POJĘCIE PODMIOTOWOŚCI W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM. PODMIOTOWOŚĆ PIERWOTNA I WTÓRNA

Ponieważ brak jest normy konwencyjnej, która regulowałaby kto i w jaki sposób nabywa podmiotowość w prawie międzynarodowym temat ten budzi do dziś spory doktrynalne.

Na podmiotowość prawną składają się: zdolność prawna oraz zdolność do czynności prawnych (np. utrzymywanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenie w organizacjach międzynarodowych, zawieranie umów, ponoszenie odpowiedzialności międzynarodowej, posiadanie własnego obywatelstwa).

Suwerenność nie warunkuje podmiotowości, jednak ma znaczenie w kwestii jej sposobu nabycia oraz zakresu. Podmioty suwerenne (państwa) posiadają pełną oraz pierwotną podmiotowość.

Podmiotowość pierwotna charakteryzuje państwa i jest następstwem ich suwerenności. Nikt nie decyduje o nabyciu podmiotowości przez państwo (jego podmiotowość wywodzi się z samego faktu istnienia). Państwa posiadają pełną zdolność prawną i zdolność do działań prawnych.

Podmiotowość wtórna (pochodna) znamionuje podmioty niesuwerenne (głównie organizacje międzynarodowe). To państwa nadają takim bytom podmiotowość poprzez określenie w umowach konstytucyjnych zakres zdolności prawnej oraz zdolności do czynności prawnych (z tego wynika ich niepełny charakter). Istnienie innych niż państwa podmiotów prawa międzynarodowego potwierdza art. 3 KWPT.

Nie wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowych mogą być uznani za podmioty prawa międzynarodowego. Działanie np. organizacji międzynarodowych bądź korporacji wielonarodowych regulowane jest przez prawo wewnętrzne.

Sama zdolność prawna nie jest wystarczająca od nabycia podmiotowości prawnej. Np. naród walczący o niepodległość uzyskuje podmiotowość po utworzeniu organów zdolnych do reprezentowania go na zewnątrz.

ELEMENTY SKŁADOWE I ISTOTA PAŃSTWA

Konwencja o prawach i obowiązkach państw przyjęta na VII Międzynarodowej Konferencji Państw Amerykańskich w Montewideo w 1933 r. wymieniała cztery elementy składowe państwa: terytorium, ludność, suwerenność, zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami niezależnie od woli innych podmiotów prawa międzynarodowego publicznego. Doktryna niekiedy pomija czwarty element uznając go za konsekwencje podmiotowości, a nie jej przejaw.

Terytorium państwowe jest to obszar lądowy, podziemny, morski i powietrzny, na którym państwo sprawuje wyłączną i całkowitą władzę w stosunku do osób i rzeczy (tzw. zwierzchnictwo terytorialne).

Ludność związana jest z państwem węzłem obywatelstwa (tzw. zwierzchnictwo personalne). Naród (lud) jest nosicielem suwerenności, a suwerenność państwa jest przejawem zwierzchnictwa ludu. Prawo międzynarodowe wymaga jednak od ludności pewnego stopnia zorganizowania.

Niektórzy wymagają, by terytorium i ludność były na tyle duże, że państwo będzie w stanie samo się utrzymać (kryterium samowystarczalności). Jednak za Lechem Antonowiczem należy stwierdzić, że samowystarczalność ekonomiczna nie jest koniecznym składnikiem pojęcia państwa.

Najważniejszą rolę odgrywa wymóg posiadania efektywnego, ustabilizowanego rządu. Stuyt na podstawie orzecznictwa stwierdził, że efektywne funkcjonowanie organizacji politycznej jest najważniejsza okolicznością dla powstania i istnienia państwa.

Podsumowując: państwo jest to suwerenny, pierwotny i pełny pomiot prawa międzynarodowego, obejmujący określone terytorium zamieszkałe przez ludność podlegającą władzy.

SUWERENNOŚĆ PAŃSTWA W XXI WIEKU

Za L. Ehrlichem można definiować suwerenność jako: „samowładność, czyli prawną niezależność od jakichkolwiek czynników zewnętrznych” oraz „całowładność, czyli kompetencję normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa”. Pytanie czy państwo jest suwerenne odnosi się do sfery faktów, a nie prawa. Prawo międzynarodowe wymaga więc istnienia władzy w stosunkach tak wewnętrznych, jak i zewnętrznych.

Pojęcie suwerenności w XXI wieku odbiega od swojego pierwowzoru z 1648 roku (na mocy pokoju westfalskiego suwerenność oznaczała, iż władca absolutny ma władze najwyższą, niezależna od papieża i cesarza). Współcześnie nie można definiować suwerenności jako niczym nieograniczonej władzy, ponieważ umowy i zwyczaje międzynarodowe ograniczają państwa. Rozwój zwłaszcza ochrony praw człowieka zmusił do redefinicji pojęcia nieingerencji w sprawy wewnętrzne. Liczne organizacje międzynarodowe (głównie te o charakterze integracyjnym) również ograniczają swobodę państwa. Niektórzy podkreślają, że globalizacja prowadzi do utraty „suwerenności ekonomicznej”.

W związku z powyższym wydaje się, że współcześnie suwerenność oznacza przede wszystkim niezależność konstytucyjną (wewnętrzna i zewnętrzną) oraz zdolność decydowania o zakresie własnej kompetencji. Poprzez niezależność konstytucyjną należy rozumieć brak ograniczeń danego podmiotu wynikających z ustawy zasadniczej- nie jest on podporządkowany normom czy organom konstytucyjnym, nie jest częścią federacji. Obecnie zachodzący rozwój współpracy międzynarodowej nie oznacza utraty suwerenności. Państwa dobrowolnie decydują się na pewne ograniczenia.

Utrata suwerenności następuje w wyniku zniknięcia państwa, podziału federacji bądź federacji powstaniu. Globalizacja nie oznacza utraty suwerenności .

IMMUNITET PAŃSTWA

Pojęcie to wykształciło się w XIX wieku. Jest konsekwencją zasad suwerenności i równości. Ma na celu zapewnienie ich przestrzegania poprzez ochronę majątku państwa znajdującego się na terytorium innych państw oraz aktów prawnych państwa podważanych za granicą.

Immunitet jurysdykcyjny obejmuje organy państwa, wszystkie agendy państwowe, siły zbrojne oraz majątek. Nie dotyczy działań państwa o charakterze prywatnoprawnym (np. gospodarczym). Oznacza, że żadne państwo nie może sądzić innego państwa. Zasada ta, która ma charakter zwyczajowy, znalazła potwierdzeni w wielu wyrokach sądowych. Obecnie uważa się, że państwo nie może powołać się na immunitet jurysdykcyjny: przed sądem innego państwa, jeśli wyraziło zgodę na poddanie się jurysdykcji tego sądu po powstaniu sporu lub wcześniej, zawierając stosowną umowę międzynarodową lub klauzulę w kontrakcie; przed własnym sądem krajowym w sporze z innym państwem.

Immunitet egzekucyjny dotyczy majątku znajdującego się poza granicami państwa. Dotyczy np. majątku misji dyplomatycznych i konsularnych, rachunków bankowych. Powinien być traktowany ze szczególna starannością, ale nie jest nienaruszalny. Oznacza to, że ma charakter ograniczony- taki majątek może np. podlegać konfiskacie lub wywłaszczeniu.

SPOSOBY POWSTAWANIA PAŃSTW W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM

Przeważająca opinia głosi, że powstanie państw jest zdarzeniem czysto faktycznym, któremu „prawo międzynarodowe się tylko przygląda”. Nie oznacza to jednak, że prawo międzynarodowe jest obojętne na te procesy- ustala ono m.in. na jakich zasadach państwo przyjmowane będzie do społeczności międzynarodowej, zakaz kolonializmu stymulująco wpływa na powstawanie nowych państw.

Powstanie państwa jako podmiotu prawa międzynarodowego następuje z chwilą efektywnego utworzenia niezależnej, trwałej i stabilnej władzy na danym terytorium zamieszkałym przez określona ludność (czyli z chwilą łącznego zaistnienia elementów składających się na pojęcie państwa) w sposób zgodny z podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego.

Wśród sposobów powstania państw wyróżnia się:

a) zjednoczenie państw, na skutek którego powstaje nowe państwo (np. Jemen);

b) inkorporację jednego państwa przez drugie (np. RFN)

c) rozpad państwa i powstanie nowych państw (np. Czechosłowacja)

d) secesję części terytorium danego państwa i utworzenie w jej wyniku nowego państwa (przykład republik radzieckich)

e) utworzenie państwa na terytorium zależnym.

Procesy powodujące powstanie nowych państw to m.in.:

1) prawo narodów do samostanowienia- proces łączenia i rozpadu państw kształtowany jest poprzez rozwój świadomości narodowej i tożsamości kulturowej ludności

2) dekolonizacja- przybrała na sile zwłaszcza po II wojnie światowej

3) system mandatowy- przewidywany przez art. 22 PLN

4) system powierniczy- ustanowiony przez rozdz. XII oraz XIII KNZ.

Coraz większego znaczenia nabiera współcześnie problem uznania legalności państw, na co wskazuje praktyka ONZ (sprawa Rodezji z 1966).

ZASADY SUKCESJI PAŃSTW

Sukcesja oznacza przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do konkretnego terytorium. Problematyka ta wiąże się z powstawaniem i zanikaniem państw. Ogólnie mówiąc sukcesja to rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad częścią lub całością określonego terytorium państwowego.

Przedmiotem sukcesji mogą być: (i) umowy międzynarodowe, (ii) zobowiązania i prawa pozatraktatowe, (iii) członkostwo w organizacjach międzynarodowych. Sukcesja stała się obiektem zainteresowania Komisji Prawa Międzynarodowego w wyniku postępującej dekolonizacji. Jej prace przyczyniły się do zawarcia dwóch konwencji wiedeńskich z lat: 1978 (sukcesja państw w odniesieniu do traktatów) oraz 1983 (sukcesja długów państwowych).

Sukcesja w odniesieniu do traktatów. W wypadku umów wielostronnych przewiduje się dwie możliwości postępowania:

a) zasadę tabula rasa- nowopowstałe państwo nie jest związane żadną umową z dawną metropolią (stosowana przez np. Algierię);

b) teoria prawa wyboru- nowopowstałe państwo wskazuje umowy, którymi chce być związane (stosowana przez np. Ghanę).

Swoboda wyboru ograniczona jest zasadą trwałości granic- nowopowstałe państwo przejmuje wcześniejsze ustalenia i zobowiązania w sprawie granic.

Konwencja z 1978 przyjmuje jako zasadę fakultatywność sukcesji w przypadku nowych państw niepodległych, natomiast zasadę obligatoryjności kontynuacji faktów- w przypadku zjednoczenia, rozpadu państw i secesji.

W kwestii umów dwustronnych praktyka wykształciła tzw. „prawo do namysłu”- państwo ma dwa lata na zastanowienie się, czy dalej wiązać się postanowieniami tego typu umów.

Sukcesja długów państwowych. W tym zakresie szczególne znaczenie ma zasada dobrej wiary, a większą swobodę uzyskują państwa powstałe w drodze dekolonizacji.

Z pojęciem sukcesji łączą się pojęcia identyczności i ciągłości państwa. Identyczność oznacza tożsamość podmiotowości międzynarodowej, tzn. praw i obowiązków opartych na prawie międzynarodowym- oznacza to, że nie musi istnieć tożsamość ludności, terytorium oraz władzy państwowej. Domniemanie ciągłości państwowej zakłada istnienie państwa tak długo, jak długo nie można stwierdzić jego upadku.

RODZAJE PAŃSTW ZE WZGLĘDU NA ICH STRUKTURĘ

Ze względu na strukturę państwa dzielimy na jednolite i złożone. Te pierwsze charakteryzuje się tym, że wyłącznie organy naczelne lub federalne mają prawo występować w stosunkach międzynarodowych. Części składowe państwa (wydzielane wg ustroju konstytucyjnego) nie mają takiego prawa- wyznacznikiem jest tu więc ius contrahendi. Takim państwem są np. Stany Zjednoczone (art. 1 § 10 konstytucji: „Żaden Stan nie może zawierać traktatów, przymierzy(…)”).

W państwie złożonym także poszczególne części składowe państwa mogą uczestniczyć w „obrocie międzynarodowym”- związane jest to z podziałem suwerenności między całość a części składowe. Tak jest np. w wypadku RFN (art. 32 Ustawy Zasadniczej: „(1) Utrzymywanie stosunków z państwami zagranicznymi jest sprawą Federacji. (2) Przed zawarciem układu, który dotyczy szczególnej sytuacji któregoś z krajów, należy we właściwym czasie wysłuchać opinii tego kraju. (3) W zakresie swoich kompetencji ustawodawczych kraje mogą za zgodą Rządu Federalnego zawierać układy z państwami zagranicznymi.”).

Państwa złożone dzieli się na:

(i) federacje (państwa związkowe)- posiada centralne organy, w związku z czym występuje jako jeden podmiot prawa międzynarodowego. Państwa związkowe rezygnują z prowadzenia stosunków międzynarodowych bądź uzyskują w tej dziedzinie niewielkie kompetencje (jak Szwajcaria czy RFN)

(ii) konfederacje (związki państw)- luźny związek państw oparty na umowie międzynarodowej mający na celu wspólna politykę zagraniczną i obronną. Sam związek posiada jedynie ograniczoną podmiotowość międzynarodową. Współcześnie niespotykane.

Ze względu na specyfikę należy wspomnieć o:

a) Związku Radzieckim, który był związkowym państwem wielonarodowym oraz jego częściowym sukcesorze- Wspólnocie Niepodległych Państw;

b) Wspólnocie Narodów (brytyjskiej), będącą szczególną formą prawnomiędzynarodowych stosunków łączących państwa dawnego imperium brytyjskiego.

PAŃSTWA ZALEŻNE- ICH ISTOTA I RODZAJE

Państwo zależne to państwo, którego zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu. Państwo zależne posiada podmiotowość międzynarodową, ale jego zdolność do czynności prawnych jest mocno ograniczona.

Protektoraty. Protektoraty międzynarodowe odnoszą się do państw, a kolonialne- do terytoriów i obszarów mniemających takiego statusu. Protektorat międzynarodowy oparty jest na umowie międzynarodowej, na mocy której protegowany zrzeka się całości lub części zdolności do czynności prawnych na rzecz protektora. Obecnie protektoratem jest Bhutan (na mocy traktatu z 1949 zawartego z Indiami).

Państwa wasalne. Wykształciło się jeszcze w czasach feudalizmu. Od protektoratu odróżniają je różnego rodzaju zobowiązania charakterystyczne dla systemu feudalnego (opłaty, daniny). Do dziś Andora opłaca symboliczna daninę Francji.

Minipaństwa. Lichtenstein, Monako, San Marino. W praktyce maja wiele wspólnego z protektoratami międzynarodowymi. Ich specyfika- niewielka ludność i małe terytorium- uniemożliwia im pełne działanie na arenie międzynarodowej, stąd w ich interesie leży reprezentacja przez większych i silniejszych (odpowiednio: Szwajcaria,

Francja, Włochy).

POJĘCIE „TRWAŁEJ NEUTRALNOŚCI” I PAŃSTWA TRWALE NEUTRALNE

Status trwałej neutralności, który należy odróżnić od neutralności części terytorium, neutralności wojennej czy polityki neutralności, musi być zaakceptowany i zagwarantowany przez inne państwa. Państwo trwale neutralne pomimo pewnych ograniczeń nie traci swojej suwerenności.

Trwale neutralne jest państwo:

-któremu inne państwa gwarantują integralność terytorialną i niepodległość;

-które nie może brać udziału w konfliktach zbrojnych;

-które nie może brać udziału w sojuszach i organizacjach wojskowych;

-które nie może instalować na swoim terytorium obcych baz wojskowych;

-które nie może zezwalać na stacjonowanie obcych wojsk na swoim terytorium;

-które ma prawo do samoobrony, a w związku z tym może posiadać własna armię.

Od 1815 takim krajem jest Szwajcaria (prowadziła politykę neutralności od 1648). Po 1955 także Austrię należy uznać za państwo trwale neutralne.

ZAGADNIENIE PODMIOTOWOŚCI NARODU

Prawo narodów do samostanowienia rodzi problem podmiotowości międzynarodowej narodu. Konkretyzację tego prawa (zawartego w art. 1 KNZ) przyniosła deklaracja ZO ONZ w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym z 1960: „Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa określają według własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swe życie gospodarcze, społeczne i kulturalne”. W praktyce ONZ pomimo ogólnego charakteru tej zasady została ona sprowadzona do problemu likwidacji kolonializmu. Deklaracja zasad prawa międzynarodowego ZO ONZ z 1970 ograniczyła interpretację tej zasady tak, aby nie stała się ona pretekstem do rozbijania spójności państw suwerennych i niepodległych, które postępują zgodnie z zasadą równouprawnienia i samostanowienia narodów (wytrąciło to z ręki „broń” ruchom separatystycznym).

Sposobów realizacji prawa do samostanowienia jest wiele: od metod pokojowych po walki narodowowyzwoleńcze, od utworzenia własnego państwa po przyłączenie się do istniejącego podmiotu. W związku z tym naród walczący o swe wyzwolenie posiada zdolność do czynności prawnych, traktowany jest jak państwo in statu nascend- o ile stworzy pewne zręby państwowości (OWP utrzymuje swe przedstawicielstwa w wielu krajach).

STOLICA APOSTOLSKA JAKO PODMIOT PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Stolica Apostolska- głowa Kościoła katolickiego, przez którą wg prawa kanonicznego należy rozumieć papieża wraz z podległym mu zespołem urzędów kurialnych- powszechnie uważana jest za specyficzny podmiot prawa międzynarodowego.

Papież posiadał zdolność do występowania w stosunkach międzynarodowych już w średniowieczu- oparciem dla tego faktu było istniejące od VI w. Państwo Kościelne. Po jego likwidacji w 1871 Stolica Apostolska nie utraciła swej pozycji. Na mocy specjalnej ustawy gwarancyjnej z 1871 uchwalonej przez włoski parlament posiadała ona wciąż zdolność do zawierania umów międzynarodowych oraz bierne prawo legacji.

Terytorium uzyskała ponownie na mocy traktatów laterańskich z 11 lutego 1929. Utworzono wówczas Państwo-Miasto Watykan. Interpretacja postanowień tego traktatu budzi spory: L. Ehrlich twierdził, że wyłącznym podmiotem prawa międzynarodowego jest Stolica Apostolska; dla L. Antonowicza mamy do czynienia z jednym i tym samym podmiotem o dwoistej naturze.

Dwoistość podmiotowości to teza reprezentowana przez J. Simonidesa. W płaszczyźnie zewnętrznej mogą występować zamiennie Stolica Apostolska i Watykan. Nie było jednak jeszcze przypadku równoległe ich funkcjonowania. W związku z tym należy mówić nie o dwóch podmiotach, a o jednym podmiocie- Stolicy Apostolskiej- który posiada regulowana wedle własnego uznania możliwość występowania także jako Watykan.

Stolica Apostolska jest strona kilku konwencji (np. KWPT), uczestniczyła w licznych konferencjach (np. KBWE), posiada status obserwatora ONZ.

ZAKON KAWALERÓW MALTAŃSKICH I JEGO STATUS W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM

Zakon jest jednym z najstarszych zakonów katolickich i najstarszym zakonem rycerskim. Jego historia sięga roku 1060- powstał jako bractwo szpitalne na terenie Królestwa Jerozolimskiego. Oficjalnie uznany w 1113 uzyskał liczne przywileje. Po upadku Królestwa osiedlali się w różnych miejscach (m.in. Cypr, Rodos, Kreta, Malta), by ostatecznie osiąść w Rzymie (1834). Oficjalna nazwa- Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego z Rodos i z Malty.

Zakon posiada własną strukturę władzy- opartą na Karcie Konstytucyjnej. Na jej czele stoi Wielki Mistrz. Zakon wydaje własne paszporty i bije własna walutę.

Podmiotowość prawna Zakonu nie jest oparta na władztwie terytorialnym- przysługuje mu tzw. suwerenność funkcjonalna, ograniczona kompetencjami Zakonu (gł. działania charytatywne). Jako zakon podlega suwerennej Stolicy Apostolskiej (charakter wtórny podmiotowości Zakonu).

Podmiotowość prawna Zakonu przejawia się w:

a) czynnym i biernym prawie legacji;

b) prawie zawierania umów międzynarodowych;

c) prawie udziału w pracach organizacji międzynarodowych w charakterze obserwatora (np. ONZ, UNESCO, UNICEF).

ZAGADNIENIE PODMIOTOWOŚCI OSÓB FIZYCZNYCH

Zagadnienie to budzi spory w doktrynie. Dla L. Antonowicza normy prawa międzynarodowego kierowane są tylko do państw lub quasi-państw.

Jednak jak wskazuje R. Gębski wyrazem podmiotowości jest także ochrona sądowa praw, a np. w postępowaniu przed ETPCz jednostka jest równorzędną z państwem stroną.

Osoby fizyczne posiadają ograniczoną podmiotowość prawnomiędzynarodową w przypadkach:

a) skarg do ETPCz;

b) skarg do Komitetu Praw Człowieka;

c) skarg do Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej;

d) odpowiedzialności przed międzynarodowym sądem karnym (np. wyrok Międzynarodowego Trybunału Wojskowego z 1946 w sprawie głównych przestępców wojennych)

e) status głównych funkcjonariuszy międzynarodowych regulowany jest prawem wewnętrznym tychże organizacji;

f) eksploatacji dna mórz i oceanów i ich podziemia, znajdujących się poza granicami jurysdykcji państwowej;

g) zakazu piractwa.

Rozwój międzynarodowej ochrony praw człowieka znacząco wpływa na kwestię podmiotowości prawnej jednostki na tle prawa międzynarodowego. Główny przejaw tejże ochrony to prawo składania petycji i zwracania się do organów międzynarodowych.

Uznanie pełnej podmiotowości jednostki jest możliwe, wymaga ono jednak znaczącego przeobrażenia współczesnego prawa międzynarodowego. Konieczna byłaby bowiem zmiana stosunku jednostki do swego państwa.

DEFINICJA, CHARAKTER PRAWNY, RODZAJE I FORMY UZNANIA MIĘDZYNARODOWEGO

Uznanie to akt jednostronny, mocą którego podmiot uznający (państwo lub organizacja międzynarodowa) stwierdza zaistnienie pewnych faktów i przyznaje im określone skutki prawne. W rozumieniu szerokim uznanie odnosić się może do wszelkich sytuacji prawnych. Uznanie sensu stricto obejmuje uznanie: państwa, rządu, zmian terytorialnych, strony wojującej oraz narodu w trakcie walki o niepodległość.

Brak jest obowiązku uznania, co spowodowane jest m.in. trudnościami w ustaleniu czy „podmiot” spełnia wszelkie kryteria. Np. Hiszpania uznała nowe państwa swoje byłe kolonie po wielu latach. Swoboda uznania ma pewne granice- państwo nie może jej traktować jako środka groźby czy przymusu, państwa winny kierować się dobra wiarą oraz interesem społeczności międzynarodowej i zasadami pokojowego współistnienia. W szczególnych wypadkach może istnieć obowiązek nieuznania (Rodezja).

FORMA		FORMA		RODZAJ
WYRAŹNE	DOROZUMIANE	INDYWIDUALNE	ZBIOROWE	DE IURE	DE FACTO
Notyfikowanie uznania w sposób jednoznaczny, nie wywołujący wątpliwości	„per facta concludentia” Wynika z postępowania państwa, np. zawarcia umowy dwustronnej; chroniąc się przed taka interpretacja państwa często deklarują, że ich zachowanie nie jest uznaniem (np. państwa arabskie w stosunku do Izraela)	Dokonane przez jedno państwo	In. kolektywne, dokonane przez grupę państw lub organizację międzynarodową	Charakter bezwarunkowy i nieodwołalny; b. wyjątkowo może być cofnięte- 1979 wycofywanie poparcia dla Republiki Chińskiej	Charakter warunkowy i odwoływalny; uznawane jako etap przejściowy między nieuznawaniem a pełnym uznaniem; może być obwarowane pewnymi warunkami. Często ma charakter stricte polityczny.

WARUNKI UZNANIA PAŃSTWA W PRAWIE I PRAKTYCE MIĘDZYNARODOWEJ

Warunki uznania państwa podzielić można na:

a) polityczne (subiektywne), które w istocie są trudne do uchwycenia;

b) prawne (obiektywne):

- efektywność: skuteczne wykonywanie kontroli przez władze nowo powstałego państwa nad terytorium i ludnością, jak i zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych; podstawowe kryterium;

- uprzednie uznanie go przez inne państwo (rzadko spotykane).

Czasem państwa pod uwagę biorą treść rezolucji RB ONZ.

Spotykane w praktyce uznanie przedwczesne (udzielone, gdy istnieją poważne wątpliwości co do stabilności i trwałości nowej organizacji terytorialnej- casus uznania Panamy przez USA w 1903) stanowi naruszenie prawa z dwóch powodów:

1) jest udzielone bezpodstawnie, gdyż uznawana społeczność nie tworzy jeszcze państwa w świetle faktów;

2) jest zazwyczaj pewna ingerencją w sprawy wewnętrzne jakiegoś państwa.

Praktyka również wytworzyła pewne warunki uznania państwa. Główna rolę odegrała nota brytyjskiego ministra SZ z 1825- cztery wymienione w niej warunki uznania to:

a) rząd nowo powstałego państwa musi notyfikować swą niepodległość odpowiednimi aktami publicznymi,

b) rząd musi rzeczywiście sprawować władzę w kraju;

c) rząd powinien mieć wystarczającą stabilność i jedność;

d) rząd powinien zakażać handlu niewolnikami.

Współczesnymi kryteriami uznania są: przestrzeganie praw człowieka oraz prawa do samostanowienia.

TEORIE UZNANIA I ICH KONSEKWENCJE

W sprawie skutków jakie wywołuje uznanie istnieją dwie teorie. Różni je określenie momentu, od którego zaczynają działać skutki prawne podlegających uznaniu faktów.

Teoria deklaratoryjna. Skutki prawne działają od momentu faktycznego powstania państwa. Wówczas uznanie jest tylko potwierdzeniem określonego faktu. Współcześnie większość praktyków i teoretyków przychyla się do tej teorii.

Teoria konstytutywna. Jej powstanie wiązane jest z Heglem i jego pozytywistyczną koncepcją zgody poszczególnych podmiotów, jako niezbędnego warunku funkcjonowania prawa międzynarodowego. Wg niej skutki prawne powstają dopiero w chwili uznania- byt państwa uzależniony jest od tego aktu. Teoria ta nie znajduje oparcia w praktyce.

Sądy uznawały retroaktywność uznania.

Uznanie wywołuje liczne skutki, tak politycznej natury, jak i prawnej:

- zarejestrowanie i akceptacja nowego państwa- brak możliwości kwestionowania jego podmiotowości;

- nawiązanie stosunków dyplomatycznych (choć nie jest to obowiązek);

- stwierdzenie kompetencji organów państwa, przyznanie im immunitetu;

- możliwość występowania przed sądami wewnętrznymi, korzystania z immunitetu sądowego oraz stwierdzenia obowiązywania aktów wewnętrznych uznawanego państwa.

Podmiotowość prawna oznacza posiadanie zdolności do czynności prawnych.

KRYTERIA UZNANIA RZĄDU. DOKTRYNA TOBARA A DOKTRYNA ESTRADY

Instytucja ta ma miejsce, gdy dany rząd doszedł do władzy w sposób pozakonstytucyjny (np. w drodze puczu, rewolucji).

Kryteria uznania rządu również można podzielić na polityczne i prawne. Wymienia się:

- efektywność, czyli zdolność do skutecznego kontrolowania ludności i terytorium;

- akceptację lub tolerowanie nowego rządu przez miejscową ludność;

- wola rządu przestrzegania zobowiązań międzynarodowych.

Odrzucono legitymizm jako warunek uznania- wg niego podstawowym kryterium miało być istnienie legitymacji prawnej rządu.

Spore znaczenia ma kwestia uznania rządów emigracyjnych- taki rząd musi walczyć z okupantem, aby można było mówić o jego istnieniu.

DOKTRYNA TOBARA

DOKTRYNA ESTRADY

Zwana „doktryną legitymizmu demokratycznego”. Minister SZ Ekwadoru w 1907 zaproponował państwom Ameryki Południowej, by nie uznawać rządów ustanowionych w sposób sprzeczny z konstytucją danego państwa. Znalazła wyraz prawny w konwencji dodatkowej do traktatu ogólnego o pokoju i przyjaźni między Gwatemalą, Hondurasem, Kostaryką, Nikaraguą i Salwadorem w 1907 r. Powielona przez W. Wilsona w 1913- USA nie będzie utrzymywać stosunków z państwami Ameryki Południowej, których rządy przejęły władzę w niekonstytucyjny sposób. Doktryna ta nie uzyskała powszechnej akceptacji.

Zasada prawna przyjęta w Meksyku w 1930 roku, uznaje odmowę lub udzielenie uznania za interwencję niezgodną z suwerennością uznanego podmiotu prawa międzynarodowego. Sformułował ją minister spraw zagranicznych Meksyku Estrada (1930-32). Oznacza, iż państwa powinny utrzymywać ze sobą stosunki dyplomatyczne tak długo jak to możliwe, bez zważania na kolejne zmiany rządów oraz ich preferencje polityczne. Powszechnie akceptowana przez doktrynę, nie znalazła odzwierciedlenia w praktyce z powodu zacierania przez nią różnic między uznaniem rządu a utrzymywaniem stosunków dyplomatycznych.

KRYTERIA I KONSEKWENCJE UZNANIA ZA STRONĘ WOJUJĄCĄ I ZA POWSTAŃCÓW

Kwestia uznania za stronę wojującą nabrała znaczenia w okresie walk niepodległościowych XIX wieku.

Kryteria obiektywne (prawne) to:

- posiadanie przez powstańców zorganizowanej struktury- rządu zdolnego reprezentować ich na zewnątrz;

- wymóg prowadzenia działań zbrojnych (wojna domowa), w toku których rząd powstańczy efektywnie kontroluje część terytorium państwa;

- siły powstańcze powinny działać w sposób zorganizowany, pod jednolitym dowództwem i muszą przestrzegać MPH;

- czasem dodaje się wymóg legalizmu- działania powinny być usprawiedliwione prawem do samostanowienia, okupacją, apartheidem, etc.

Subiektywny (polityczny) warunek to np. prawdopodobieństwo sukcesu powstańców.

W skutek uznania strona wojująca uzyskuje status państwa prowadzącego wojnę, jej żołnierze przysługuje status kombatantów. Państwa uznające mają zachować neutralność. Rząd konstytucyjny zostaje zwolniony z odpowiedzialności za wydarzenia.

Uznanie za powstańców ma charakter węższy- występuje, gdy strona nie spełnia jakiegoś z powyższych warunków uznania za stronę wojującą. Najczęściej ma postać dorozumianą. Skutkuje w praktyce zakazem karania powstańców za udział w walkach. Państwa trzecie nie są zobowiązane do neutralności.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA PAŃSTWA- ŹRÓDŁA ODPOWIEDZIALNOŚCI

Odpowiedzialność państwa za naruszenie prawa stanowi powszechnie akceptowana zasadę prawa międzynarodowego. Poza tym w kwestii tej istnieją jednak dwie przeciwne koncepcje:

a) konserwatywna- ogranicza odpowiedzialność państw głównie do spraw majątkowych, np. szkód poniesionych przez cudzoziemców na jego terytorium; popularna w klasycznym prawie międzynarodowym;

b) postępowa- dopuszcza odpowiedzialność państwa za akty agresji, ludobójstwa, naruszania norm ius cogens; dopuszcza operowanie sankcjami; akceptowana współcześnie.

Źródłem odpowiedzialności jest przede wszystkim dokonanie czynu zakazanego przez prawo międzynarodowe. Należy przez taki czyn rozumieć każde postępowanie (czy to w formie zaniechanie, czy w formie działania) niezgodne z prawem międzynarodowym. Współcześnie doktryna przeprowadza podziała na zbrodnie międzynarodowe i delikty (lżejsze naruszenia prawa).

Aby podmiot poniósł odpowiedzialność muszą zaistnieć dwa elementy:

-naruszenie zobowiązania międzynarodowego,

-możliwość przypisania tego naruszenia określonemu podmiotowi prawa międzynarodowego. Jeśli chodzi o kwestię winy, to teoria subiektywna (wymagająca określenia winy, reprezentowana przez Grocjusza) nie znajduje obecnie poparcia. Współcześnie przychyla się do teorii obiektywnej (H. Triepel, D. Anzzilotti), która odrzuca przesłankę winy, jako nieadekwatna do prawa międzynarodowego. Takie rozwiązanie jest prostsze i konkretniejsze- nie wymaga „przepisania” do prawa międzynarodowego kodeksu cywilnego czy karnego. Znajduje ona wyraz w licznych orzeczeniach sądowych.

RODZAJE ODPOWIEDZIALNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ PAŃSTW

BEZPOŚREDNIA	POŚREDNIA
In. pierwotna	In. pochodna
Dotyczy działań organów państwa	Dotyczy działań osób prywatnych
Zobowiązuje państwo do odszkodowania	Zobowiązuje państwo do ukarania winnych lub skłonienia ich do naprawienia szkody
W obu przypadkach państwo ponosi odpowiedzialność za naruszenie swoich własnych obowiązków wynikających z prawa międzynarodowego
Działanie organów wykonawczych. Odpowiedzialność tych organów jest bezsporna. Pytanie powstaje, gdy chodzi o działania tych organów sprzeczne z ich kompetencjami. Tak- jeżeli funkcjonariusze działali w charakterze organu. Nie- jeżeli przekroczenie kompetencji było oczywiste. Jednak w wypadku przedstawicieli dyplomatycznych państwo zawsze odpowiada za ich działania (nawet oczywiście sprzeczne z kompetencjami). W czasie wojny także za każdy czyn odpowiadają członkowie sił zbrojnych	Państwo odpowiada za zaniechanie- niepodjęcie działań uniemożliwiających naruszenie prawa
Działanie władzy ustawodawczej. Państwo odpowiada już za samo uchwalenie ustawy sprzecznej z jego zobowiązaniami międzynarodowymi.	Jest to odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez osoby prywatne, jeżeli szkoda wynikła wskutek zachęcania czy tolerowania tego rodzaju działań, niezastosowania środków prewencyjnych lub nieukarania sprawców bezprawnych działań
Działanie organów sądowych. Niezawisłość sędziowska obowiązuje tylko w prawie wewnętrznym. Sprzeczność aktów sądowych z prawem międzynarodowym powoduje odpowiedzialność państwa, niezależnie czy owa sprzeczność jest wynikiem omułki czy zawinionego działania.

FORMY ODPOWIEDZIALNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ PAŃSTW

Klasyczny podział form odpowiedzialności- moralna, polityczna, materialna- należy uznać za błędny z punktu widzenia logiki. Ponadto odpowiedzialność moralna- w postaci sankcji opinii publicznej- wynika nie z naruszenia prawa, lecz moralności międzynarodowej. Stąd bardziej adekwatny podział:

REPARACJA		SATYSFAKCJA	SANKCJE
Naprawienie szkody w adekwatnej formie		Wynagrodzenie niematerialnych szkód	Stosowane przeciwko państwu dopuszczającemu się aktu agresji
Restytucja	Odszkodowanie	Współcześnie sprowadza się do przedstawienia oficjalnych przeprosin i wyrazów ubolewania; czasem z z podkreśleniem bezprawności działania lub zaniechania	Ekonomiczne	Wojskowe
Przywrócenie poprzedniego stanu rzeczy, np. odwołanie bezprawnego działania	Zapłacenie pewnej sumy, danie ekwiwalentu w celu wyrównania szkody			Art. 41 KNZ- zakaz eksportu broni i sprzętu wojskowego do RPA 1977 (sankcja za apartheid)	Art. 42 KNZ- sankcje na Irak w 1990 po aneksji Kuwejtu
Podstawowa forma	Wyłączone szkody pośrednie			Także inne organizacje stosują sankcje- EWG w 1991 nałożyła embargo na Serbię i Czarnogórę
Tzw. restytucja zastępcza- dostarczenie ekwiwalentu jak najpełniej zastępującego przedmiot, którego miała dotyczyć restytucja. W wypadku zniszczenia obiektu podlegającego zwrotowi	Obejmuje odsetki; niedopuszczalne kary pieniężne jako formy zadośćuczynienia

---