Przeeksploatowanie środowiska naturalnego

Działalność człowieka związana z jego egzystencją, środowiskiem w którym przebywa i pracuje wywiera wpływ na środowisko, które go otacza. Antropogeniczne oddziaływanie wpływa negatywnie na ziemie, wody i powietrze. Pierwsze skutki pojawiły się wraz z rozwojem epoki industrialnej. Negatywne skutki oddziaływania człowieka na środowisko zaczęto dostrzegać w latach 50-tych XX wieku. W latach 60-tych XX wieku zwrócono uwagę na spektakularny przypadek rozbicia tankowca „Torrey Canyon” oraz zanieczyszczenie atmosfery spowodowane burzliwym rozwojem transportu drogowego.

Oddziaływanie człowieka na środowisko posiada dwa aspekty:

• zużywanie zasobów

• zanieczyszczenie i przekształcenie środowiska

Oba aspekty mają swój wymiar ilościowy i jakościowy. Zasoby naturalne mogą być niewyczerpywalne (słońce, wiatr) oraz wyczerpywalne (odnawialne i nieodnawialne). Zasoby odnawialne to głównie zasoby ożywione (rośliny i zwierzęta), których rozmiar zależy od charakteru działalności człowieka. Intensywna eksploatacja zasobów ożywionych prowadzi do zmniejszenia ich wielkości odtworzenia. W przypadku eksploatacji zasobów nieodnawialnych, nie tylko zmniejsza się ilość pozostałych do pozyskania zasobów, ale pogarsza się ich jakość oraz dostępność (np. w przypadku węgla kamiennego). W przypadku nadmiernej eksploatacji zasobów odnawialnych mogą one stać się zasobami nieodnawialnymi (np. degradacja gleby, słodka woda, zanikanie gatunków) (Muilerman 2001).

Zużywaniu zasobów naturalnych towarzyszy zanieczyszczenie środowiska odpadami w formie gazowej, płynnej i stałej. Skutki zanieczyszczenia środowiska są zauważalne często w bardzo oddalonych od miejsca prowadzenia działalności regionach świata. Zanieczyszczenia stałe często bywają wypłukiwane z ziemi i poprzez rzeki docierają do mórz i oceanów. Zmieniają w ten sposób swój charakter z lokalnego na globalny. Zmieniają tez postać ze stałej na płynną, a poprzez parowanie zanieczyszczonej wody na gazową. W tej postaci przedostają się do atmosfery, degradując po kolei środowisko lądowe, później wodne i na końcu zanieczyszczają powietrze. W postaci deszczów duża ich część wraca z powrotem do środowiska, z którego wyszły lub tez trafia do innego. Proces ten można nazwać globalizacją zanieczyszczenia środowiska. Środowisko naturalne ma zdolność do regeneracji. Jednakże w sytuacji jego intensywniejszej eksploatacji niż możliwość odtwarzania, następuje proces przeeksploatowania środowiska naturalnego. Może on mieć charakter lokalny lub globalny. Typowym przykładem oddziaływania człowieka na środowisko, którego zasięg na przestrzeni lat zmieniał się z lokalnego na globalny jest zanieczyszczenie atmosfery. Jedną z form degradacji środowiska jest jego przekształcanie poprzez zwiększanie wielkości pól uprawnych, pastwisk, urbanizacja, rozwój przemysłu, czemu towarzyszy wyrąb lasów itp.

Negatywne skutki oddziaływania człowieka na środowisko przedstawia tabela 1. Zwraca uwagę występowanie zjawisk takich jak np., przeeksploatowanie zasobów morskich, zanieczyszczenie powietrza, degradacja gleby czy deforestacja na wielu kontynentach. Świadczą one o globalizacji negatywnych oddziaływań człowieka na środowisko i zmniejszeniu zdolności środowiska do regeneracji.

• W oparciu o statystyki prowadzone przez ONZ od 1961 roku okazuje się, że od drugiej połowy lat 80-tych XX wieku intensywność eksploatacji środowiska naturalnego przekracza możliwości jego odtwarzania. Oszacowano, ze w 2003 poziom eksploatacji Ziemi o 20% przekroczył jego wydajność (Ecological 2005). Dla oceny oddziaływania człowieka na środowisko wprowadzono pojęcie „śladu ekologicznego” (ecological footprint).

• Ślad ekologiczny - „miernik poziomu na którym ląd i wody są wykorzystane przez osoby indywidualne, miasta, kraje lub ludzkość do zaspokojenia potrzeb poprzez eksploatację zasobów oraz poziomu absorbcji wszelkich zanieczyszczeń przezeń generowanych, przy użyciu współczesnej technologii” (Footprint 2005).

• Powierzchnia lądów i wód oraz związana z tym wydajność ekosystemów jest stała. Zmiennymi są: ludność, poziom eksploatacji zasobów i poziom technologiczny mający wpływ na poziom eksploatacji zasobów oraz generowania i likwidacji zanieczyszczeń.

• Produktywna biologicznie przestrzeń obejmuje obszary lądowe i wodne obejmujące powierzchnię 1,4 mld hektarów. Obszary skrajne i nieproduktywne są wyłączone z tej przestrzeni. Na produktywnej biologicznie przestrzeni odbywa się około 90% całkowitej produkcji ziemskiej biomasy. Obejmuje ona 2,3 mld hektarów oceanów i wód śródlądowych i 9,1 mld hektarów lądów. Przestrzeń lądowa to: 1,5 mld ha pól uprawnych; 3,5 mld ha pastwisk; 3,8 mld ha lasów i 0,3 mld ha obszarów zabudowanych (Wackermagel 2002).

• Zmiany śladu ekologicznego w czasie pokazuje rys. 1

Tabela 1 Negatywne skutki antropomorficznego oddziaływania na środowisko

	Ziemia	Lasy	Bioróżnorodność	Słodka woda	Obszary przybrzeżne i morskie	Atmosfera	Obszary	Katastrofy
Afryka	-degradacja -pustynnienie -nieodpowiednie i niesprawiedliwe posiadanie	-deforestyzacja -pogorszenie jakości	-degradacja środowiska -handel mięsem dzikich zwierząt	-zmienność zasobów -bruki -ograniczony dostęp -zróżnicowanie jakości -zmniejszanie bagien	- erozja i degradacja brzegów - zanieczyszczenie - zmiany klimatu i wzrost poziomu morza	-jakość powietrza -zróżnicowanie klimatu -powodzie i susze	-szybka urbanizacja -zanieczyszczenia stałe -dostawy wody i warunki sanitarne -zanieczyszczenia powietrza	-susze -powodzie -konflikty zbrojne
Azja i Pacyfik	-degradacja gleby -pustynnienie -zmiany wykorzystania gleby	-degradacja -deforestacja	-ubytki w środowisku -degradacja i ubytki lasów -obce gatunki	-braki -zanieczyszczenie	- degradacja zasobów - zanieczyszczenia górnicze i spowodowane rozwojem gospodarczym	-jakość powietrza -ubytki ozonu -zmiany klimatu i emisja gazów cieplarnianych	-zanieczyszczenie powietrza -gospodarka odpadami -dostawy wody i warunki sanitarne	-powodzie -susze -wulkany -trzęsienia ziemi
Europa	-wykorzystanie gleby -degradacja gleby -erozja gleby	-ubytki lasów naturalnych -degradacja -zrównoważone zarządzanie lasami	-intensyfikacja rolnictwa -organizmy genetycznie modyfikowane	-ilość i jakość wody -polityka i ramy prawne	-erozja brzegów -zanieczyszczenie	-zanieczyszczenie powietrza -stratosferyczne braki ozonu --emisja gazów cieplarnianych	-jakość powietrza -gospodarka odpadami -dostawy wody i warunki sanitarne	-sztormy i powodzie -trzęsienia ziemi -katastrofy spowodowane działalnością człowieka
Ameryka Łacińska i Karaiby	-degradacja gleby -problemy własnościowe	-deforestyzacja -degradacja	-ubytki w środowisku i degradacja -przeeksploatowanie zasobów i nielegalny handel	-spadek ilości per capita -jakość	-destrukcja i zmiany środowiska -zanieczyszczenia -przeeksploatowanie zasobów rybnych	-zanieczyszczenie powietrza -ubytki ozonu -jakość powietrza	-odpady stałe -dostawy wody i warunki sanitarne -jakość powietrza	-susze -huragany -powodzie -trzęsienia ziemi -rozprzestrzenianie szkodliwych substancji
Północna Ameryka	-degradacja gleby -pestycydy	-zrównoważone zarządzanie lasami -przeeksploatownie	-destrukcja i degradacja środowiska -bioinwazja	-wody gruntowe -jakość wody w Wielkich Jeziorach	-przekształcenia ekosystemów -przeeksploatowanie zasobów morskich -zanieczyszczenie	-stratosferyczne ubytki ozonu -zmiana klimatu i emisja gazów cieplarnianych	-rozrost miast -ekologiczny przełom	-powodzie i zmiany klimatu -pożary lasów
Zachodnia Azja	-degradacja gleby -różnicowanie majątkowe	-zdrowotność lasów -stare lasy	-ubytki i degradacja środowiska -przeeksploatowanie gatunków	-wzrost zapotrzebowania na wodę -jakość wody	-rozwój obszarów przybrzeżnych i urbanizacja -przeeksploatowanie zasobów -zanieczyszczenia morza	-zanieczyszczenie powietrza -substancje pochłaniające ozon -zmiany klimatu	-przekształcenia gleby -odpady stałe	-susze -erupcje ropy -konflikty zbrojne
Rejony Polarne	-degradacja -erozja -zmiany klimatu	-zagrożenie tundry -zagrożenie lasów północnych	-zmiany klimatu -ubytki ozonu -przeeksploatowanie	-obce gatunki -zanieczyszczenie	-przeeksploatowanie rybołówstwa -zanieczyszczenia -zmiany klimatu	-stratosferyczne ubytki ozonu -szereg zanieczyszczeń -zmiany klimatu	-warunki sanitarne i odpady	-powodzie -erupcje ropy -inwazja szkodników

1a. Ślad ekologiczny ludzkości

1b. Ślad ekologiczny i biowydajność na osobę

Rys. 1

Źródło: a) Global Demand vs. Supply http://www.footprintnetwork.org/images_ef/world_os.gif (dostęp 25.04.2005); b) Footprint and Biocapacity per Person http://www.footprintnetwork.org/images_ef/world_efos.gif (dostęp 28.04.2005)

Rysunek 1a pokazuje ciągle zmieniającą się intensywność wykorzystania możliwości biologicznych Ziemi. Biowydajność Ziemi na stałą wartość 1. W 1961 roku poziom wykorzystanie możliwości produkcyjnych Ziemi wynosił 49%. W ciągu 40 lat wzrósł 2,5-krotnie osiągając 121% (Mapa 2005).

Na rysunku 1b przedstawiono zmiany biowydajności Ziemi na osobę, śladu ekologicznego na osobę oraz zmiany ludności Ziemi. Po okresie silnego wzrostu w latach 60-tych XX wieku, w latach 70-tych ślad ekologiczny ustabilizował się na poziomie 2-2,5 globalnego hektaru na osobę (globalny hektar jest wartością określającą średnią produktywność dla całej Ziemi). W okresie 1961-2001 ludność Ziemi zwiększyła się dwukrotnie. Przy względnej stabilizacji wartość śladu ekologicznego na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat wśród wielu jego komponentów najbardziej znaczący był wzrost absorbcji dwutlenku węgla na osobę (Humanity's 2005).

Wiązało się to ze znacznym wzrostem zużycia energii (Living 2004)

Wzrost absorbcji dwutlenku węgla przypadający na osobę w połączeniu ze wzrostem ludności świata oprócz wzrostu emisji innych zanieczyszczeń gazowych miał wpływ na narastanie efektu cieplarnianego.

Konsekwencją dysproporcji między śladem ekologicznym i biowydajnością Ziemi jest deficyt ekologiczny. W skali globalnej wynosi on 0,4 globalnego hektara na osobę. Deficyt ekologiczny w wybranych państwach świata przypadający na 1 osobę przedstawia tabela 2. Wartości ujemne oznaczają nadwyżkę ekologiczną stanowiącą przeciwieństwo deficytu ekologicznego.

Tabela 2. Deficyt ekologiczny przypadający na 1 mieszkańca w wybranych państwach w roku 2001

2001	Ludność (mln)	Ślad ekologiczny (globalne ha/osobę)	Biowydajność (globalne ha/osobę)	Deficyt ekologiczny (globalne ha/osobę)
Świat	6148,1	2,2	1,8	0,4
Australia	19,4	7,7	15,2	-11,5
Bangla Desz	140,9	0,6	0,3	0,3
Bośnia	8,5	1,2	15,6	-14,4
Chiny	1292,6	1,5	0,8	0,8
Czechy	10,3	5,0	2,8	2,2
Gabon	1,3	1,7	20,1	-18,4
Niemcy	82,3	4,8	1,9	2,9
Japonia	127,3	4,3	0,8	3,6
Nepal	24,1	0,6	0,5	0,2
Polska	38,7	3,6	2,0	1,6
Rosja	144,9	4,4	6,9	-2,6
Nowa Zelandia	3,8	5,4	14,5	-9,1
Wielka Brytania	59,1	5,4	1,5	3,9
USA	288,0	9,5	4,9	4,7

Źródło: opracowanie własne w oparciu o: Results Page (hectareversion)

Deficyt ekologiczny oznacza skalę oddziaływania człowieka na środowisko (dla osoby, państwa, regionu, świata) przy której zostaje przekroczona wartość biologiczna przestrzeni dostępnej dla populacji (Ecological 2005). Zależy on od powierzchni, zaludnienia, wydajności biologicznej środowiska oraz intensywności jego eksploatacji. Dlatego też w korzystnej sytuacji są państwa słabo zaludnione o dużej powierzchni, jak np. Australia, gdzie intensywność oddziaływania jest niewiele niższa niż w USA a w odróżnieniu od USA występuje duża nadwyżka ekologiczna.

Niskie oddziaływanie przypadające na osobę występuje w krajach rozwijających się (Nepal, Bangla Desz). W chwili obecnej około 20% światowej populacji żyje w państwach bogatych i zużywa około 50% światowych zasobów. Konsumpcja zasobów rośnie zarówno w państwach rozwiniętych, jak i rozwijających się, przy czym w tych drugich w znacznie szybszym tempie. W Chinach np. zużycie paliw kopalnych i spożycie mięsa podwoiło się w ciągu ostatnich 10 lat (Muilerman2001). Stąd pewne jest, że zarówno globalne, jak i lokalne wartości mierników będą narastały. Jedynym rozwiązaniem mogą być zmiany technologiczne oraz zmniejszenie oddziaływania na środowisko w dziedzinach uwzględnionych przy ustalaniu śladu ekologicznego: hodowli, uprawie pól, wyrębie lasów, rybołówstwie, budownictwie i energetyce (Wackernagel 2002)

Literatura:

Ecological Footprint: Overview, http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content=footprint_overview (dostęp 01.06.05)

Footprint and Biocapacity per Pe…….. http://www.footprintnetwork.org/images_ef/world_efos.gif (dostęp 01.06.05)

Footprint Term Glossary,
http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content=glossary (dostęp …………..)

Global Den…. us Supply,
http://www.footprintnetwork.org/images_ef/world_os.gif (dostęp 01.06.05)

Global Environment Outlook 3, Post, present and future perspectives 2002 UNEP Nairobi

Humanist's Footprint (2005)
http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content=global_footprint (dostęp ………….)

Humanisty's Footprint 1961-2001, http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content=global_footprint (dostęp 01.06.05)

Living Planet Report (2002) WWF International Gland Switzerland

Living Planet Report (2004) WWF International Gland Switzerland

Maps Page. Growth in the Ecological Footprint, http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content=maps_page (dostęp 01.06.05)

Muilerman H., Black H., Towards a sustainable use of natural resources, http://europa.int/comm/environment/envecs/waste/muilerman.pdf (dostęp 05.05.05)

Results Page (hectareversion), http://www.footprintnetwork.org/gfn_sub.php?content=footprint_hectares (dostęp 01.06.05)

Wackernagel M., Monfreda C., Dembling D. (2000b) Ecological footprint of nations, Sustainability Issue Brief November 2002, Oakland USA

Wackernagel M., Schulz N. B., Deumling D., Linares A. C., Jenkins M., Kapos V., Monfreda C., Loh J., Myers N., Norgaard R., Randers J., Tracking the ecological overshoot of the human economy, in: Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/14/9266 (dostęp 19.05.05)

1

Wydajność Ziemi

Globalne hektary/osoby

Populacja (mln)

biowydajność

ślad ……..

ludność

---