dr Aleksander BAIKOV, mgr Anna DĄBROWSKA
PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE
MTS - Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (powołany przez ONZ) - Haga
ETPCz - Europejski Trybunał Praw Człowieka (powołany przez Radę Europy) - Strasburg
ETS - Europejski Trybunał Sprawiedliwości (powołany przez Unię Europejską) - Luksemburg
Sądownictwo międzynarodowe jest fakultatywne (dobrowolne), a nie obligatoryjne (obowiązkowe).
Pojęcie i charakterystyka prawa międzynarodowego
Prawo międzynarodowe publiczne to szczególnego rodzaju system prawny, który reguluje stosunki wzajemne państw tworzących społeczność międzynarodową.
Społeczność międzynarodowa może być pojmowana w dwojaki sposób:
w ujęciu nauki o stosunkach międzynarodowych - będzie utożsamiana nie tylko z państwami i organizacjami międzynarodowymi (podmiotami prawa międzynarodowego), ale także m.in. z organizacjami pozarządowymi, partiami politycznymi, kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, którym nauka o stosunkach międzynarodowych przypisała status aktorów, uczestników stosunków międzynarodowych;
w ujęciu nauki prawa międzynarodowego:
w sposób wąski (sensu stricte) - będzie utożsamiana z ogółem państw, stanowiących jej wyłączną podstawę;
w sposób szeroki (sensu largo) - będzie utożsamiana z ogółem państw, jak i organizacji międzynarodowych o rządowym charakterze.
Prawo międzynarodowe publiczne tworzy zasady oraz mechanizmy współpracy państw, organizacji międzynarodowych oraz innych uznanych podmiotów tego systemu prawnego.
Prawo międzynarodowe publiczne jest odrębne od prawa międzynarodowego prywatnego.
Prawo międzynarodowe publiczne - zespół norm prawnych regulujących wzajemne stosunki między podmiotami prawa międzynarodowego publicznego.
Prawo międzynarodowe prywatne - zespół norm prawnych określających (wskazujących) prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. To element prawa wewnętrznego każdego państwa regulujący kwestie prywatno-prawne powstające na styku różnych krajowych systemów prawnych. Jest to zespół norm prawa wewnętrznego wskazujący system prawny właściwy dla rozstrzygnięcia konkretnego stanu prawnego. Zawiera normy kolizyjne i stanowi część wewnętrznego porządku prawnego. Wskazuje system prawny, wg którego rozstrzygane będą kwestie związane np. z nabyciem własności nieruchomości położonym na innym terytorium przez obywatela innego kraju.
Podmiotami tego prawa są osoby fizyczne i osoby prawne.
Cechy (atrybuty) charakteryzujące prawo międzynarodowe publiczne:
brak ustawodawcy w rozumieniu prawa krajowego;
brak całościowego spójnego systemu sankcji;
brak obowiązkowego sądownictwa (oświadczenie rządowe dotyczące poddania się Państwa Polskiego pod jurysdykcję ETPCz w Strasburgu);
brak hierarchii norm prawnych właściwej np. polskiemu porządkowi prawnemu - hierarchia pozioma tworzona przez państwa;
tworzenie prawa międzynarodowego dokonuje się w formie: umowy międzynarodowej, zwyczaju, uchwał organizacji międzynarodowych - nie ma konstytucji, ustaw, rozporządzeń, umowy międzynarodowe to traktaty;
poziomy charakter systemu prawa międzynarodowego - wszystkie umowy są na jednym poziomie i jednakowo ważne;
zasada wzajemności zapewniająca przestrzeganie i skuteczność prawa międzynarodowego - na zasadzie wzajemności dwa państwa przestrzegają praw i obowiązków.
Prawo legacji - prawo wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych (czynne), prawo przyjmowania przedstawicieli dyplomatycznych (bierne).
Podmioty prawa międzynarodowego publicznego:
państwa;
organizacje międzynarodowe o charakterze rządowym;
Stolica Apostolska;
Zakon Kawalerów Maltańskich;
terytoria autonomiczne;
wspólnoty powstańcze.
Atrybuty podmiotowości prawnomiędzynarodowej:
prawo do zawierania umów międzynarodowych (ius contrahendi);
prawo legacji (ius legationis);
ponoszenie odpowiedzialności międzynarodowej;
zdolność do występowania z roszczeniami międzynarodowymi;
zdolności do nawiązywania współpracy międzynarodowej;
zdolność do tworzenia norm prawnomiędzynarodowych;
zdolność powoływania do życia organizacji międzynarodowych.
Podmiotem prawa międzynarodowego publicznego jest ten, kto bezpośrednio z norm prawnomiędzynarodowych wywodzi swoje prawa i obowiązki (podstawą podmiotowości jest prawo).
Podmioty prawa międzynarodowego publicznego cechuje wzajemna niezależność oraz brak podległości wobec jakiegokolwiek czynnika nadrzędnego.
Rodzaje stosunków prawno międzynarodowych:
stosunki między państwami jako podstawowymi podmiotami prawa międzynarodowego;
stosunki między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego (np. organizacjami międzynarodowymi);
stosunki między innymi podmiotami prawa międzynarodowego.
Państwo
Pojęcie państwa w sensie prawa międzynarodowego wyprowadzone zostało przez prof. Lecha ANTONOWICZA, który zakłada autonomiczność tego pojęcia.
Georg JELLINEK - klasyk niemieckiego prawoznawstwa - stworzył klasyczną definicję państwa. Zakłada ona, że państwo tworzą 3 elementy:
władza - jako czynnik najistotniejszy, przymiot suwerenności;
terytorium, na którym władza jest sprawowana;
stała ludność tej władzy poddaną;
aktywność państwa na arenie międzynarodowej.
W 1933 r. w Montevideo została podpisana konwencja o prawach i obowiązkach państw, która zawiera definicję państwa.
Do klasycznej definicji państwa JELLINKA dodano czwarty element - aktywność państwa na arenie międzynarodowej.
Ludność państwa:
obywatele państwa;
cudzoziemcy;
bezpaństwowcy (apatryci).
Źródła prawa międzynarodowego
Znaczenia terminu „źródła prawa międzynarodowego”:
w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co sprawia, że prawo międzynarodowe kształtuje się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny - wola państw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki socjologiczne), świadomości i emocje ludzi (kierunki psychologiczne);
w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami prawa międzynarodowego nazywamy zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej; należą do sfery prawnej. Są dwa niekwestionowane źródła prawa międzynarodowego: umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj międzynarodowy. Brak ustaw - gdyż nie istnieje żadna władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym państwom.
Źródła prawa międzynarodowego:
umowa międzynarodowa - zgodne oświadczenie woli (porozumienie) co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego (przede wszystkim: państw lub organizacji międzynarodowych, ale także np. Stolicy Apostolskiej) regulowane przez prawo międzynarodowe i wywołujące skutki w sferze prawa międzynarodowego, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym czy w większej liczbie dokumentów, i bez względu na jego nazwę;
zwyczaj międzynarodowy - definiowany jest jako zgodna praktyka państw tworząca prawo. Innymi słowy, zwyczaj to powszechna praktyka przyjęta za prawo (zob. art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości). Na prawo zwyczajowe składają się więc normy rzeczywiście i stale stosowane w przekonaniu, że są one prawem i że obowiązują;
prawo wewnętrzne organizacji międzynarodowej (tzw. „miękkie” prawo międzynarodowe).
Pozostałe źródła formalne:
orzecznictwo sądów międzynarodowych;
doktryna;
ustawodawstwo państw;
akty jednostronne:
notyfikacja;
uznanie;
protest;
zrzeczenie się;
uchwały organów organizacji międzynarodowych;
ogólne zasady prawa międzynarodowego.
Terminem „prawo międzynarodowe” posługuje się m.in. Karta Narodów Zjednoczonych.
Prawo traktatów (prawo umów międzynarodowych)
Traktat, umowa międzynarodowa, konwencja, pakt, porozumienie - na podstawie art. 2 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 r. nazewnictwa tego można używać zamiennie.
Wyjątki: np. Karta Narodów Zjednoczonych czy Konkordat.
Od umów międzynarodowych należy odróżnić deklaracje (np. powszechna deklaracja praw człowieka), albowiem stanowią one zbiór postulatów często będąc dokumentami o charakterze politycznym. W odróżnieniu od umów międzynarodowych nie podlegają ratyfikacji czy zatwierdzeniu, w konsekwencji czego nie stają się źródłem prawa krajowego.
Główne zasady dotyczące prawa traktatów:
pacta sunt servanda - umów należy dotrzymywać. Złota zasada prawa traktatów (zasada świętości) - art. 26 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów „Każdy będący w mocy traktat wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze”;
zasada niepowoływania się na swoje prawo wewnętrzne - art. 27 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów „Strona nie może powoływać się na postanowienia swojego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia niewykonywania przez nią traktatu”;
lex retro non agit - prawo nie może działać wstecz - art. 28 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów „Jeżeli odmienny zamiar nie wynika z traktatu ani nie jest ustalony w inny sposób, jego postanowienia nie wiążą strony w odniesieniu do żadnej czynności lub zdarzenia, które miały miejsce, ani w odniesieniu do żadnej sytuacji, która przestała istnieć przed dniem wejścia w życie traktatu w stosunku do tej strony”;
zasada niepodzielności traktatów - art. 29 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów „Jeżeli odmienny zamiar nie wynika z traktatu ani nie zostaje ustalony w inny sposób, traktat wiąże każdą stronę w odniesieniu do całego jej terytorium”.
Do prawa traktatów odnoszą się 2 dokumenty:
Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 roku - Polska przystąpiła do Konwencji - Dz.U. z dnia 2 listopada 1990 roku Nr 74, poz. 439.
Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi z dnia 26 marca 1986 roku - nie weszła jeszcze w życie.
Definicja traktatu z Konwencji Wiedeńskiej z 1969 r.:
"traktat" oznacza międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego szczególną nazwę.
Budowa umowy międzynarodowej
tytuł umowy: nazwa (konwencja, pakt, etc.), strony (przy umowach dwustronnych, gdy znane są podmioty zawierające umowę międzynarodową; przy umowach wielostronnych - nie), przedmiot umowy;
preambuła (uroczysty wstęp):
inwokacja (w umowach zawieranych przez państwa muzułmańskie; w Europie pomija się inwokacje poza umowami zawieranymi ze Stolicą Apostolską);
intytulacja (nazwanie organów, wymienienie stron);
arenga (przyczyny, które skłoniły państwa do podpisania umowy);
narracja (opis czynności, które doprowadziły do zawarcia umowy, np. podczas spotkań postanowiono o zawarciu umowy);
(ewentualnie) komparycja (wzmianka o wyznaczeniu pełnomocników);
stwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy ("Państwa—Strony niniejszej konwencji, (...) uzgodniły, co następuje:");
dyspozycja:
część materialnoprawna: meritum sprawy, konkretne zagadnienia; najczęściej spotykane klauzule (typowe elementy, zawsze w tym samym brzmieniu):
o trybie rozstrzygania sporów: klauzula sądowa, arbitrażowa;
wzajemności: tylko sfera ochrony praw człowieka nie opiera się na zasadzie wzajemności - wszystkie inne sfery tak;
klauzula największego uprzywilejowania (KNU): w obrocie gospodarczym, nikogo nie uprzywilejowuje, tylko zabezpiecza przed dyskryminacją ("nie będziemy traktować was gorzej niż kogokolwiek innego"); odniesienie sytuacji podmiotu do wszystkich innych kontrahentów;
wyjątki od KNU: w szczególnych sytuacjach korzyści lub przywileje przyznawane jakiemuś państwu lub obszarowi nie muszą być przenoszone na inne państwa korzystające z KNU. Umożliwiają więc one traktowanie preferencyjne jakiegoś państwa czy grupy państw we wszystkich czy niektórych dziedzinach obrotu. Uznawanymi powszechnie wyjątkami są:
tzw. mały ruch graniczny między państwami sąsiednimi (różne ulgi przyznawane w tym ruchu nie muszą być przenoszone na handel z innymi państwami);
handel z własnymi koloniami i posiadłościami;
szczególne sytuacje prawne, polityczne czy uświęcone tradycją (np. brytyjskie preferencje imperialne, preferencje celne w ramach Unii Francuskiej);
unia celna (państwa, które tworzą unię celną i znoszą w jej ramach cła nie przenoszą tych ulg na państwa trzecie);
handel z krajami rozwijającymi się (ten ostatni wyjątek zastępuje dawne wyjątki stosowane w odniesieniu do kolonii i krajów zależnych);
klauzula narodowa: najkorzystniejszy przepis zapewniający kontrahentowi takie uprawnienia, jakie mają obywatele naszego kraju (bez praw politycznych) → rzadko spotykana, dowód zaufania w stosunkach;
część formalnoprawna: postanowienia końcowe, sposób przestrzegania zobowiązań; typowe klauzule:
informacja o sposobie wejścia umowy w życie (gdy złożona procedura): klauzula o ratyfikacji (specjalna formuła ratyfikacyjna) albo klauzula o zatwierdzeniu albo klauzula o zróżnicowanym przyjęciu (gdy procedura jest złożona, ale nie sprecyzowano czy ratyfikacja, czy zatwierdzenie; „spełniwszy wymogi konstytucyjne”);
termin wejścia umowy w życie;
klauzula o prowizorycznym stosowaniu (przy procedurze złożonej, po podpisaniu, a przed wejściem w życie umowa będzie stosowana);
klauzula o retroaktywności (umowa będzie stosowana nawet przed podpisaniem umowy- przedsięwzięcia podjęte wcześniej są objęte umową);
czas obowiązywania umowy międzynarodowej:
(przy umowach terminowych) klauzula prolongacyjna, przedłużenie tymczasowości: gdy umowa się sprawdziła a przed upływem terminu żadna ze stron jej nie wypowiedziała- automatyczne przedłużenie na ten sam okres);
(przy umowach bezterminowych) klauzula denuncjacyjna: możliwość wypowiedzenia umowy;
klauzula derogacyjna: uchylająca umowę lub pojedyncze przepisy, np. przy zawieraniu nowej umowy dot. tej samej sprawy;
ew. korroboracja: uroczyste wzmocnienie tekstu;
miejsce i data zawarcia umowy; języki autentyczne; w umowach dwustronnych czasem wprowadza się 3 język (autentyczny) jako język rozstrzygający w wypadku wątpliwości;
podpisy i pieczęcie:
reguła alternatu - jako pierwsze są podpisy strony dla której przeznaczony jest egzemplarz umowy (przy umowach 2-stronnych rozróżnienie już od tytułu);
reguła alfabetyczna - przy umowach wielostronnych, wymienianie stron w porządku alfabetycznym (w danym języku);
reguła pêle-mêle: podpisywania w jakiejkolwiek kolejności.