił zbrojnych (art. 42)
zgodnie z postanowieniami art. 27 Karty NZ, decyzje Rady Bezpieczeństwa w sprawach innych niż proceduralne, powinny być podejmowane większością dziewięciu głosów w stosunku do ogólnej liczby piętnastu członków Rady
art. 11 ust. 2 Karty NZ upoważnia Zgromadzenie Ogólne do omawiania spraw dotyczących utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i do wydawania w tych sprawach zaleceń
Karta wyłącza dwie kategorie sporów spod kompetencji ONZ art. 2 ust. 7 zawiera ogólna zasadę: „żadne postanowienie niniejszej karty nie upoważnia narodów zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa”
zgodnie z art. 2 ust. 6 Karty NZ, „organizacja zapewni, by państwa które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”
art. 31 przewiduje, że państwo nieczłonkowskie na równi z państwami członkowskimi nie będącymi członkami Rady Bezpieczeństwa, może brać udział, bez prawa głosowania, w omawianiu każdej sprawy przedstawionej Radzie Bezpieczeństwa, jeżeli Rada uzna, że sprawa dotyczy szczególnie interesów tego państwa
w uzgodnionym sformułowaniu zasady pokojowego załatwiania sporów, zawartej w deklaracji zasad prawa międzynarodowego, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 24 października 1970 r., stwierdzono, że państwa mają obowiązek załatwiać swoje spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości przy czym stosować będą środki wymienione w art. 33 Karty
Załatwianie sporów w świetle praktyki ONZ
Karta NZ kładzie główny nacisk na działalność zmierzającą do utrzymania pokoju, zachęcając do załatwiania sporów poza ONZ
ONZ spełnia funkcje centralnego kanału, poprzez który przechodzi ogromna większość sporów międzynarodowych o większym znaczeniu politycznym; spory nie przekazane do ONZ to przeważnie spory, w których jedna ze stron lub obie strony nie są reprezentowane w ONZ
najczęściej spory dostają się na forum ONZ wskutek wniesienia ich przez strony sporu lub inne państwo. wiele sporów wniósł na forum zgromadzenia ogólnego komitet do spraw dekolonizacji, domagając się podjęcia środków w celu przyspieszenia tego procesu.
Załatwianie sporów w innych organizacjach międzynarodowych
statuty wielu organizacji przewidują kierowanie do sądu rozjemczego lub do MTS sporów wynikłych z ich interpretacji
inne spory znacznie większa różnorodność
Międzynarodowa Organizacja Pracy - skomplikowany system kontroli, mającej na celu wywarcie nacisku na państwa, by przestrzegały postanowień konwencji pracy (spory rozpatruje Rada Administracyjna, która może je przekazać do komisji śledczej)
w niektórych organizacjach wyspecjalizowanych spory rozpatrują komisje koncyliacyjne, komisje dobrych usług i różnego rodzaju organy specjalnie powoływane w tym celu
§ 6. Tendencje rozwojowe w zakresie załatwiania sporów międzynarodowych
spory międzynarodowe coraz rzadziej stanowią przedmiot wyłącznego zaangażowania państw uczestniczących w sporze
rola sądownictwa międzynarodowego w załatwianiu sporów międzynarodowych jest nadal stosunkowo ograniczona
mniej niż połowa państw członkowskich ONZ złożyła deklarację w sprawie przyjęcia obowiązkowej jurysdykcji MTS, zgodnie z art. 36 ust. 2 statutu, przy czym wiele państw przy składaniu deklaracji poczyniło daleko idące zastrzeżenia, które w dużym stopniu ograniczają praktyczne znaczenie zgody na jurysdykcje MTS
środki stosowane w charakterze represaliów:
embargo - polega na zajęciu statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków w portach państwa stosującego embargo. Jest to praktyczny sposób wywarcia nacisku na drugie państwo, które dotkliwie odczuwa zajęcie statków będących z reguły obiektami majątkowymi o dużej wartości. Tego rodzaju embargo odróżnić należy od tzw. embarga na broń czy embarga finansowego
blokada pokojowa - oznacza przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów wojennych nie dopuszczających statków handlowych do portów. obecnie stosowanie blokady pozostaje w sprzeczności z postanowieniem karty NZ dotyczącym zakazu użycia siły i zakazu interwencji. Natomiast karta w art. 42 dopuszcza stosowanie blokady jako jednej z sankcji zarządzonych przez radę bezpieczeństwa. W roku 1962 stany zjednoczone zastosowały wobec Kuby szczególny rodzaj blokady, nazywanej oficjalnie „kwarantanną”
okupacja pokojowa - polega na zajęciu części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony państwa okupowanego. Okupację pokojową należy odróżnić od okupacji wojennej. okupacja pokojowa, podobnie jak blokada pokojowa, ma na celu wymuszenie od drugiego państwa spełnienia określonych żądań. stosowana niejednokrotnie w przeszłości, obecnie pozostaje ona w kolizji z postanowieniami karty NZ dotyczącymi zakazu użycia siły i zakazu interwencji
8
Prawo międzynarodowe publiczne