Władysław Janasz

Rozdział 15

Metody i mierniki oceny działalności przedsiębiorstwa

Pojęcie oceny

Wybór kluczowych czynników sukcesu przedsiębiorstwa jest procesem zło­żonym. Wymaga bowiem poprawnego określenia kryteriów selekcji wielu czyn­ników, które istotnie decydując kondycji przedsiębiorstwa. W systemie gospo­darki rynkowej nie dąży się do wspólnego uzgodnienia celów, lecz do określe­nia reguł uczestnictwa podmiotów w grze rynkowej, które nierzadko mają róż­ne lub rozbieżne cele. Uczestnicy procesów rynkowych, zgodnie z klasycznym założeniem, konkurują ze sobą w dążeniu do realizacji własnych, partykular­nych interesów, a niezależnie od tego działają na rzecz interesu ogólnego. Zało­żenie to jest uzasadnione, gdy odwoła się do motywów, którymi kierują się przedsiębiorcy.

Potrzeba sprecyzowania misji i celów dla każdego podmiotu gospodarczego jest sprawą oczywistą. Wynika bowiem z motywu wewnętrznego, zamiaru dą­żenia do osiągnięcia określonego stanu bądź chęci wykonania określonych czynności, które wynikają z potrzeb ludzkich i interesów społecznych.

Misja podmiotu to zbiór relatywnie trwałych dążeń, które odzwier­ciedlają tożsamość przedsiębiorstwa przez identyfikację sektora dzia­łalności, a także wyjaśnienia, po co istnieje i jaka jest filozofia jego działania. Cele natomiast wyrażają rezultaty, które podmiot chce uzy­skać w swoim działaniu.

Cele dokładniej określają dążenia wyrażone w misji, a więc precyzują: co, ile i kiedy należy wykonać¹. Współistnienie i wzajemne oddziaływanie na siebie przedsiębiorstw, klientów i konkurentów (strategiczna triada) zrodziło po­trzebę opracowywania strategii, które są sposobem realizacji celów przedsiębiorstw². Ogólnie ujmując, cel polega na przedstawieniu zamierzeń i filozofii przedsięwzięcia podmiotów. Proces określania celu dostarcza podstawowych narzędzi, dzięki którym zarząd przedsiębiorstwa samodzielnie określa drogi rozwoju swojej firmy (system wartości, aspiracji, przyszły kształt organizacji). Można stwierdzić, iż wszelkie formułowane cele dotyczą sytuacji, oczekiwa­nych w przyszłości i są one ściśle związane z oczekiwaniem zaspokojenia okre­ślonych potrzeb.

Formułowanie celów, których osiągnięcie umożliwia przedsiębiorstwu peł­nienie jego funkcji, jest podstawowym (niezależnie od określenia metod i wa­runków ich spełnienia) elementem budowy strategii. Formułowanie celów strategicznych w gospodarce rynkowej powinno być poprzedzone analizą oto­czenia, a więc rynku, na którym funkcjonuje podmiot. Ponadto powinno obej­mować ocenę poziomu sektora, poziomu grupy strategicznej wewnątrz sektora i swojej pozycji w grupie. Strategia konkurencji stanowi kombinację celów, do jakich zmierza podmiot i środków (zasad postępowania), za pomocą których zamierza ją osiągnąć. Niezależnie od zdobycia informacji o konkurentach i oto­czeniu, w którym działa przedsiębiorstwo, powinno znać ono swoje mocne i słabe strony. Na podstawie oceny określa się zasoby i umiejętności przedsię­biorstwa (możliwości finansowe, potencjał produkcyjny, kwalifikacje menedże­rów i pracowników, pozycję na rynku, poziom organizacji itp.).

W warunkach regulacji rynkowej podstawową funkcją przedsiębiorstwa jest funkcja handlowa, pełniona przez określone komórki (marketingu, sprzedaży, zaopatrzenia itp.). W tej sytuacji trzeba poszukiwać informacji o konkurentach i otoczeniu, co wymaga ciągłej oceny rynków, formułowania prognoz, dokony­wania zmian programów produkcyjnych i unikania zagrożeń. Sfera rynek -produkt jest rdzeniem działalności podmiotu, a akceptacja produktów przez odbiorców - wartością podstawową³.

Realizowane zadanie ekonomiczne przedsiębiorstw może być wyrażone (opi­sane) kategoriami efektów lub nakładów, bądź jednymi i drugimi⁴.

Doświadczenie potwierdza, iż rzeczywista funkcja celu przedsię­biorstwa wyraża się maksymalizowaniem bądź minimalizowaniem jakiejś jednej wielkości ekonomicznej i przyjmowaniem innych zadań (wielkości ekonomicznych) jako ograniczeń.

Prowadzenie działalności gospodarczej przez przedsiębiorstwo podlega więc ocenie. W literaturze przedmiotu określenie oceny bywa niejednoznacznie ro­zumiane. Często występuje ono zamiennie bądź łącznie z pojęciami: kontroli, analizy ekonomicznej czy diagnostyki ekonomicznej. Osiąganie celów przez przedsiębiorstwo wymaga wielu działań. Istotę oceny podmiotu można więc wyprowadzić z jego funkcji, która polega na ustaleniu stopnia spełnienia prze­zeń celów, z uwzględnieniem warunków, w których przebiega proces ich reali­zacji. W związku z tym występuje potrzeba ciągłego śledzenia, analizowania i konfrontowania stopnia realizacji celu ze zdarzeniami zachodzącymi na rynku. Możliwe jest to dzięki obliczaniu i analizowaniu wielu mierników.

W zależności od formy organizacyjno-prawnej podmiotów gospodarczych, w rozwiniętej gospodarce rynkowej mogą występować różne podmioty ocenia­jące, którymi są: właściciele (współwłaściciele), przedstawiciele wspólników w spółkach kapitałowych (rady nadzorcze, komisje rewizyjne), inwestorzy, ak­cjonariusze, banki finansujące działalność przedsiębiorstw, wierzyciele przed­siębiorstwa. Ponadto poza wymienionymi podmiotami tę ocenę mogą przepro­wadzać firmy konsultingowe, eksperckie, organizacje konsumenckie i ekolo­giczne. Ocena działalności przedsiębiorstwa odbywa się na użytek jednostek, które są zainteresowane jego kondycją.

Rodzaje oceny

Zróżnicowanie przedsiębiorstw przejawia się w ich różnorodności (produk­cyjne, usługowe, publiczne, samorządowe, spółdzielcze), sposobach władania kapitałem, zarządzania i odpowiedzialności majątkowej właścicieli. Tej różno­rodności występujących podmiotów w zależności od przyjętego kryterium od­powiadaj ą rozmaite rodzaje ocen.

Zależnie od rodzaju przyjętej podstawy odniesienia (porównania w czasie) można wyróżnić ocenę ex post i ex ante. Pierwszy rodzaj oceny polega na usta­leniu stopnia i warunków realizacji celu przedsiębiorstwa w przeszłości. Drugi rodzaj oceny można sprowadzić do badania przewidywanych (przyszłych) na­stępstw rozmaitych zachowań podmiotów występujących przy realizacji celów działania.

Przedsiębiorstwo jest traktowane jako organizacja złożona z wielu ogniw, z których każde ma własną sferę działania i zmierza do osiągnięcia określonych rezultatów w płaszczyznach objętych swą kompetencją. W tej sytuacji trzeba zdobywać informacje odcinkowe i całościowe (syntetyczne). Oceny odcinkowe odnoszą się do wybranych płaszczyzn gospodarowania przedsiębiorstwa (np. gospodarowania: czynnikiem ludzkim, środkami trwałymi, materiałami itp.). Oceny syntetyczne obejmują wyniki funkcjonowania całego przedsiębiorstwa bądź kilka płaszczyzn jego działania.

W ocenie działalności gospodarczej przedsiębiorstwa istotną rolę odgrywa kryterium podmiotu oceniającego. W zależności od typu podmiotu oceniające­go można wyodrębnić oceny zewnętrzne i wewnętrzne. Oceny wewnętrzne przeprowadzają przede wszystkim prawne organy władzy przedsiębiorstwa (dy­rektor, zarząd, rada nadzorcza, rada pracownicza), bądź inne komórki we­wnętrzne, które spełniają te funkcje (np. dział analiz ekonomicznych, dział kon­troli wewnętrznej, dział kontroli jakości itp.). Niekiedy rolę tę wypełniają wła­ściciele (współwłaściciele). Oceny zewnętrzne przeprowadzane są przez banki, kontrahentów przedsiębiorstwa, przyszłych inwestorów lub akcjonariuszy, lo­kalne organy samorządowe, jak również inne podmioty, wykazujące zaintere­sowanie działalnością przedsiębiorstwa.

Oceny przedsiębiorstwa, jak już nadmieniono, mogą podlegać odpowiedniej dezagregacji i być formułowane w różnych przekrojach klasyfikacyjnych. Bio­rąc pod uwagę stopień powtarzalności, oceny można podzielić na oceny syste­matyczne i doraźne. Wyraźnie wzrasta rola ocen systematycznych, które przeprowadzane są regularnie w określonych terminach i przewidzianych prze­działach czasowych (np. dekadowe, miesięczne, kwartalne, półroczne, roczne, wieloletnie). Oceny doraźne przedsiębiorstw nie są stałe, mogą się zmieniać w zależności od konkretnych warunków funkcjonowania podmiotów gospodar­czych. W okresach nie przewidywanej zmiany celów, zmiany warunków lub wyników działania może występować potrzeba poszerzenia ocen syntetycznych przez posługiwanie się ocenami doraźnymi różniącymi się pod względem zakre­su, jak również stopnia ich uszczegółowienia.

Mierniki oceny - pojęcia i cechy podstawowe

Przez miernik działalności gospodarczej rozumie się kategorie ekonomiczne (takie jak np. zysk, koszty, rentowność, wydajność itp.) odzwierciedlające zdarzenia lub fakty z dziedziny gospodarowania, które występują w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu, wyrażone od­powiednimi jednostkami miary. Istota miernika działalności gospodar­czej sprowadza się więc do pomiaru zdarzeń gospodarczych występu­jących w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu, oraz dostarczaniu nie­zbędnych informacji, które mają wyrażać ten proces⁵.

Mierniki wyrażone relacją dwóch wielkości, odnoszące się do jednorod­nych zjawisk, lecz różniących się okresem (narzędzia wyrażania ruchu), są okre­ślane mianem wskaźników.

Rodzaj i liczba instrumentów ekonomicznych powinny być tak dobrane, aby umożliwiały podmiotowi osiągnięcie podstawowego celu. Z punktu widzenia wymagań procesu decyzyjnego mikroekonomiczny cel działalności przedsię­biorstwa przyjmuje postać określonego miernika efektywności działania. Poja­wia się jednak zasadnicze pytanie: jak oceniać efekty działania przedsiębior­stwa? W tej ocenie istotną rolę odgrywa nie tylko rodzaj stosowanego miernika, lecz także jego zgodność z motywami postępowania ludzi w procesie gospo­darczym. Podmiot gospodarowania, w zależności od typu własności, jest skłon­ny do stosowania takiego miernika, który odpowiada motywom postępowania ludzi chcącym osiągnąć dochód. Wzrost udziału i roli sektora prywatnego w naturalny sposób poszerza te obszary gospodarki, gdzie występują rynkowe reguły gry z właściwymi im wzorcami zachowań ekonomicznych i kryteriami wyboru.

W tej sytuacji warto zwrócić uwagę na najbardziej ogólne wymogi mierni­ków, którymi posługują się podmioty gospodarowania w codziennej działalno­ści, bez względu na ich rodzaj, aby system ocen mógł pełnić prawidłowo swoje funkcje.

Szczególnie istotnym wymogiem stawianym miernikom jest ich adekwat­ność do zjawisk przezeń wyrażanych, stawianego celu poznawczego i możliwo­ści zgromadzenia potrzebnych informacji. W ocenie działalności mierniki oceny pełnią istotne funkcje. Dla rozpatrywanych tu kwestii podstawowe znaczenie mają metody pomiaru i wynik przeprowadzonego pomiaru. Ten ostatni w znacznej mierze zależy od przyjętego miernika.

Miernikom oceny działalności gospodarczej przedsiębiorstwa przypisuje się następujące funkcje:

• informowanie o pracy przedsiębiorstwa,

• występowanie jako kryterium wyboru w systemie rachunku ekonomicz­nego,

• pełnienie funkcji pobudzania,

• występowanie jako element regulacji systemu zasilania.

Z punktu widzenia wymagań procesu decyzyjnego realizacja tych funkcji sprowadza się do tego, by mierniki odpowiadały następującym warunkom:

• prosta i przejrzysta forma,

• właściwie zdefiniowana ich pojemność i decyzyjność.

Teoria i praktyka gospodarowania doprowadziła do wykształcenia się bardzo wielu ogólnych i szczegółowych mierników oceny działalności przedsiębiorstw, których klasyfikację można przeprowadzić na podstawie różnych kryteriów. Najprostszą i zrozumiałą postać mają mierniki naturalne, ponieważ odzwier­ciedlają one wąski zakres zjawisk produkcji wyrażanej naturalnymi jednostkami miary (kg, t, mb, m², m³, itd.). Ocena wyników produkcji w jednostkach natu­ralnych ma niewątpliwe zalety, lecz nie pozwala na przedstawienie całkowitej wielkości za pomocą jednego, wspólnego miernika. Naturalnymi jednostkami miary można w zasadzie wyrazić produkcję zakończoną, które nie obejmują produkcji wyrobów i usług nie zakończonych. Ponadto nie uwzględniają jakości produkcji i jej gatunkowości.

Częściej stosuje się mierniki wartościowe, dzięki którym różnorodne wyro­by można sprowadzić do wspólnego mianownika, uwzględnić nie tylko ilość wytwarzanych wyrobów, lecz także ich jakość i produkcję nie zakończoną.

Mierniki dostarczają informacji o zmieniających się warunkach gospodar­czych, czyli przedstawiają informację decydentom. Mierniki oceny są powiąza­ne za pośrednictwem sposobów liczenia (reguł) ze zjawiskami ekonomicznymi i systemem motywacji. Pomiędzy miernikami a zjawiskami ekonomicznymi występuje zjawisko sprzężenia zwrotnego. Podejmowane decyzje mogą prowa­dzić do zmian w wyniku dokonanego pomiaru. Z powyższych względów mier­niki, które są albo zadaniami premiowymi, albo regulatorami zasilania, sta­nowią kryteria wyboru wariantów decyzji podejmowanych przez kierownic­two przedsiębiorstwa. Miernik może pełnić funkcje kryterium wyboru jedynie wtedy, kiedy jest powiązany z systemami pobudzania lub zasilania, bądź jedno­cześnie z tymi systemami. Tego rodzaju mierniki można nazwać preferencyj­nymi. Jeżeli miernik nie jest powiązany z żadnym z wymienionych systemów, to spełnia jedynie funkcję informacyjną o działalności podmiotu i posiada cha­rakter neutralny.

Zakres zdarzeń lub faktów odzwierciedlanych przez dany miernik nosi nazwę jego pojemności.

Mierniki mogą rejestrować szerokie lub wąskie pole obserwacji (recepcji) zdarzeń ekonomicznych.

Polem obserwacji (recepcji) nazywa się ilość, rodzaj cech i zakres zdarzeń gospodarczych, na które reaguje (rejestruje) miernik.

Szerokość pola obserwacji zależy od zasad konstrukcji miernika, tj. sposo­bów jego liczenia wynikających z obowiązujących aktów normatywnych, reguł rachunkowości (standardów rachunkowości i sprawozdawczości).

Kryterium szerokości pola recepcji jest jednym z podstawowych podziałów. Wyróżnia się tu mierniki syntetyczne i wyspecjalizowane (szczegółowe, od­cinkowe, cząstkowe, analityczne itp.). Mierniki syntetyczne rejestrują szerokie pole recepcji, mają dużą pojemność, odzwierciedlają wszystkie istotne zdarze­nia i fakty występujące w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa. Wynika z tego, że są to kryteria nawiązujące do zysku, stopy zysku, rentowności, stopy rentowności itp. Mierniki wyspecjalizowane mają wąskie pola recepcji i obej­muj ą jedynie niektóre cechy zdarzeń gospodarczych bądź po stronie nakładów, bądź ze sfery wyników oraz poszczególne strony działalności przedsiębiorstwa. Przykładem takich mierników są wskaźniki gatunkowości zużycia materiałów,energii, pracochłonności wyrobów czy liczba braków. Uzupełniają one pomiar zjawisk nie objętych miernikami syntetycznymi, a niekiedy dublują zdarzenia przedstawione zbiorczo miernikami syntetycznymi. W praktyce gospodarczej przyjmuje się, że powinny one charakteryzować wybraną sferę działalności go­spodarczej i być składowymi wektora wskaźników.

Mierniki syntetyczne wykorzystuje się w systemie ocen zewnętrznych. Ogólnie charakteryzują one wszystkie wyniki gospodarowania podmiotu. Kryte­ria syntetyczne dobrze charakteryzują warianty działań gospodarczych i stano­wią podstawę wyboru ekonomicznego. Mierniki wyspecjalizowane można konstruować z dowolnym stopniem szczegółowości i wykorzystywać w ocenach wewnętrznych przedsiębiorstw. W ocenach zewnętrznych mierniki cząstkowe wykorzystuje się uzupełniająco, ponieważ poszerzają pomiar zjawisk nie obję­tych miernikami syntetycznymi.

Decyzyjnością miernika określa się zakres zdarzeń gospodarczych, które przedsiębiorstwo może samodzielnie kształtować na podstawie własnej decyzji. Decyzyjność miernika wynika z przyjętego systemu zarządzania i występującego systemu społeczno-gospodarczego.

Dokonujące się zmiany w funkcjonowaniu gospodarki (przekształcenia wła­snościowe, demonopolizacja, znaczne urynkowienie gospodarki, stopniowe powstawanie rynku kapitałowego i związanych z tym instytucji finansowych) wymuszają przekształcenia w systemie zarządzania przedsiębiorstwem, a zwłaszcza nowego systemu ocen (wewnętrznych i zewnętrznych). Kryteria ocen działalności podmiotu gospodarczego powinno się formułować zgodnie z przyjętymi celami, strategią i oczekiwaniami.

Metody dokonywania ocen

Powstałe alternatywne teorie przedsiębiorstwa, zwłaszcza teorie o charakte­rze pozytywnym, pojawiły się dzięki wykorzystaniu odmiennej metodologii badawczej, której podstawą są rzeczywiste zachowania podmiotów⁶.

We współczesnej gospodarce rynkowej zwraca się szczególną uwagę na dłu­gofalowość w ocenie podmiotów. Oznacza to niejednokrotnie możliwość rezy­gnacji z doraźnych, krótkookresowych wysokich ocen (zysków) na rzecz osią­gnięcia przez firmę zaufania w swoim środowisku, co sprzyja tworzeniu swo­istego imctge. Przedsiębiorcy mogą maksymalizować swoją funkcję użyteczno­ści, co w określonej sytuacji może prowadzić do poświęcenia dochodów pie­niężnych na rzecz innych zmiennych, tworzących ich funkcje użyteczności. Z jednej strony oznacza, to konieczność stałego rewidowania celów działalności, które mogą być wyrażane w różnych miernikach (np. satysfakcjonujący poziom zysku, określony poziom sprzedaży lub inne mierniki), umożliwiające przetrwa­nie podmiotu i jego rozwój.

Na tle tych krótkich uwag można stwierdzić, że jedną z podstawowych kwe­stii jest liczba stosowanych mierników, występujących w ocenie funkcjonują­cych podmiotów gospodarczych. Problem sprowadza się więc do występowania jednokryterialnej lub wielokryterialnej funkcji celu. Wymienione modele mogą być bardziej lub mniej przydatne w zależności od kwestii, które za ich pomocą będą wyjaśniane. Wynika to z wielorakiej funkcji mierników. Jeśli miernik ma pełnić funkcję oceny jako kryterium wyboru, najkorzystniejszym rozwiązaniem będzie zastosowanie jednego, syntetycznego miernika (jednokry-terialna funkcja celu). Jeden syntetyczny miernik powoduje, że można racjonal­nie przewidywać reakcję przedsiębiorstw. Tego rodzaju rozwiązanie zapewnia prostotę oceny.

Z drugiej strony funkcja celu przedsiębiorstwa (kryterium wyboru) jest zło­żona. Decyzje podejmowane w podmiotach gospodarczych są podporządkowane złożonej funkcji użyteczności - funkcji o wielu argumentach. Wszystko to sprawia, że motywy postępowania bezpośrednich wytwórców nie są jednolite (wielokryterialna funkcja celu). Wejrzenie w ocenę efektywności gospodarowa­nia wymaga więc stosowania różnorodnych kategorii ekonomicznych, czyli przyjmowania wielu mierników jako podstawy systemu oceny. Wielokryterialny system ocen najlepiej spełnia funkcję informacyjną. Niezbędna staje się wów­czas integracja tych ocen w jedną sumaryczną ocenę syntetyczną. Najczęściej otrzymuje się ją przez sumowanie ważonych ocen cząstkowych. Ocena efek­tywności gospodarowania przedsiębiorstwa jest jednym z istotnych i trudnych zagadnień. Wielość uzyskanych w wyniku oceny wskaźników utrudnia czytel­ność obrazu kondycji przedsiębiorstw, co komplikuje podejmowanie decyzji.

Niejednokrotnie stosuje się systemy mierników, będące uporządkowanym zbiorem, w którym mierniki podstawowe dezagreguje się na mierniki niższego rzędu. Dąży się jednak do zachowania zgodności rachunkowej między różnymi poziomami uszczegółowienia⁷. Interesujący zestaw mierników, wykorzystywa­nych do oceny efektywności gospodarowania, zawiera tak zwana metoda UNIDO. Wykorzystuje ona ocenę poziomu kształtowania się czternastu mierni­ków finansowych. Wśród nich dwa są najczęściej wykorzystywane w gospodar­ce rynkowej: miernik stopy zwrotu kapitału zakładowego ze środków własnych i miernik zwrotu kapitału ogółem.

Oryginalną metodykę oceny przedstawił Bank Światowy. Wykorzystuje się ją do oceny decyzji inwestycyjnych⁸ i badania efektywności gospodarowania z uwzględnieniem różnych punktów widzenia: kierownictwa, udziałowców i kredytobiorców. Występujące w tej koncepcji mierniki dzielą się na dwie gru­py: nie/dyskontowane i zdyskontowane.

Jak już nadmieniono, istotnym etapem badania pozycji przedsiębiorstwa jest określenie wewnętrznego potencjału, zdolności do przetrwania i rozwoju w długim okresie. Drugie podejście polega więc na prowadzeniu wielostronnych ocen każdej ze sfer funkcjonowania przedsiębiorstwa, łączeniu analiz finanso­wych, marketingowych i organizacyjnych. W jednej z wersji kompleksowej oceny proponuje się badanie kondycji przedsiębiorstwa na podstawie zestawu 212 czynników z 12 obszarów działania⁹. Obszary o strategicznym znaczeniu dla przedsiębiorstwa odnoszą się do:

• ogólnych relacji z otoczeniem,

• techniki, technologii i organizacji produkcji,

• strategii rozwoju produktu,

• strategii dystrybucji wyrobów,

• promocji, reklamy,

• strategii cen,

• planowania,

• gospodarki zasobami ludzkimi,

• gospodarki majątkiem trwałym,

• gospodarki materiałowej,

• endogenicznych wyznaczników procesu zarządzania,

• wyników, kosztów i finansów.

Każdy podmiot na podstawie tej metody otrzymuje określoną ilość punktów w każdym z wymienionych obszarów, co pozwala na przedstawienie kondycji w ramach poszczególnych obszarów, jak i łącznie dla wszystkich ocenianych obszarów.

Jednoznaczna ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej podmiotu na podsta­wie wielu wskaźników, jak wspomniano, napotyka na trudności przy interpreta­cji uzyskanych rezultatów. W szczególności występują one wówczas, kiedy ocena przeprowadzana jest na podstawie wag przypisywanych poszczególnym zmiennym. Dotychczas nie znaleziono uniwersalnego sposobu rozwiązania tego zagadnienia¹⁰.

Metody, które można wykorzystać w tym przypadku, to są modele analizy wielowskaźnikowej konstruowane z zastosowaniem analizy dyskryminacyj­nej. Najbardziej znanym i rozpowszechnionym jest model statyczny E. Altmana, służący do przewidywania trudności finansowych. Kojarzy on tradycyjną analizę wskaźników finansowych z metodą statystyczną nazywaną wielowymiarową analizą dyskryminacji¹¹. Metody analizy dyskryminacyjnej umożli­wiają badania kondycji poszczególnych przedsiębiorstw w sytuacji, gdy oceny dokonuje się według wielu kryteriów. Ponadto metody te mogą być wykorzy­stywane do oceny poszczególnych przedsiębiorstw, ale także do porównań mię­dzy przedsiębiorstwami i przeprowadzania różnego rodzaju preselekcji i selek­cji-

Inną metodą uzyskania określonej syntetyzacji ocen jest przyjmowanie jed­nego miernika jako podstawowego, pozostałych natomiast jako pomocniczych i uzupełniających.

Występujące w ocenie przedsiębiorstw porównania mogą być przeprowadza­ne w różnych kierunkach i układach odniesienia. W zależności od przedmiotu i celu badań przyjmuje się określone podstawy odniesienia. Mogą nimi być wielkości planowane, wielkości rzeczywiste z lat poprzednich, średnie wielkości sektorowe, a także wielkości wzorcowe - standardowe.

Mierniki stosowane w ocenie działalności przedsiębiorstwa

Duża różnorodność, a tym samym nieporównywalność mierników występu­jących w gospodarce rynkowej, uzasadnia dążenie do ograniczenia ich liczebno­ści i agregowania w płaszczyznach o zbliżonej treści ekonomicznej (pole recep­cji). To podejście opiera się na założeniu, że spośród wielu mierników, które obejmuje analiza kondycji przedsiębiorstwa, tylko kilka decyduje o pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa, jego sukcesie bądź porażce.

Z powyższych względów zaleca się posługiwanie się w ocenie kondycji przedsiębiorstw uproszczonymi metodami, do których należą: metoda ąuick testu oraz uproszczona multiplikacyjna analiza dyskryminacji¹². Znajdują one szerokie zastosowanie w ocenie przedsiębiorstw zachodnioeuropejskich i amerykańskich. Metody te prowadzą do pokrywania się z wynikami pełnej analizy kompleksowej, jak również z wynikami multiplikacyjnej statystycznej analizy dyskryminacji. Wspomniane metody mogą tworzyć system wczesnego ostrzegania i wczesnej identyfikacji zagrożeń występujących w funkcjonowaniu podmiotów, a także możliwość identyfikacji głównych źródeł sukcesu.

Metody ąuick testu i uproszczonej multiplikacyjnej analizy dyskrymina­cji można przedstawić za pomocą grupy wskaźników¹³. Metoda ąuick testu sprowadza się do szybkiego testowania kondycji przedsiębiorstwa za pomocą czterech wskaźników:

1) wskaźnik udziału kapitału własnego w aktywach:

kapitał własny aktywa

2) skorygowany o odsetki wskaźnik zyskowności aktywów (ROA - return
on assets - wskaźnik zwrotu aktywów):

zysk brutto + odsetki od kredytu aktywa

3) wskaźnik okresu zadłużenia (wyrażony w latach):

kapitał obcy - środki pieniężne

(wraz z krótkookresowymi papierami wartościowymi)

roczna suma zysku brutto + amortyzacja

4) wskaźnik relacji między zyskiem i amortyzacją a przychodem (obrotami
firmy):

zysk brutto + amortyzacja przychody (obroty)

Dobór wskaźników do ąuick testu został tak pomyślany, aby objął swym za­kresem najistotniejsze płaszczyzny gospodarowania, którymi są: stabilność fi­nansowa, poziom rentowności i zdolność do generowania nadwyżek pienięż­nych.

Pierwszy wskaźnik charakteryzuje źródła finansowania, natomiast wskaźnik zadłużenia w latach - płynność finansową. Z kolei obydwa wskaźniki l i 4 przedstawiają stopień stabilności finansowej.

Wskaźnik zyskowności aktywów (zwrotu aktywów) identyfikuje zyskowność działalności i efektywność wykorzystania majątku. Z kolei stosunek między sumą zysku i amortyzacji a wartością obrotów przedstawia zdolność przedsię­biorstwa do wytwarzania nadwyżek pieniężnych (net cashflow). Razem obydwa wskaźniki ilustrują sytuację rynkową podmiotu¹⁴.

W uproszczonej metodzie dyskryminacji wymienia się sześć wskaźników, które rozstrzygając kondycji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstw. Są nimi następujące wskaźniki:

1) relacja nadwyżek pieniężnych (net cashjlow), tj. zysku brutto i amorty­zacji do zobowiązań (kapitału obcego):

zysk brutto + amortyzacja

zobowiązania krótko- i długoterminowe

W zależności od sposobu mierzenia ekonomicznej działalności przedsiębior­stwa, mierniki syntetyczne można wyrażać liczbami bezwzględnymi i relatyw­nymi, które mogą być rozmaicie konstruowane. Sposób konstrukcji wyraża w określonej mierze efektywność gospodarowania.

Zysk netto jest miernikiem odzwierciedlającym wszystkie strony działalności przedsiębiorstwa, czyli zarówno efekty produkcji, jak i nakłady na nią ponie­sione. Uwzględnia więc wyniki operacyjne produkcji i sprzedaży, wyniki dzia­łalności pozaoperacyjnej, straty i zyski nadzwyczajne. Jego maksymalizację uzyskuje się przez wzrost utargu osiągniętego ze sprzedaży wyrobów i usług oraz obniżenie kosztów własnych poniesionych na ich wytwarzanie. Wielkość zysku określa aktywność przedsiębiorstwa i jest przedmiotem zainteresowania menedżerów, kredytodawców i udziałowców. Ze względów praktycznych i trudności uszeregowania wskaźników finansowych według potrzeb odbiorców, najczęściej wyodrębnia się cztery podstawowe obszary oceny wskaźnikowej¹⁵:

• płynności finansowej,

• zadłużenia,

• sprawności działania, czyli aktywności,

• rentowności.

Wymienione grupy wskaźników finansowych są wykorzystywane do oceny zdolności przynoszenia zysku przez przedsiębiorstwo. Pierwsze trzy grupy do­starczaj ą niezbędnych informacji z punktu widzenia bieżącej, krótkoterminowej działalności podmiotu, a ostatnia umożliwia przedstawienie długoterminowych perspektyw podmiotu gospodarczego.

Zdolność podmiotu do regulowania zobowiązań krótkoterminowych (bie­żących) zależy od płynności, czyli możliwości natychmiastowego dostępu do gotówki. Płynność określa zdolność przedsiębiorstwa do wypełnienia przez nie zobowiązań. Do pomiaru płynności mogą być wykorzystywane następujące wskaźniki:

• wskaźnik bieżącej płynności (ąurrent ratió)

aktywa bieżące

zobowiązania bieżące wskaźnik wysokiej płynności (ąuick ratio)

aktywa bieżące - średni stan zapasów - przedpłaty zobowiązania bieżące

Aktywa bieżące (środki obrotowe) występujące w liczniku tych wzorów obejmują: gotówkę w kasie, czeki, gotówkę w banku i inne odpowiedniki go­tówki (wierzytelności, zapasy i zbywalne papiery wartościowe). Zobowiązania bieżące - dotyczą różnorodnych zobowiązań krótkoterminowych wobec do­stawców, budżetu, banków i pracowników.

Wskaźnik bieżącej płynności informuje, w jakim stopniu bieżące aktywa są większe od bieżących zobowiązań. Im wyższy będzie poziom tego wskaźnika, tym większa będzie zdolność podmiotu do regulowania swoich zobowiązań i odwrotnie. Na ogół przyjmuje się, że wskaźnik bieżącej płynności powinien wynosić około 2, co oznacza, że aktywa bieżące powinny być zawsze dwukrot­nie większe niż zobowiązania bieżące. Oznacza to równocześnie zachowanie równowagi finansowej podmiotu. W przypadku mniejszej i większej wielkości wskaźnika kierownictwo przedsiębiorstwa powinno zbadać przyczyny tego zja­wiska. Poziom wskaźnika równy 1,2 określa się jako minimum bezpieczeństwa finansowego¹⁶. Nadmierna wielkość tego wskaźnika może być z kolei nieko­rzystna dla właściciela, ponieważ oznacza wysokie zaangażowanie kapitału obrotowego w finansowaniu cyklu produkcyjnego.

Wskaźnik wysokiej płynności opiera się na aktywach, które łatwiej można zamienić na gotówkę i jest bardziej wymagającą miarą płynności. Nie uwzględ­nia on (wyłącza) z bieżących aktywów zapasów, które są składnikami majątku firmy o mniejszej płynności, oraz nakładów przyszłych okresów. Wskaźnik ten charakteryzuje stopień pokrycia zobowiązań krótkoterminowych aktywami bie­żącymi o znacznym stopniu płynności. Wskaźnik wysokiej płynności oscylujący w granicach około 1,0 uznawany jest za zadowalający. Jeśli kształtuje się on poniżej l, to podmiot nie ma wystarczającej płynności, czyli nie jest w stanie zaspokoić bieżących zobowiązań gotówkowych.

Wskaźniki zadłużenia określają stopień ryzyka struktury kapitału, tj. sto­pień zadłużenia oraz zdolność przedsiębiorstwa do obsługi długu. Oznacza to określenie zdolności podmiotu do realizacji całości długu, czyli spłaty odsetek i rat. W przeciwieństwie do płynności finansowej, związanej z krótkim okresem i dotyczącym działalności eksploatacyjnej w krótkim czasie, wskaźniki tej grupy umożliwiają ocenę długoterminowej wypłacalności. Wskaźniki tej grupy po­zwalają ocenić wzajemne relacje występujące pomiędzy kapitałami własnymi i obcymi, a także źródła finansowania własnego i zewnętrznego. Stąd często tę grupę wskaźników określa się mianem wskaźników wspomagania finansowego.

Maksymalizacja wielkości zysku prowadzi do niedoceniania ryzyka, które jest miarą niepewności przyszłych dochodów. Korzystne jest otrzymywanie dochodów ze swoich funduszy wcześniej niż później. Występuje sprzeczność między ryzykiem i dochodem. Kategorie ryzyka i dochodu powinny być po­strzegane zawsze razem. Jeśli ryzyko jest wysokie, to powinno ono być skompensowane przez oczekiwany wysoki zysk. Niepewność stwarza sytuację, że zysk staje się zmienną losową, która może być maksymalizowana tylko z uwzględnieniem skłonności do ponoszenia ryzyka przez osoby je podejmujące.

Wśród wskaźników służących do oceny zadłużenia przedsiębiorstwa można w szczególności wyróżnić:

• wskaźniki ogólnego zadłużenia,

• wskaźniki zadłużenia kapitału własnego,

• wskaźniki zadłużenia długoterminowego.

Wskaźnik ogólnego zadłużenia charakteryzuje stosunek kapitałów obcych, tj. ogółu zobowiązań przedsiębiorstwa, do całości jego majątku:

aktywa bieżące zobowiązania bieżące

•100%

Wysoki poziom tego wskaźnika oznacza dużą skalę zaciągniętych pożyczek. Instytucje finansowe niechętnie udzielają pożyczek przedsiębiorstwom, kiedy wskaźnik ten przekracza określony poziom, tj. wartość graniczną, która powinna oscylować w przedziale 57% - 67%¹⁷. Właściciele kapitału pożyczkowego pre­ferują niski poziom tego wskaźnika, ponieważ zapewnia właścicielom mniejsze ryzyko i zwrot ich kapitału.

Określone rozwinięcie wskaźnika ogólnego zadłużenia stanowi wskaźnik za­dłużenia kapitału własnego:

zobowiązania ogółem

Wśród wskaźników informujących o zdolności przedsiębiorstwa do obsługi długu można wymienić wiele wariantów. Jednym z nich jest wskaźnik pokrycia obsługi długu, określany także mianem wskaźnika wiarygodności kredytowej. Wskaźnik ten może być obliczany w dwóch odmianach, wykorzystując w licz­niku relację zysku przed spłatą odsetek i opodatkowaniem, bądź też zysk po odliczeniu wielkości tych dwóch kategorii.

zysk przed opodatkowaniem + odsetki

raty kapitałowe + odsetki

wskaźnik pokrycia długu I =

Informuje on o stopniu zabezpieczenia obsługi kredytu przez wygospodaro­wany zysk w przedsiębiorstwie. Na tej podstawie można ustalić, ile razy zysk uzyskany z działalności podmiotu jest w stanie pokryć roczne spłaty kredytu długoterminowego i odsetki od niego. Wysokość tego wskaźnika powinna być większa od l. Bank Światowy postuluje minimalną jego wartość na poziomie 1,3, natomiast optymalnąw skali 2,5. Tak skonstruowany wskaźnik jest częściej wykorzystywany jako parametr makro niż mikro.

W praktyce na spłatę kredytu może być wykorzystywany zysk, który pozo­staje w przedsiębiorstwie po opodatkowaniu. Zobowiązania podatkowe mają bowiem zawsze pierwszeństwo przed zobowiązaniami kredytowymi. Stąd bar­dziej uzasadnione jest posługiwanie się wskaźnikiem pokrycia obsługi długu biorąc za podstawę zysk netto.

> l

Zysk po opodatkowaniu

wskaźnik pokrycia długu II = -----------------------------------≥1

raty kapitałowe + odsetki

Wskaźnik ten informuje o zdolności przedsiębiorstwa do płacenia rat kapi­tałowych i odsetek z tytułu zaciągniętych kredytów z wygospodarowanego zy­sku netto. Interesuje on przede wszystkim kredytodawców i kredytobiorców, stanowiąc podstawę kryterium wypłacalności pożyczkobiorcy. Im większy jest poziom wskaźnika, tym korzystniej ocenia się wypłacalność pożyczkobiorcy.

Wskaźniki sprawności działania pozwalają na określenie poziomu efektyw­ności, z jaką podmiot działania wykorzystuje swoje aktywa. Wskaźniki te odno­szą się zarówno do całości aktywów, jak również poszczególnych składników majątkowych. Wskaźniki sprawności działania mają na celu pokazanie opera­cyjnej efektywności wykorzystania poszczególnych pozycji aktywów, bądź ich grupy. Do tych grup można zaliczyć wskaźniki oparte na kosztach wytwarza­nia, wskaźniki rotacji i wskaźniki gospodarowania zasobami. W tych płasz­czyznach oceny gospodarowania można proponować wiele różnorodnych wskaźników. Przedstawione zostaną najistotniejsze z nich.

Wskaźnik operacyjności (nazywany wskaźnikiem poziomu kosztów), jest najbardziej ogólnym wskaźnikiem ilustrującym aktywność w wykorzystaniu zasobów. Charakteryzuje efektywność gospodarowania w przedsiębiorstwie i możliwości działania podmiotu w zakresie możliwości obniżenia kosztów:

związanych z kwantyfikacją wielowymiarowych zjawisk ekonomicznych. Każda z tych metod umożliwia uzyskanie określonych informacji związanych z oceną poziomu efektywności gospodarowania, które zawierają istotną wartość po­znawczą.

Oceny zsyntetyzowane i prospektywne

Występujące opracowania ograniczają się do wysuwania propozycji meto­dycznych, obejmujących różne postacie syntetycznych i analitycznych mierni­ków efektywności ekonomicznej przedsiębiorstwa, którym powinny odpowiadać wskazówki co do możliwości i zakresu ich wykorzystania utylitarnego oraz aplikacyjnego. Problematyka oceny efektywności ekonomicznej przedsiębior­stwa, jak nadmieniono, należy do zagadnień szczególnie złożonych. Prowadzone rozważania teoretyczne występujące w literaturze przedmiotu odnoszą się do różnych koncepcji pomiaru efektywności ekonomicznej i do rozmaitych skal (mikro, mezo, makro) prowadzenia tej działalności.

W świetle powyższych spostrzeżeń można stwierdzić, że istniejące systemy oceny efektywności ekonomicznej przedsiębiorstwa oparte na analizie współ-czynnikowej zawierają także słabe strony, co utrudnia obiektywizację oceny funkcjonowania podmiotu w otoczeniu rynkowym. W warunkach gospodarki polskiej wyraża się to dodatkowo faktem słabo rozwiniętego rynku kapitałowe­go, co ogranicza wykorzystanie mierników giełdowych wyznaczających wartość rynkową podmiotów gospodarowania.

Na płaszczyźnie dotychczasowego dorobku naukowego pojawiają się nowe propozycje, odnoszące się do kwestii efektywności ekonomicznej przedsiębior­stwa, jej pomiaru i oceny. W celu zwiększenia dokładności przeprowadzanych obliczeń w literaturze podmiotu proponuje się brać pod uwagę odpowiednio skwantyfikowane zmienne, sprowadzane do jednego miernika syntetycznego, który charakteryzuje efektywność ekonomiczną przedsiębiorstwa lub grupy przedsiębiorstw (w przypadku analizy międzyzakładowej)²¹. Ocena efektywno­ści ekonomicznej podmiotu jako złożonej kategorii ekonomicznej charaktery­zuje się wieloaspektowością, uwzględniającą wiele rozmaitych czynników ją określających. Narzędziem, które pozwala na znalezienie pewnej miary synte­tycznej, stanowiącej kryterium wartościowania porównywalnych obiektów, jest wykorzystanie metod taksonomicznych. Wspomniane metody umożliwiają agregację oceny (zsyntetyzowanie) badanych zmiennych, przy równoległym posługiwaniu się dużymi zbiorami informacji (mierników)²². Zasadniczą kwestią w tej metodzie pozostaje problematyka porządkowania liniowego oraz tak­sonomiczne aspekty agregacji, normalizacji i ważenia cech diagnostycznych.

Miara taksonomiczna efektywności ekonomicznej stanowi sumaryczny (wielowymiarowy) uporządkowany zbiór zależności ilościowych występujących między cechami diagnostycznymi, wybranymi do badań i odpowiednio zweryfi­kowanymi, odwzorowującymi rzeczywiste relacje nakładowo-wynikowe (cenowokosztowe) w przedsiębiorstwie. Podstawową cechą metod taksonomicznych jest jednoznacznie określony rezultat oceny efektywności ekonomicznej pod­miotu gospodarującego.

Przedmiotem badań, w których zastosowano metody taksonomiczne, jest kla­syfikacja obiektu wielowymiarowego przedsiębiorstwa postrzeganego w trzech przekrojach: przestrzennym, merytorycznym i czasowym. Zastosowanie analizy taksonomicznej pozwala na określenie miar syntetycznych badanych zjawisk, podziału obserwowanego zbioru zjawisk lub obiektów na bardziej jednorodne podzbiory. W badaniach wykorzystuje się następujący algorytm postępowa­nia²³:

• dobór zmiennych wyjściowych, a także zmiennych diagnostycznych do­konuje się według określonych przesłanek;

• sprowadzenie do porównywalności różnoimiennych cech;

• zbudowanie wzorca taksonomicznego;

• określenie odległości taksonomicznych od wzorca;

• wyznaczenie miary taksonomicznej (agregatowej, zintegrowanej, skumulowanej);

• hierarchizacja podmiotów obiektów na podstawie osiągniętego poziomu
  miary taksonomicznej na obiekty: nisko, średnio i wysoko rozwinięte;

• segregowanie obiektów według stopnia wewnętrznej jednorodności (homogeniczności) poszczególnych podzbiorów.

Pomiar i klasyfikacja podmiotów (obiektów) dokonują się na podstawie mia­ry agregatowej, która stanowi wypadkową poszczególnych cech diagnostycz­nych. Na badane zjawiska, będące przedmiotem kwantyfikacji, wspomniane cechy mogą oddziaływać w sposób pozytywny (stymulanty), niekorzystny (destymulatny), a także korzystny do pewnego poziomu i niekorzystny po jego przekroczeniu (nominanty). Dzięki doborowi odpowiednich mierników otrzy­muje się wynik wolny od niejednoznaczności.

Wspomniane mierniki finansowe i metody badawcze są niewystarczające w stosunku do przyszłych potrzeb zarządzania, co wiąże się z nadaniem odpo­wiednio wysokiej rangi analizie przyszłościowej (ex ante)^u. W zarządzaniu strategicznym występuje ogólnie uznane twierdzenie, że finansowym celem działalności podmiotu gospodarczego jest maksymalizacja wartości przedsię­biorstwa na obecnym etapie rozwoju, co jest tożsame z maksymalizacją bogac­twa właścicieli. W warunkach zarządzania strategicznego ocena prospektywna umożliwia decyzje o zasadniczym znaczeniu dla sukcesu przedsiębiorstwa w przyszłości. Dotychczas jednak nadal dominuje zarządzanie krótkoterminowe, a nie zarządzanie strategiczne, natomiast przeprowadzane analizy finansowe i występujący system oceny nastawione są w dużym stopniu na badanie prze­szłości (analizy ex post}. Charakteryzują się bowiem krótkoterminową orienta­cją, niewystarczającym stopniem powiązania planowania i kontroli na strate­gicznym i operacyjnym szczeblu zarządzania, a także spójności planowania rzeczowego i finansowego, co nie daje podstaw do podjęcia prawidłowych de­cyzji oraz oceny sprawności funkcjonowania podmiotu gospodarczego.

Koncepcja pomiaru i oceny powinna cechować się użytecznością praktyczną, tj. być przydatnym narzędziem przedsiębiorstw, które chcą badać, oceniać i wpływać na poziom swojej efektywności w przyszłości.

Nowy system oceny przedsiębiorstwa w odróżnieniu od dotychcza­sowych ocen powinien być nastawiany na sterowanie rosnącą warto­ścią przedsiębiorstwa dla właścicieli (shareholder value)²⁵.

Stwarza to jednocześnie potrzebę operacjonalizacji tej wielkości, do której tradycyjne mierniki są niewystarczające. Podstawową funkcją kierownictwa podmiotów gospodarczych nie jest ocena retrospektywna, lecz analiza związku między strumieniem ponoszonych nakładów inwestycyjnych i wielkością przy­szłych, niepewnych przepływów pieniężnych. Kwantyfikacja bogactwa akcjona­riuszy może następować na podstawie prognozowanych wielkości przepływów pieniężnych, z uwzględnieniem: czynnika czasu, poziomu inflacji, spodziewa­nego ryzyka itp.²⁶. Jest to zgodne z twierdzeniem, że najważniejsze są przyszłe przepływy pieniężne generowane przez dane podmioty gospodarcze²⁷. Niepew­ność, która występuje w procesach gospodarczych i odnosi się w szczególności do prognoz, pogłębia wykorzystanie niewłaściwych rozwiązań metodycznych, co pozostaje niekiedy w sprzeczności z formułowanymi postulatami.

9

---