PIERWSZE RZ膭DY CENTRALNE
- J. MORACZEWSKIEGO, I. PADEREWSKIEGO
J. Moraczewski 17 listopad 1918 - 16 stycznia 1919
10 listopada 1918 r. do Warszawy przybywa J贸zef Pi艂sudski. Jego przyjazdu oczekiwa艂y wi臋kszo艣膰 stronnictw politycznych, kt贸re liczy艂y, 偶e przejmie w艂adz臋. Rada Regencyjna przekazuje Pi艂sudskiemu 11 listopada zwierzchnictwo nad wojskiem. 14 listopada Rada Regencyjna oddaje w jego r臋ce pe艂ni臋 w艂adzy z obowi膮zkiem powo艂ania Rz膮du Narodowego. Pi艂sudski przejmuje w艂adz臋 legalnie.
W wyniku rozm贸w z niemieck膮 Rad膮 呕o艂niersk膮 uda艂o si臋 uzgodni膰 warunki wycofania wojsk.
11 listopada Pi艂sudski wezwa艂 do Warszawy I. Daszy艅skiego i E. Rydza-艢mig艂ego. Pi艂sudski chcia艂 stworzy膰 rz膮d grupuj膮cy wa偶niejsze stronnictwa i dlatego za偶膮da艂, aby ca艂y gabinet stan膮艂 do jego dyspozycji. Od 12 listopada toczy艂y si臋 pertraktacje polityczne pod egid膮 samego Pi艂sudskiego. Brali w niej udzia艂 przedstawiciele wa偶niejszych ugrupowa艅 z Kr贸lestwa i Galicji.
Pi艂sudski 14 listopada powierza misje sformu艂owania rz膮du Daszy艅skiemu, czo艂owemu dzia艂aczowi galicyjskiej PPSD, chocia偶 chcia艂 rz膮d koalicyjny. Jednak w listopadzie 1918 by艂o to niemo偶liwe i dlatego zgodzi艂 si臋 na rz膮d ludowy.
Prawica nie uznawa艂a rz膮du lewicowego. Dla Narodowej Demokracji przewidywano tylko trzy teki ministerialne i kierownictwo dyplomatyczne dla Komitetu Narodowego Polski w Pary偶u w rokowaniach pokojowych.
Protesty i kampanie propagandowe Narodowej Demokracji i impas w rokowaniach mi臋dzpartyjnych doprowadzi艂 do dymisji rz膮du Daszy艅skiego 17 listopada.
W tym samym dniu po odrzuceniu kandydatury Witosa Pi艂sudski powierzy艂 misje utworzenia gabinetu J. Moraczewskiemu, dzia艂aczowi PPSD, licz膮c 偶e b臋dzie on akceptowany przez inne stronnictwa, w tym i Narodow膮 Demokracj臋.
Rz膮d moraczewskiego w wi臋kszo艣ci sk艂ada艂 si臋 z cz艂onk贸w poprzedniego rz膮du (15 ministr贸w) - socjalist贸w i PSL „Wyzwolenie”, 5 ministr贸w z pi艂sudczykowskiego Knwentu Organizacji A. prowadzono rozmowy w sprawie rekonstrukcji rz膮du z Witosem, Andrzejem K臋dzior膮 z PSL „Piast” oraz z Wojciechem Korfantym, W艂adys艂awem Seyd膮. Powo艂anie rz膮du koalicyjnego zako艅czy艂o si臋 niepowodzeniem, o co oskar偶y艂 prawic臋 arcybiskup A. Kakowski cz艂onek Rady Regencyjnej.
Rz膮d Moraczewskiego by艂 pierwszym, kt贸ry obejmowa艂 swymi wp艂ywami tak du偶膮 cz臋艣膰 przysz艂ego pa艅stwa. W zasi臋g jego w艂adzy znalaz艂y si臋 prawie ca艂e by艂e Kr贸lestwo Polskie znaczne obszary Galicji. Zadaniem rz膮du by艂o: zwo艂anie Sejmu i praca nad organizacj膮 pa艅stwa.
20 listopada premier przedstawi艂 expose pt. „Do Narodu Polskiego”, w kt贸rym wycofuje si臋 z niekt贸rych przyrzecze艅 spo艂eczno-politycznych rz膮du lubelskiego. Za cel stawia sobie ustanowienie struktur najwy偶szych w艂adz, obrona i zjednoczenie pa艅stwa, zapewni艂 szybkie zwo艂anie sejmu, kt贸ry mia艂 si臋 zaj膮膰 projektami ustaw przed艂u偶onymi przez rz膮d. Do tych projekt贸w nale偶a艂o wyw艂aszczenie wielkiej w艂asno艣ci ziemskiej, upa艅stwowienie pewnych dziedzin produkcji np. przemys艂 naftowy, wydobywczy czy komunikacja. Ustawodawstwo spo艂eczne, kt贸re zosta艂o og艂oszone 23 listopada wprowadza艂o 8-godzinny dzie艅 pracy, obowi膮zkowe ubezpieczenia na wypadek choroby, bezrobocia, zosta艂y ustalone minimalne p艂ace, ochron臋 lokator贸w. Prawa obywatelskie mia艂y zapewni膰 demokracje dla wszystkich, r贸wnouprawnienie obywateli bez r贸偶nicy wyznania i narodowo艣ci, wolno艣膰 prasy i zgromadze艅, swobod臋 organizowania zrzesze艅, zwi膮zk贸w zawodowych, prawo do strajku.
22 listopada rz膮d wyda艂 dekret o najwy偶szych w艂adzach. Powo艂ano instytucje Naczelnika Pa艅stwa, do zada艅 kt贸rego nale偶a艂o: powo艂anie i odwo艂ywanie rz膮du; mianowanie najwy偶szych urz臋dnik贸w; zatwierdzanie bud偶etu i innych ustaw. Dekrety te traci艂y moc je偶eli nie zosta艂y przedstawione Sejmowi do zatwierdzenia.
28 listopada Pi艂sudski podpisa艂 dekret o ordynaci wyborczej i dekret wyznaczaj膮cy wybory na 26 stycznia 1919 r. Wybory mia艂y odbywa膰 si臋 na zasadzie 5-przymiotnikowego prawa. Prawa obywatelskie otrzymali wszyscy, kt贸rzy uko艅czyli 21 rok 偶ycia. Wybory mia艂y odby膰 si臋 na ziemiach gdzie rzeczywi艣cie by艂a w艂adza polska.
Rz膮d Moraczewskiego nie by艂 uznawany przez rz膮dy Francji i Wielkiej Brytanii. 16 listopada Pi艂sudski wysy艂a depesze notyfikacyjn膮, kt贸ra pozostawa艂a bez odpowiedzi. Tak samo bez odpowiedzi pozostawa艂a depesza wiceministra spraw zagranicznych Tytusa Filipowicza z 17 listopada. KNP w Pary偶u skutecznie blokowa艂 kontakty zagraniczne Warszawy.
KNP i rz膮d dzieli艂y kwestie spo艂eczne oraz kierunki budowy pa艅stwa.
KNP wykorzysta艂 wizyt臋 w Warszawie pos艂a niemieckiego H. Von Kesslera (20 listopada), aby podwa偶y膰 wiarygodno艣膰 Pi艂sudskiego w oczach pa艅stw Entanty oskar偶aj膮c go o sympatie proniemieckie.
Rokowania KNP - Warszawa rozpocz臋艂y si臋 w styczniu 1919 r. U艂o偶enie dobrych stosunk贸w z Zachodem zale偶a艂o bezpo艣rednio od wyja艣nienia sytuacji wewn臋trznej w Polsce.
Rz膮d by艂 krytykowany przez prawic臋 i skrajn膮 lewic臋. Rz膮d Moraczewskiego mia艂 charakter tymczasowy i dopiero wybory mia艂y pokaza膰 wp艂yw poszczeg贸lnych stronnictw.
KNP 偶膮da艂 powo艂ania nowego rz膮du. Rozmowy w Warszawie z Pi艂sudskim prowadzili z ramienia KNP najpierw Stanis艂aw Grabski p贸藕niej I. Paderewski. W Pary偶u wys艂annik Pi艂sudskiego K. D艂uski.
Endecja nie chcia艂a czeka膰. Postanowili dokona膰 zamachu na rz膮d i powo艂a膰 nowy pod przewodnictwem Dmowskiego i oddania dow贸dztwa nad armi膮 gen. J. Hallerowi. Na czele zamachu stali: p艂k Marian Januszajtis, ks. Eustachy Sapiecha, T. Dymowski, J. Zdziechowski. Oparciem dla zamachowc贸w by艂a organizacja paramilitarna endecji Stra偶 Narodowa, Towarzystwo „Rozw贸j” i wtajemniczeni oficerowie.
W nocy z 4 na 5 stycznia 1919 r. zamachowcy zatrzymali premiera, ministra spraw wewn臋trznych Thugutta. Nie uda艂a si臋 pr贸ba aresztowania samego Pi艂sudskiego. Szef sztabu gen. S. Szeptycki i Pi艂sudski opanowali sytuacje wci膮gu paru godzin, a rz膮d wprowadzi艂 stan wyj膮tkowy.
Dmowski dochodzi do wniosku, 偶e nale偶y i艣膰 na kompromis.
Przyczyny dymisji rz膮du Moraczewskiego: uzyskanie pomocy od pa艅stw Entanty, z kt贸rymi rozmowy prowadzili przedstawiciele Narodowej Demokracji.
Rz膮d Moraczewskiego spe艂ni艂 swoje zadanie. Nie ponosi艂a si臋 fala rewolucyjna; zosta艂 zapewniony spok贸j w kraju; sz艂y prace przygotowawcze do wybor贸w sejmowych.
I. Paderewski 16 stycznia 1919 - 9 grudnia 1919
2 stycznia 1919 r. I. Paderewski przybywa do Warszawy. 4 stycznia Paderewski przedstawi艂 Pi艂sudskiemu propozycje prawicy utworzenia Rady Narodu Polskiego, kt贸ry by艂by 藕r贸d艂em w艂adzy, a偶 do chwili zebrania Sejmu Ustawodawczego i kt贸ra utworzy艂aby „rz膮d zespalaj膮cy wszystkie powa偶ne stronnictwa polityczne”. Pi艂sudski odrzuci艂 t臋 propozycje.
Po zamachu prawicowym po Paderewskiego do Krakowa wyjecha艂 gen. Szeptycki. 16 stycznia 1919 r. Pi艂sudski podpisa艂 nominacje Paderewskiego na premiera. Rz膮d Paderewskiego mia艂 by膰 rz膮dem bezpartyjnym, przej艣ciowym do czasu zebrania si臋 Sejmu. Sta艂o si臋 inaczej; Sejm nie mia艂 wyra藕nej wi臋kszo艣ci i rz膮d Paderewskiego przetrwa艂 11 miesi臋cy. Nast臋pi艂o porozumienie z KNP, kt贸re by艂o potrzebne Pi艂sudskiemu aby uzyska膰 pomoc od aliant贸w. Powo艂anie rz膮du Paderewskiego spowodowa艂o uznanie Polski na arenie mi臋dzynarodowej: USA uczyni艂a to 30 stycznia 1919, Francja 24 lutego, Wielka Brytania 25 lutego, W艂ochy 27 lutego.
Ministrem spraw wewn臋trznych zosta艂 Stanis艂aw Wojciechowski, kt贸ry podczas nieobecno艣ci premiera by艂 faktycznym szefem rz膮du; ministrami skarbu byli: do 4 kwietnia dr J贸zef Englich, od 4 kwietnia Stanis艂aw Karpi艅ski, od 31 lipca dr Leon Bili艅ski; ministrem wojny: najpierw p艂k Jan Wroczy艅ski, od 27 lutego gen. J贸zef Le艣niewski, a od 3 marca jego zast臋pc膮 by艂 gen. Kazimierz Sosnkowski.
Paderewski zaj膮艂 si臋 g艂ownie polityk膮 zagraniczn膮. Liczono, 偶e uzyska od Koalicji pomoc gospodarcz膮, poparcie przy wytaczaniu granic.
Polityk膮 wschodni膮 - stosunkiem do Litwy kierowa艂 niepodzielnie Pi艂sudski.
5 kwietnia do Pary偶a przybywa Paderewski jako premier i minister spraw zagranicznych. By艂 to czas gdy toczy艂y si臋 rozmowy w sprawie Gda艅ska i G贸rnego 艢l膮ska. Nie zapobieg艂 jednak og艂oszenia Gda艅ska wolnym miastem i plebiscytowi na G贸rnym 艢l膮sku. Polsce narzucona tak偶e tzw. „ma艂y traktat wersalski”. Na debatach sejmowych w dniu 30 i 31 lipca krytykowano Paderewskiego za podpisanie zar贸wno „ma艂ego” jak i „wielkiego traktatu”. Jednak g艂osami 265 pos艂贸w (na 394) ratyfikowano traktaty.
23 wrze艣nia Paderewski broni艂 historycznych praw Polski do Lwowa przez Rad膮 Najwy偶sz膮. Nieprzychylne stanowisko delegacji brytyjskiej powodowa艂o, 偶e spraw臋 Lwowa od艂o偶ono.
26 stycznia odby艂y si臋 wybory do Sejmu Ustawodawczego. Starania Wojciechowskiego sprawi艂y, 偶e wybory by艂y wolne i czyste.
Sejm zebra艂 si臋 10 lutego i ponownie powo艂a艂 Pi艂sudskiego na stanowisko Naczelnika Pa艅stwa do chwili wyboru prezydenta oraz ponownie powierzy艂 urz膮d premiera Paderewskiemu.
20 lutego Sejm uchwali tzw. ma艂膮 konstytucje, kt贸ra precyzowa艂 uprawnienia najwy偶szych w艂adz. Stwierdza艂a ona: w艂adza suwerena nale偶y w pa艅stwie polskim do Sejmu Ustawodawczego; ustawy og艂asza艂 marsza艂ek Sejmu z kontrasygnat膮 premiera i odno艣nego ministra; Naczelnik Pa艅stwa jest przedstawicielem pa艅stwa i najwy偶szym wykonawc膮 ustaw Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych; Naczelnik Pa艅stwa powo艂uje rz膮d w pe艂nym sk艂adzie na podstawie porozumienia z Sejmem; Naczelnik Pa艅stwa i rz膮d s膮 odpowiedzialni przed Sejmem; ka偶dy akt pa艅stwowy Naczelnika Pa艅stwa wymaga podpisu odno艣nego ministra.
Program rz膮du Paderewskiego: oparcie polityki zagranicznej w sojuszu z mocarstwami Entanty; wrogiem zewn臋trznym by艂a Rosja Radziecka; zapowiada艂 og贸lnikowo popraw臋 „ludu pracuj膮cego”; poprawienie sytuacji gospodarczej i aprowizacyjnej; przeprowadzenie reformy rolnej; zjednoczenie trzech dzielnic na polu: administracji, unifikacji monetarnej, prawnej, szkolnictwa.
Zar贸wno Sejm jak i rz膮d przyst膮pi艂y do prac nad konstytucj膮. 25 stycznia Paderewski powo艂a艂 komisje zwan膮 Ankiet膮 z艂o偶on膮 z profesor贸w prawa oraz do艣wiadczonych dzia艂aczy politycznych z Micha艂em Bobrzy艅skim na czele. Projekt ankiety przewidywa艂 Sejm dwuizbowy - Izb臋 poselsk膮 i Izb臋 Senatorsk膮. Prezydenta wybiera膰 mia艂o Zgromadzenie Narodowe, z艂o偶one z elektor贸w wybranych przez nar贸d. Rz膮d przes艂a艂 Komisji Konstytucji projekt 6 kwietnia (prace zako艅czono 12 marca). Komisja wzi臋艂a projekt Ankiety za podstaw臋 pracy, lecz wezwa艂a rz膮d do wniesienia do „laski marsza艂kowskiej projektu deklaracji konstytucji RP”. Rz膮d postanowi艂 przedstawi膰 Sejmowi w艂asn膮 „deklaracj臋 konstytucyjn膮 zawieraj膮c膮 zasady ustroju Rzeczypospolitej”.
Wojciechowski, zleci艂 przygotowanie projektu deklaracji rz膮dowej zgodnie z „duchem Ustawy Rz膮dowej z dnia 3 maja 1791 r.”. nie by艂 to projekt konstytucji, lecz deklaracja og贸lnikowa sk艂adaj膮ca si臋 z „postanowie艅 zasadniczych” zawartych w 12 artyku艂ach:
Polska miedzy narodami,
Prawa i obowi膮zki obywateli,
Sejm Rzeczypospolitej,
Naczelnik Rzeczypospolitej,
Rz膮d,
Samorz膮d,
S膮dy,
Si艂a Zbrojna,
Skarb,
Praca,
O艣wiecenie
Ko艣ci贸艂 i wiara.
Projekt deklaracji wni贸s艂 Wojciechowski na Rad臋 Ministr贸w 3 maja 1919 r., a 5 maja przedstawi艂 deklaracj臋 Sejmowi. Spotka艂a si臋 z krytyk膮 i z prawej i lewej strony Izby.
Jednym z trudnych zada艅 rz膮du by艂o organizowanie administracji. Zespolenie trzech zabor贸w po 123 latach roz艂膮ki, by艂o trudne ze wzgl臋du na to, 偶e w ka偶dej dzielnicy wytworzy艂 si臋 inny stosunek do pa艅stwa i administracji pa艅stwowej. W zaborze astriackim spo艂ecze艅stwo przywyk艂o liczy膰 w wielu dziedzinach na pomoc pa艅stwa; w rosyjskim bezprawie i korupcja urz臋dnicza wywo艂ywa艂y sk艂onno艣ci do omijania prawa i 艂apownictwa. Brakowa艂o wykwalifikowanych, do艣wiadczonych urz臋dnik贸w. Tworzenie organ贸w administracji i ustalenie zakresu ich dzia艂ania by艂o trudne ze wzgl臋du na to, 偶e Polska nie mia艂a jeszcze ustalonych granic.
7 lutego rz膮d wyda艂 dekret o powszechnym obowi膮zku szkolnym dzieci od 7 do 14 roku 偶ycia. Wprowadzono te偶 dekret o 5-letnich seminariach nauczycielskich.
7 marca Rada Ministr贸w ustanowi艂a Urz膮d Generalny Delegata Rz膮du dla Galicji i przekaza艂a mu uprawnienia dawnego namiestnika. Delegatem zosta艂 Kazimierz Ga艂ecki, kt贸ry musia艂 nieustannie regulowa膰 spory kompetencyjne pomi臋dzy w艂adzami centralnymi i samorz膮dowymi.
Pozna艅skiem zarz膮dza艂a Naczelna Rada Ludowa. Ustawa Sejmowa z 1 sierpnia 1919 r. stwierdza艂a, 偶e ziemia dawnego zaboru pruskiego podlegaj膮 organom centralnym Rzeczypospolitej. Zachowana odr臋bno艣膰 polega艂a na tym, 偶e ziemiami tymi, zarz膮dza艂 minister; podlega艂y mu wszystkie sprawy kraju z wyj膮tkiem polityki zagranicznej, wojska i ce艂. Minister rezydowa艂 w Poznaniu.
24 lipca Sejm uchwali艂 przygotowan膮 przez Wojciechowskiego ustaw臋 o policji pa艅stwowej, wzoruj膮c si臋 na policji angielskiej.
Trudno艣ci finansowe w pierwszym roku niepodleg艂o艣ci wynika艂y ze s艂abo艣ci 艣ci膮gania podatk贸w z Kr贸lestwa Polskiego, gdzie nie by艂o nale偶ycie zorganizowanego aparatu s艂u偶by podatkowej. Ponadto w obiegu by艂y cztery waluty - tzw. marka polska, korona austriacka, marka niemiecka i rubel rosyjski. Nast臋powa艂 ci膮g艂y spadek warto艣ci marki polskiej i ci膮gle ratowano si臋 drukowanie banknot贸w bez pokrycia.
Bili艅ski wprowadzi艂 tzw. Dekalog, z艂o偶ony z 10 przykaza艅 dla ministr贸w. Ka偶de zobowi膮zanie pieni臋偶ne skarbu pa艅stwa musi uzyska膰 uprzedni膮 aprobat臋 ministra skarbu. Projekty ustaw, wymagaj膮ce wydatk贸w, mog艂y by膰 odt膮d wnoszone do Sejmu wy艂膮cznie za zgod膮 ministra skarbu.
Z inicjatywy Bili艅skiego powsta艂 Komitet Ekonomiczny Rady Ministr贸w. Bili艅ski rozpocz膮艂 prac臋 nad: przygotowaniem i ujednoliceniem pieni膮dza; nad ustaw膮 o banku emisyjnym; wprowadzeniu z艂otego polskiego, opartego na cz臋艣ciowym pokryciu w z艂ocie; nad projektami podatk贸w dochodowego i spadkowego; nad u艂o偶enie projektu bud偶etu. Prace chcia艂 zako艅czy膰 wiosn膮 1920 r.
Autorytet Paderewskiego spad艂 po niepowodzeniach w sprawie Galicji Wschodniej. W sejmie i w spo艂ecze艅stwie ros艂o przekonanie, 偶e artysta nie ma kwalifikacji do sprawowania rz膮d贸w. Przeciw niemu byli piastowcy i Klub Pracy Konstytucyjnej. 27 listopada wszyscy ministrowie podali si臋 do dymisji, by u艂atwi膰 premierowi rekonstrukcj臋 gabinetu.
Paderewskiego zwalcza艂a lewica i centrum, dzia艂a艂 przeciw niemu Pi艂sudski, nie broni艂a go Prawica. Ostateczn膮 rezygnacj臋 z艂o偶y艂 Paderewski 9 grudnia.
6