1. Kontrreformacja - jej Ÿródła i przyczyny w Europie i w Polsce, konsekwencje kulturowe i społeczne.

Kontrreformacją nazywa się prąd powstały w kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Był to ruch potężny zapoczątkowany przez sobór trydencki (1545- 1563), którego zadaniem było wewnętrzne zreformowanie kościoła oraz opracowanie taktyk walki z różnowiercami. Na straży postanowień soboru miał stać powołany właściwie do ich realizacji zakon jezuitów. Dbano o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, określono co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, rygorów i zwyczajów kościelnych oraz zdefiniowano wyraŸnie zasady rządzące sztuką sakralną. W Europie kontrreformacja przyjęła w niektórych momentach bardzo drastyczne formy - można tu przywołać wojny religijne czy też sławne palenie na stosach heretyków. W Polsce były to działania mniej drastyczne, lecz także bardzo stanowcze. Konsekwentnie strzeżono pozycji kościoła katolickiego w kraju będącym przecież przedmurzem chrześcijaństwa. Do bardziej spektakularnych działań można zaliczyć zmuszenie braci polskich (arian) do opuszczenia kraju a wcześniej zburzenie ich zboru, drukarni i szkoły, gorliwie prowadzono także indeks ksiąg zakazanych, na którym znalazły się np. dzieła Kopernika. Na terenie Polski działał oczywiście bardzo prężnie zakon jezuitów. Jezuici założyli szereg kolegiów, w których kształcili według swoich poglądów nie tylko katolików, lecz także innowierców. Celem ich działalności edukacyjnej była "pobożność wymowna i uczona". Należy przyznać, że w szkołach tych dało się znaleŸć wiele elementów pozytywnych, takich jak np. nauka poszanowania własnej tradycji i patriotyzmu. Jednakże największy nacisk kładziono na wpojenie "prawidłowego" sposobu myślenia. To w połączeniu z działającą cenzurą doprowadziła to tego, że jedynymi książkami, które ukazywały się drukiem były pozycje "prawomyślne" o charakterze dewocyjnym. Powodowało to z jednej strony obniżanie ogólnego poziomu literatury i kultury a z drugiej umacniało coraz bardziej wiarę płytką i powierzchowną.

2. Charakterystyka nurtu sarmackiego i dworskiego w kulturze polskiego baroku.

Podział na dwa nurty brał się z prostego faktu istnienia obok siebie dwóch kategorii szlachty. Z jednej stroni byli to bogaci magnaci, z drugiej tłum mniej zamożnych szlachciców zamieszkujących rozległe tereny Polski, Ukrainy i Litwy. Potężne dwory były zwykle powiązane z zagranicznymi, więc lansowały europejską kulturę, sztukę naukę. Związani z nim artyści chętnie przyjmowali wszystkie światowe nowinki literackie (marinizm, gongoryzm, manieryzm) oraz ideowe. Wybitnymi przedstawicielami tego nurtu byli: Jan A. Morsztyn oraz Daniel Naborowski. Nurt sarmacki wywodzi się natomiast z małych dworków szlacheckich, pragnących zachować swoją odrębność. Ceniono sobie do przesady swojskość, rodzimość, wartości ziemiańskiego stylu życia, kultywowano polską tradycję, podtrzymywano wiarę ojców i broniono przed jakimikolwiek wpływami zachodnimi. Równie ważną jak tradycja była dla sarmatów wolność, a zwłaszcza umiłowanie praw jednostki, w tym szlachcica, co uwidaczniało się w nadużywaniu zasady liberum veto. Sarmaci byli przekonani o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami szlachty oraz przepajała ich duma z własnego pochodzenia (według powszechnego wówczas mitu szlachta wywodziła się od starożytnego plemiena Sarmatów, którym przypisywano wszelkie cechy godne naśladowania: wrodzona duma, honor, waleczność, odwaga, męstwo i wierność). Współcześnie sarmatyzm kojarzy się zdecydowanie ujemnie, ponieważ oskarża się go o doprowadzenie do upadku Rzeczypospolitej. Przedstawiciele sarmatyzmu to: Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.

3. Cechy poezji barokowej w utworach J.A. Morsztyna

Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna była inspirowana nurtem marinizmu. Jego twórca, poeta włoski Marino, twierdził, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów, oryginalnych epitetów i śmiałych porównań. Poezja Morsztyna zawiera wszystkie te elementy. Poeta bawi się w wierszach konceptem, grą słów, zaskakując wyszukanym , pozornie absurdalnym pomysłem. Jego poezja jest zarówno intelektualna jak i zmysłowa, nie odzwierciedla rzeczywistości, ale zbiera zróżnicowane wrażenia świata. Przykładem kunsztownie sformułowanego, ujętego w ramy barokowego konceptu wiersza jest "Niestatek" pełen lekkości, galanterii i nie pozbawiony ciągłego humory i delikatnej ironii. W wierszu "Do trupa" zastosował Morsztyn koncept w połączeniu z paradoksem zaskakując i olśniewając czytelnika przedstawiając mu całkowicie nowe spojrzenie na problem miłości. Paradoks występujący w wierszu polega na nasuwającym się wniosku, że człowiek nieżywy czuje się lepiej od zakochanego. Natomiast w wierszu "Cuda miłości" wykorzystany został szereg antytez ukazany poprzez szereg pytań retorycznych podmiotu lirycznego wskazujących na jego paradoksalną sytuacje.

4. Refleksja filozoficzna w liryce D. Naborowskiego w zwiÄ…zku z tendencjami kultury duchowej epoki.

W twórczości Daniela Naborowskiego jest przejawem sprzeczności, jakie zauważał człowiek w filozofii epoki baroku. Z jednej strony poczucie śmiertelności ludzkiego ciała, z drugiej nieśmiertelności duszy. Przemijalność życia - duchowy głód wieczności. Istnienie człowieka w świecie pełnym marności - potrzeba zachowania własnej odrębności. Właśnie pojęcie marności oraz przemijania czasu pojawiało się w poezji Naborowskiego najczęściej. Nawet w erotyku "Do Anny" pojawia się anafora "z czasem" i przedstawiane są niszczycielskie skutki upływającego czasu. Pojęcie marności wiązało się ściśle z fascynacją upływającym czasem, śmiercią i nicością. Człowiek ówczesny był świadom swojej nietrwałości i poszukiwał jakiejś postawy wobec przemijania. Marność wszelkich dóbr ziemskich i zarazem nieustanna chęć ich zdobycia, niepojęty bieg czasu i wieczna niestałość bytu - to motywy składające się na jeden z wielkich światopoglądowych tematów poezji sztuki i baroku. Podmiot liryczny wiersza "Marność" zauważa, że w świecie, w którym wszystko przemija jedyną wartością trwałą i niezmienną jest Bóg. Proponuje on znalezienie złotego środka, który pozwoliłby człowiekowi żyć zgodnie z wolą Boga aż do śmierci, która dla człowieka wierzącego nie jest wcale straszna. Natomiast w wierszu "Krótkość żywota" pojawia się pesymistyczna wizja człowieka skazanego na śmierć już w chwili urodzenia, którego życie jest tylko "czwartą częścią mgnienia". W wierszu "Cnota grunt wszystkiemu" podmiot liryczny zauważa, że wszystko przeminie a pozostanie jedynie cnota, która nadaje sens życia człowiekowi, pozwala mu osiągnąć wewnętrzny spokój i harmonię.

5. Model szlachcica-sarmaty w "Pamiętnikach" Paska - znaczenie utworu.

Jan Chryzostom Pasek był typowym przedstawicielem swojej epoki - wyuczony w kolegium jezuickim, wojował u boku Czarnieckeigo w kilku wojnach, póŸniej pędził żywot szlachcica na wsi pod Krakowem. Jego "Pamiętniki" są jednymi z wielu i to co je wyróżnia to jędrny styl, zwarty, oparty na języku potocznym, pełen zwrotów obrazowych, przysłów, anegdot i "makaronizmów". Jest to skarbnica wiedzy o codziennym życiu ówczesnego Sarmaty o zwyczajach, upodobaniach, charakterystycznych cechach, typie religijności i kultury, nierzadko splecionych z samowolą, ciemnotą, pieniactwem i awanturnictwem. Sam autor był przykładem typowego sarmaty: dobry żołnierz, wierny królowi, nieprzejednany dla wrogów ojczyzny patriota, świetny kompan, rubaszny i tragiczny, nabożny, ale jednocześnie zdolny do największych łajdactw, zawadiaka, awanturnik nie przepuszczający żadnej okazji do bijatyk, pojedynków i kłótni. Ten bohaterski żołnierz to równocześnie leniwy warchoł i pieniacz, lubiący ponad wszystko swoje przywileje i obyczaje, które są dla niego święte. Nie przeszkadza mu to być chciwym i pazernym. "Pamiętniki" Paska pomagają nam dzisiaj poznać i zrozumieć sarmacką Polskę VII wieku, jej smak i koloryt.

6. Przedstawiciele dramatu: komedii - "Skąpiec" Moliera i tragedii - "Cyd" Corneille'a, cechy gatunkowe tych utworów.

Molier stworzył wyrazisty typ komedii klasycystycznej, wyrażającej prawdy psychologiczne, obyczajowe i społeczne. Obserwacja życia, zmysł realistyczny i trafność intelektualnych uogólnień decydowały o celności wyboru tematów, o świetności kreacji bohaterów. Komedią określa się utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji, kończące się najczęściej pomyślnie dla bohaterów. Posługując się komizmem i groteską, a często również satyrą, ośmiesza ludzkie wady i słabości charakteru. "Skąpiec" Moliera to komedia charakterów, będąca znakomitym portretem typu odwiecznego skąpca. Jest ona jednocześnie komedią obyczajową, piętnującą świat, w którym rządzi pieniądz, demoralizujący rodzinę i społeczeństwo. Groteskowy obraz ma miejscami charakter dramatyczny, nie jest to więc czysta komedia charakterów, gdyż znajdujemy w niej zarówno elementy komedii, intrygi jak i farsy. Jako jej wady współcześni autorowi krytycy podkreślali brak jedności akcji oraz użycie prozy zamiast wiersza. Występuje w niej zarówno komizm charakteru jak i słowny oraz sytuacyjny.

"Cyd" Corneille'a jest typowym przykładem dramatu klasycznego. Obowiązuje zasada trzech jedności. O wydarzeniach rozgrywających się poza sceną, np. o pojedynkach, dowiadujemy się z relacji świadków. Właściwa akcja dramatu rozgrywa się w duszach bohaterów. Wszyscy oni przeżywają poważne konflikty psychologiczne i moralne. Rozdarci są między obowiązkiem a uczuciem, obrażoną ambicją a miłością własną, racją stanu i honoru a nakazem serca - jednym słowem znajdują się w pozycji konfliktu dramatycznego. "Cyd" jest tragikomedią, czyli tragedią, która dobrze się kończy. Losy i przeżycia doskonale wykreowanych bohaterów wzbudzają nie tylko litość i trwogę - jak to było w dramacie antycznym - ale także podziw dla wielkości człowieka.

7. Wacław Potocki

Obraz XVII-wiecznego społeczeństwa, wpływ ideologii ariańskiej na twórczość poety Z utworów Wacław Potockiego wyłania się straszliwy obraz podupadającej Rzeczypospolitej. Fakt, że poeta był przez połowę życia arianinem pozwolił mu spojrzeć na społeczność szlachecką niejako z boku, krytycznie. Opisuje więc "Zbytki Polskie" wymieniając to, co według niego głównie zajmuje polską szlachtę. Są to zabawy, pijaństwa, wygody życiowe i bezkrytycznie przyjmowane nowinki zachodnie. Tymczasem w Polsce dzieje się coraz gorzej, granice ojczyzny się kurczą, zagrożona jest niepodległość. W swoich utworach Potocki gani szlachtę za egoizm, głupotę, krótkowzroczność oraz wieczny pościg za dobrami doczesnymi. W tym samym duchu utrzymany jest wiersz "Pospolite ruszenie" w którym autor rozprawia się z mitem nieustraszonego Polaka-Sarmaty. Szlachta mająca bronić wschodnich kresów kraju nie chce walczyć a woli spać. Ironia, z jaką przedstawia Potocki warcholstwo szlachty i jej niezdyscyplinowanie świadczy, że los ojczyzny leżał mu na sercu.

"Wojna chocimska" - cechy poematu barokowego Jest to epopeja o przebiegi przygotowań do bitwy i samej bitwy, która rozegrała się w 1621 roku pod Chocimiem. Cechą pisarstwa Potockiego jest wprowadzenie w obręb poematu wielorakich i różnych refleksji na tematy społeczne i obyczajowe. Znajdują się tam nie pozbawione goryczy uwagi o teraŸniejszych zaniedbaniach rycerskiego stanu i wojennego rzemiosła, porównujące współczesnych Polaków do dawnych Sarmatów, przodków bez skazy, których idealny obraz wyostrza teraŸniejszy upadek ich potomków. Te często pojawiające się przeciwstawienia my-oni miały pełnić funkcję pobudki dla współczesnych. Strofy tego eposu bliższe są średniowiecznym kronikom rycerskim niż "Iliadzie". Zamiast ingerencji bogów, całość przeplatana jest duchem patriotyzmu i wiarą jej autora w opatrzność Bożą, która pozwoli odnieść zwycięstwo nad poganami.

---