ANNA DOMINIK
Uniwersytet Jagiellonski w Krakowie, studia doktoranckie
Za Allaha i Mahometa, czyli jak rozprzestrzenia si islam
Islam jest obecnie najczciej omawian i badan religi na wiecie, wzrasta zainteresowanie jej histori, rozwojem, rozprzestrzenianiem si i gównymi zaoeniami. Fundamentalizm islamski, goszcy nieubagan nienawi do cywilizacji Zachodu i wzywajcy do prowadzenia ,,witej wojny” przeciwko niewiernym okrelanej mianem ,,dihadu”1 przyczyni si niestety do utrwalenia w wiadomoci niemuzulmanów obrazu tej religii jako obskuranckiej, skrajnie nietolerancyjnej, nawoujcej do walki i zniszczenia wszystkiego co nieislamskie. Tak jednostronny wizerunek wyrzdza wiele szkody wyznawcom Allaha i przyczynia si do narastania wielu krzywdzcych mitów i uprzedze. Naley przy tym pamita, e tak naprawd nie ma jednolitego islamu - istnieje w nim wiele prdów, przeciwstawnych sobie szkó i zda na róne tematy; mona nawet pokusi si o stwierdzenie, e jest tyle islamów, ile islamskich pastw (tzn. takich, w których religi panujc stanowi islam) - jak bowiem pogodzi liberaln Turcj ze skrajnie konserwatywn Arabi Saudyjsk, w której wci amane s podstawowe prawa czowieka, a tamtejsze kobiety pozostaj w cakowitej zalenoci od mczyzn, nie mogc nawet pojawi si na ulicy bez mskiego towarzystwa, wyjecha same za granic czy prowadzi samochód2. Wydaje si, e jedynym rodkiem zapobiegajcym narastaniu uprzedze pozostaje szeroka edukacja i wyjanianie wszelkich wtpliwoci i obaw, jakie rodz si w czowieku Zachodu przy okazji zetknicia si ze wiatem islamu. Jedn z kwestii, która budzi wielk ciekawo jest pytanie o pocztki tej religii i przyczyny jej szybkiego rozprzestrzeniania si. Artyku niniejszy stara si pokrótce odpowiedzie na te pytania.
Jak powszechnie wiadomo, islam narodzi si na Pówyspie Arabskim, na terenie dzisiejszej Arabii Saudyjskiej. Obszar ten, znajdujcy si w staroytnoci na kracach ówczenie znanego wiata, wzbudza wielkie zainteresowanie yjcych wtedy ludów. Dalekie krainy, lece ,,na kocu wiata” pobudzay wyobrani; zaznaczy jednak trzeba, e chodzio tutaj o poudniowe krace Pówyspu Arabskiego, czyli tereny dzisiejszego Jemenu, synce powszechnie z urodzajnoci, pikna i oszaamiajcego bogactwa. Echa tych wyobrae znajdziemy w ,,Biblii” - wanie stamtd pochodzia pikna i zamona królowa Saby, która odwiedzia w Jerozolimie króla Salomona i olnia jego otoczenie przepychem i wyrafinowaniem3, przywoc ze sob drogocenne kamienie, wielkie iloci zota oraz ,,wonnoci”, dwigane przez niezliczone wielbdy. To wanie owe ,,wonnoci”, czyli wszelkiego typu olejki zapachowe, perfumy i kadzida tak lubiane przez staroytnych przyczyniay si do staego zainteresowania tym regionem wiata i przysparzay mu bogactwa. Wielu podróników i wodzów marzyo o dotarciu do bajecznie bogatych miast, a wiadomo, e wymaga to niezwykle uciliwej podróy przez jaow, spalon socem pustyni rozcigajc si na Pówyspie Arabskim jeszcze potgowao chci i marzenia. Odlego i trudno w dotarciu osnuwaa romantyczn mgiek dalekie brzegi, znane staroytnemu wiatu pod wielce urokliw nazw ,,Arabii Szczliwej” (Arabia Felix)4. Cesarstwo rzymskie, skuszone jej bogactwami, a take moliwoci przejcia kontroli nad niezwykle dochodowym handlem wonnociami snuo projekty podboju tego obszaru, zakoczyy si one jednak porakami ze wzgldu na mordercze warunki pustyni, przez któr rzymscy onierze przeprawiali si na poudnie. Zabezpieczona od podboju Arabia Szczliwa moga rozwija si w spokoju i dba o swoj potg. Okoo 300 roku ziemie poudniowoarabskie zjednoczyy si, tworzc potne królestwo, które z powodzeniem odparo trwajce niemal czterdzieci lat najazdy etiopskie (które jednak wywary spory wpyw na ten obszar, przyczyniy si bowiem do rozpowszechniania tam chrzecijastwa i judaizmu), a take bizantyjsk ekspedycj wojskow dowodzon przez Teofila Indusa (356 rok n.e.). Bujny rozwój królestwa Saby uleg zakóceniu w VI wieku, kiedy to przeladowania miejscowych chrzecijan, zaamanie si systemu irygacyjnego, upadek rolnictwa, migracje ludnoci oraz wieloletnie wojny z Etiopi pooyy kres dobrobytowi pastwa, które ostatecznie w VII wieku stracio niepodlego i dostao si pod panowanie Persji.
Upadek poudniowoarabskiej Sany pozwoli innym orodkom pastwowym na Pówyspie Arabskim na rozwinicie skrzyde. Szczególn saw zyskao lece w widach Tygrysu i Eufratu, a wic na pónocy pastwo Lahmidów, zwane take al - Hira i stanowice swoist stref buforow pomidzy Persj a Bizancjum. Królestwo to syno z sympatii okazywanych chrzecijastwu oraz mecenatu artystycznego nad wybitnymi poetami. Ostatni z Lahmidów, król an - Numan III, panujcy na przeomie VI i VII wieku przyj oficjalnie chrzecijastwo, jednake wkrótce potem zmar, a jego królestwo przeszo pod panowanie Persji. Innym orodkiem pastwowym Pówyspu Arabskiego byo powstae pod koniec III wieku n.e pastwo Gassanidów, zaoone przez mieszkaców Arabii Poudniowej wdrujcych w poszukiwaniu ziem, na których mogliby si osiedli. Jego terytorium rozcigao si na obszarze dzisiejszej Syrii i Jordanii i graniczyo z cesarstwem bizantyjskim, z którym utrzymywao przyjazne stosunki. Przedstawiciele dynastii Gassanidów okazywali wielkie poparcie chrzecijastwu w obrzdku syryjskim, ogaszajc si nawet ich oficjalnymi protektorami. Kres wietnoci tego pastwa przyniós wiek VI, kiedy to weszo ono w ostry konflikt z dotychczasowym sprzymierzecem - Bizancjum. Mimo postpujcych trudnoci Gassanidom udao si przetrwa a do pojawienia si Mahometa i przyj islam, aby nastpnie ulec likwidacji w procesie jednoczenia Pówyspu Arabskiego.
Trzecim pastwem przedislamskim tego okresu bya Kinda, rozcigajca si w samym centrum Pówyspu Arabskiego, a wiec na obszarze pustynnym, skrajnie nieprzyjaznym dla czowieka i nieprzedstawiajcym wikszej wartoci dla ewentualnych najedców. Powstaa okoo 480 roku i przetrwaa w dobrym stanie a do pojawienia si Mahometa5.
Arabowie nazywaj przedislamski okres swojej historii jako ,,czasy niewiedzy”, jednake okrelenie to nie jest do koca prawdziwe, gdy wanie pod koniec tej epoki wyksztaciy si podstawy arabskiej kultury i cywilizacji. Zamieszkujce Pówysep Arabski plemiona dzieliy si na osiade, zorganizowane na wzór spoeczestw wczesnofeudalnych oraz koczownicze, czyli tak zwanych Beduinów, bezustannie wdrujcych w poszukiwaniu lepszych warunków do hodowli byda i wielbdów. Obie te spoecznoci darzyy si du niechci i pozostaway ze sob w staym konflikcie. Osiadli mieszkacy uwaali Beduinów za podejrzane bandy, wóczce si bez celu z miejsca na miejsce i kradnce wszystko, co tylko daje si ukra; ci nie pozostawali im duni, porównujc osiady tryb ycia do ywotu bezmylnych krów. Naturalnym rezultatem tak ,,przyjaznych” postaw byy nieustanne wojny pomidzy obu spoecznociami, toczone zazwyczaj z najbardziej bahych powodów i przecigajce si w nieskoczono - do powiedzie, e trwajca ponad 40 lat wojna rozpocza si na tle sporu o prawa wasnoci do pewnej piknej wielbdzicy, a inna, wyjtkowo krwawa i cignca si 70 lat wybucha z powodu niezadowolenia jednego plemienia, którego ko przegra w wycigu z koniem nalecym do nielubianego przeciwnika6! Tak dugie konflikty wynikay w nierozerwalny sposób z kodeksu honorowego Arabów, który przywizywa wielk wag do strzeenia czci wasnej, czonków rodziny oraz caego plemienia i nakazywa walk i nieubagan zemst na innym plemieniu, jeli tylko kto do niego nalecy zadrasn honor czonka plemienia przeciwnego. Arabowie posiadali jednak o wiele milsze cechy, choby zamiowanie do poezji, któr namitnie lubili ukada - umiejtno ta stanowia wrcz miar inteligencji. Ponad wszystko cenili i rozwijali takie cechy charakteru jak mstwo, lojalno wobec rodziny, szlachetno i gocinno. Za prawdziwy wzór do naladowania uchodzi yjcy w latach 525 - 615 Antara ibn Szaddad al - Absi, który przeszed do historii jako rycerz bez skazy, wybitny poeta i oddany kochanek swojej ukochanej Abli7.
Religia przedislamskich Arabów wywodzia si z ogólnosemickich wierze. Plemiona osiade czciy zazwyczaj wszelkiego typu bóstwa solarne, natomiast Beduini skaniali si ku animizmowi. Czczono kamienie, drzewa czy róda, uwaajc je za miejsca przebywania bóstw - stad wywodzi si kult synnego ,,czarnego kamienia” z Mekki, który mia by podarunkiem z nieba dla protoplasty znanego ponocnoarabskiego rodu arystokratycznego Korejszytów i któremu zbudowano sanktuarium al - Kaaba, stanowice wielkie centrum pielgrzymkowe. Do znanych ówczesnych bóstw nalea niejaki Baal - bóg wód podziemnych i studni, bóg ksiyca Wadda oraz bogini mioci al - Uzza. Ponad wszystkimi tymi bogami stal uwaany za ich ojca, najwyszy bóg, czyli Allah (sowo to oznacza dosownie ,,boga”), stwórca wiata i opiekun wszystkich w potrzebie. Oprócz wszelkiego typu bóstw dobroczynnych Arabowie znali take ze duchy i demony, zwane dinnami, których si obawiali. Najbardziej rozpowszechnion form oddawania czci bogom byo skadanie im ofiar ze zwierzt.
W VI wieku centrum politycznym pónocnych Arabów stal si lecy w górach oddzielajcych pustynny paskowy wntrza Pówyspu Arabskiego od niezdrowej nadbrzenej równiny Morza Czerwonego Hidaz. Teren ten, oddalony od moliwych najazdów etiopskich i bizantyjskich, pooony na dogodnych szlakach handlowych i posiadajcy trzy wspaniae miasta - wit Mekk z sanktuarium czarnego kamienia, handlow Medyn i pikne Taif, zwane powszechnie miastem ogrodów - rozwija si bujnie i obrasta w bogactwo. Mieszkacy prowadzili oywiony handel z ssiadami, wyprawiajc karawany na cztery strony wiata. Szczególn zamonoci cieszy si przedsibiorczy ród Korejszytów, zamieszkujcy Mekk i powszechnie szanowany jako miejscowa arystokracja i wybracy boy, którym niegdy niebiosa podaroway wity czarny kamie. Wanie w takim otoczeniu i w takich warunkach przyszed na wiat Muhammad al - Amin, zwany w Europie Mahometem.
Wiekopomne to wydarzenie miao miejsce w 570 roku w Mekce (niekiedy pojawia si take data o rok póniejsza). Twórca jednej z najwaniejszych wiatowych religii nie mia atwego startu. Nalea wprawdzie do wielkiego rodu Korejszytów, lecz niestety do jej zuboaej i mao wanej gazi; poza tym w chwili jego narodzin jego ojciec ju nie y. Maego pogrobowca wychowywaa matka Amina, a po jej rychlej mierci dziadkowie oraz stryj Abu Talib, kupiec karawanowy. Mahomet od najmodszych lat pomaga stryjowi, poganiajc wielbdy niosce towary i odbywajc handlowe podróe po caym Pówyspie Arabskim. Okoo 595 roku umiechno si do niego szczcie, zdoby bowiem rk bogatej wdowy Chadiy, która jaki czas wczeniej zatrudnia go w swoim przedsibiorstwie handlowym, odziedziczonym po zmarym pierwszym mu8. Z biegiem lat Mahometa bardziej ni zawodowe obowizki zaczy pochania medytacje. Jak pisa Piotr Radzikowski: ,,Waciwa Semitom skonno do zamykania si w krgu mylowych spekulacji przejawiaa si u niego w tak silnym stopniu, e udawa si na jedno z podmekkaskich wzgórz i tam godzinami, w maej jaskini, oddawa si rozmylaniom. Podczas nich mia dozna w 610 roku nagej iluminacji i usysze glos archanioa Gabriela, zwiastujcy mu misj. Gos ten powtarza si szereg razy i wzywa go, aby odda cze wszechmocnemu, stwórcy nieba i ziemi. Objawi mu wizje koca wiata i sdu ostatecznego, raju dla sprawiedliwych i pieka dla gardzcych Bogiem - Allahem. Mahomet zgodzi si wzi na siebie rol Boego posaca i proroka”9. Pocztki byy trudne - powszechnie go wymiewano i uwaano za szaleca. Jedyn osob, która od pocztku niezachwianie w niego wierzya okazaa si Chadia, nie pozwalajc mu si zaama pod ciarem trudnosci10. Po pewnym czasie pozyska pierwszych zwolenników - swoich krewniaków Alego i Abu Bakra (przyszych kalifów) oraz Umara ibn al - Chattaba, który w przyszoci zasyn jako znakomity arabski wódz; garno si take do niego wielu niewolników, ndzarzy i ludzi pozbawionych wikszych perspektyw yciowych, widzc w nowej religii nadziej na lepszy los i pociech w nieszczciach. Takie towarzystwo nie mogo podoba si krewniakom Mahometa - bogatym kupcom, którzy oskarali go o otaczanie si hoot, zawsze gotow kra i zabija. Po pewnym czasie zaczy si przeladowania Proroka i jego zwolenników, prowadzone pod przewodnictwem Abu Sufjana, przywódcy blisko spokrewnionej z Mahometem rodziny Umajja (Omajjadów). Sytuacja ulega zdecydowanemu pogorszeniu w 618 roku, kiedy to zmara Chadia. Przeladowany w Mekce Mahomet postanowi przenie si do Medyny, gdzie istniaa ju spora grupa jego zwolenników (nosz oni nazw ansarów, czyli ,,wspierajcych”). Data jego przybycia do tego miasta - 24 wrzenia 622 roku uznana zostaa póniej za pocztek pierwszego roku ery muzumaskiej. Przyjazd Proroka i jego stronników, zwanych mudahirami (emigrantami) do Medyny otrzyma nazw hidry, czyli ,,ucieczki”, cho nie bya to ucieczka we waciwym znaczeniu tego sowa, lecz po prostu przenosiny do bardziej yczliwego miejsca.
Otoczony powszechnym szacunkiem w Medynie Mahomet gosi swoje posannictwo i tworzy podstawy zaoe nowej wiary. Zyskiwaa ona szybko na popularnoci i byskawicznie si rozprzestrzeniaa ze wzgldu na swoj prostot i praktyczno, wyraajc si choby w tym, e nie znano w niej instytucji kapanów. Jedynymi ,,funkcjonariuszami kultowymi”11 byli imamowie, czyli przeoeni modlitw w meczecie. Aby zosta imamem naleao wykaza si szczególnymi umiejtnociami... wojskowymi, gdy do jego obowizków naleao nie tylko przewodzenie modom, ale te dowodzenie armi. Mahomet uzna, e islamu naley broni, a take go rozszerza, w zwizku z czym armia staa si niezbdnie potrzebna. Prorok wyszed z zaoenia, e powinna ona zasugiwa na miano ,,wojska Allaha”, dlatego te musi w niej panowa surowa dyscyplina - zabroniono picia wina, gry w koci, oszczerstwa, krzywoprzysistwa, rabunków i gwatów. Oywieni wiar wojownicy poddawali si surowym nakazom i wkrótce stworzyli armi, która gotowa bya bi si z caym wiatem. Naturalna arabska wojowniczo wreszcie miaa znale ujcie w susznym i chwalebnym celu rozszerzania wiary, a nie jaowych sporów o wielbdzic czy wygran w wycigach konnych.
Pierwszymi bitwami, jakie stoczyli zwolennicy Mahometa okazay si majce lekki charakter zemsty zwycistwa pod Badr w 624 roku, kiedy to pokonano niechtnego Prorokowi Abu Sufjana (to gownie on wypdzi go dwa lata wczeniej z Mekki) oraz odparcie potnego najazdu na Medyn w 627 roku, przeprowadzonego przez Mekkaczyków, Etiopczyków i Beduinów. Wygrane umocniy wiar i oddanie dla Mahometa, który w krótkim czasie podporzdkowa sobie wszystkie plemiona mieszkajce w okolicy Medyny. Czyni to zreszt do bezwzgldnie, dajc im wybór pomidzy wygnaniem i mierci lub podporzdkowaniem si woli boej, czyli przyjciem islamu (sowo ,,islam” to dosownie poddanie si woli Boga). W tym czasie ostatecznie wykrystalizoway si zasady nowej religii - obchodzenie pitku jako dnia witecznego, nawoywanie do modlitwy z minaretu, modlitwa z twarz zwrócon w kierunku Mekki, post w miesicu ramadan, a wreszcie pi filarów islamu, czyli gównych obowizków kadego muzumanina. Nale do nich modlitwa pi razy dziennie, jamuna, post, pielgrzymka do Mekki (by to ukon Proroka w stron tradycji, uwaajcej od dawna to miasto za wite) i wreszcie wyznanie wiary ,,Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest prorokiem Jego” - zreszt samo wypowiedzenie tych sów (tzw. szahada)wystarczao do przyjcia nowej wiary, nie wymagano adnych specjalnych przygotowa czy rozbudowanych ceremonii. Podstawowym dogmatem wiary jest czczenie jednego Boga - Allaha, którego sowa zostay zawarte w witej ksidze Koranie12. Jak pisa Piotr Radzikowski: ,,Stosunkowo mao skomplikowana teologia wczesnego islamu, jasne okrelenie prawd wiary w sposób dla koczownika i czowieka niepimiennego zrozumiay, day islamowi natychmiast przewag nad przeadowanym w owym czasie balastem niekoczcych si sporów dogmatycznych wschodnim chrzecijastwem i w oczach ludzi prostych uczyniy go religi zrozumia, przystpn, bardziej atrakcyjn, a - co zwaszcza wane - pozbawion kleru, dajcego nieustannie coraz to nowych powinnoci i pienidzy13”.
W styczniu 630 roku Mahomet ostatecznie zaj Mekk i zniszczy 360 pogaskich idoli, symbolizujcych plemienne bóstwa. Szeregi jego zwolenników rosy w byskawicznym tempie, prawie cay Pówysep Arabski podda si pod jego wadanie. yjcy waciwie w biedzie Arabowie wyczuwali, e nowy system, zapowiadajcy liczne wojny w celu rozszerzenia wiary, przyniesie im bogactwo. Sam Prorok nie doczeka tego jednak - zmar niespodziewanie 8 czerwca 632 roku w Medynie. Jego mier postawia przed muzumanami nie lada problem - nie wiedziano, kto powinien zosta jego nastpc, gdy naturalnego nastpcy - czyli syna- Mahomet nie pozostawi. Gównymi kandydatami do tego stanowiska (okrelonego szybko mianem kalifa, czyli religijnego zwierzchnika wszystkich muzumanów i jednoczenie wieckiego wadcy pastwa islamskiego) byli zi Proroka Ali (oeniony z jego jedyn córk Fatim), jego te Abu Bakr (ojciec jego ukochanej ony Aiszy), wiele do powiedzenia mia take Abu Sufjan, gowa rodziny Omajjadów, niegdy zacity wróg Mahometa, obecnie jego stronnik (cho zdaniem wielu pozorny). Ostatecznie kalifem zosta Abu Bakr, rozpoczynajc ostatecznie wielkie dzieo podbojów. Po opanowaniu caego Pówyspu Arabskiego przyszed czas na ziemie Iraku, Syrii i Palestyny, czyli w ogólnoci tereny bliskowschodnie, stanowice ju pod kilku dekad teren morderczej rywalizacji pomidzy Persj a Bizancjum i przechodzce bezustannie z rk do rk. Tamtejsza ludno, majca do bezustannych wojen i nieznonego ucisku podatkowego, przyja Arabów z radoci, tym bardziej, e bya z nimi spokrewniona. Sami Arabowie, marzcy o opanowaniu tych niezwykle bogatych terenów, potrafili doskonale spoytkowa przychyln postaw ludnoci, wychodzc z zaoenia, e lepiej j pozyska dobroci i sprawi, aby wrcz sama otwieraa bramy, ni prowadzi okrutny podbój. W rezultacie nowi panowie znacznie zmniejszali podatki, zwalniali chrzecijan i ydów od suby wojskowej oraz zapewniali tolerancj religijn. W 635 roku Arabowie zdobyli Damaszek i opanowali cala Syri. Wcieky cesarz bizantyjski Herakliusz I wysa przeciwko nim armi pod wodz swego brata Teodora. Do walnej bitwy doszo 20 sierpnia 636 roku nad Jarmukiem w dzisiejszej Jordanii, podczas której nieoczekiwanym sprzymierzecem Arabów okaza si morderczy upal i nioscy chmury pyu pustynny wiatr. Wojska dowodzone przez Chalida ibn al - Walida pokonay Bizantyjczyków, wycinajc w pie ca armi. Zgin take królewicz Teodor.
Ten olbrzymi sukces Arabowie osignli ju pod panowaniem kolejnego kalifa, nastpcy Abu Bakra - Umara, zwanego przez Europejczyków Omarem (rzdzi w latach 634 - 644). Ten niezwykle skromny i pobony czowiek, wysawiany powszechnie jako wzór cnót, uchodzi za waciwego twórc imperium arabskiego. Usun on innowierców z Pówyspu Arabskiego, który odtd sta si ,,wit ziemi” islamu. Zabroni Arabom maestw z przedstawicielami podbitych ludów, tak aby nie dopuci do cakowitego zmieszania krwi i roztopienia si ich wród innych narodowoci. Czystej krwi Arabowie byli zwolnieni od podatków i zajmowali wysze stanowiska administracyjne i wojskowe. Omar otworzy jednoczenie drzwi do kariery przed wszystkimi nie-Arabami, którzy przyjli islam, cho bya to kariera ograniczona, niesigajca najwyszych urzdów. Wszyscy przedstawiciele podbitych ludów, którzy zostali muzumanami, nie musieli paci dizji, czyli podatku pogównego, naoonego na niemuzumanów (cho tylko mczyzn zdolnych do pracy) oraz charadu, czyli takiego samego podatku gruntowego, obowizujcego nieislamskich rolników (trzeba przyzna, e oba te podatki nie byy wygórowane i ich pacenie nie nastrczao szczególnych kopotów). Wprowadzi take zasad, na mocy której wszelkie dochody z podbitych ziem wpyway do pastwowej kasy, a nastpnie byy rozdzielane poród Arabów, pogrupowanych w rone kategorie majce prawo do okrelonych dochodów (najwiksze pobory otrzymywaa wdowa po Mahomecie Aisza). System dziaa wyjtkowo sprawnie i powodowa, e wszyscy mieszkacy Pówyspu Arabskiego, w tym kobiety i dzieci otrzymywali pienidze z pastwowej kasy. To swoiste ,,pastwo dobrobytu” (nie spotykano tam ndzarzy nie majcych rodków do ycia) istniao dziki podatkom paconym przez podbite ludy; nic wic dziwnego, e podboje cieszyy si takim poparciem i nie sprawiay wraenia, jakoby miay kiedykolwiek usta. Tote trway w najlepsze - w 637 roku, przy wydatnej pomocy yczliwej ludnoci aramejskiej Arabowie zajli lec nad Tygrysem stolic Persji Ktezyfon, zagarniajc olbrzymie bogactwa perskich królów i zmieniajc j w prowincj arabsk, której nadano nazw Irak. Po zacitych walkach w 649 lub 650 roku podbito tereny rdzennej Persji wraz z jej stolica Istahrem, w 643 wybrzee Beludystanu lece w dzisiejszym Pakistanie, w 652 roku zajto Armeni. Równie wielkie znaczenie mia podbój Egiptu i Libii, które wydarto Bizantyjczykom, zajmujc we wrzeniu 642 roku Aleksandri. Miasto pocztkowo bez oporów przyjo nowe panowanie, ale podburzane przez Bizancjum zbuntowao si trzy lata póniej. Wcieky wódz arabski Amr ibn al -As zdoby je szybko, niszczc jego mury; przypisywano mu take spalenie synnej aleksandryjskiej biblioteki, co miao przekona Europ o barbarzystwie Arabów, w tym czasie jednak ona ju nie istniaa, a to wanie wyznawcy islamu w ostatecznym rozrachunku uratowali dla ludzkoci wiele osigni staroytnej nauki, kultury i literatury. Aleksandria staa si baz floty arabskiej, która w 649 roku zdobya Cypr, w 655 rozgromia flot bizantyjsk u wybrzey Licji oraz kilkakrotnie spustoszya Sycyli. Jednoczenie prowadzono podbój Barki (Cyrenajka), Trypolitanii i czci Ifriqiji (dzisiejsza Tunezja), nie powioda si natomiast próba podporzdkowania Nubii, czyli obecnego Sudanu, stanowicego a do XVI wieku chrzecijaskie królestwo. W ten sposób w cigu zaledwie kilkunastu lat, dziki nowoczesnej taktyce kawalerii arabskiej, jej ruchliwoci, umiejtnego manewrowania i talentu poszczególnych wodzów powstao rozlegle imperium, obejmujce cay Bliski Wschód, prawie cay obszar pastwa perskiego i cz Afryki Pónocnej. Zwycizcy dokonali niemal niemoliwego, czekao ich jeszcze jednak nieporównanie trudniejsze zadanie - zorganizowanie sprawnej administracji i rozbudowy wojska. Praca ta okazaa si tym trudniejsza, e na Pówyspie Arabskim, w sercu imperium, zaczynay si kopoty. Po mierci w 644 roku pobonego kalifa Omara, który zgin zamordowany przez perskiego zamachowca, jego nastpc wybrano (gdy a do 661 roku stanowisko to nie byo dziedziczne, lecz wybierano na nie najbardziej zasuonych) pochodzcego z rodu Omajjadów Utmana (644 - 656). Urzd kalifa nalea mu si niewtpliwie ze wzgldu na jego pobono i liczne zalety, lecz nie ze wzgldu na wiek - zbyt podeszy, aby podoa obowizkom. Wobec choroby i niemocy Utmana ster rzdów przejli jego krewni Omajjadzi, co spotkao si z duym niezadowoleniem, pamitano im bowiem niezbyt chlubn przeszo, kiedy to sprzeciwiali si Mahometowi, nie chcc uzna go za Boego wysannika - wielu powtpiewao nawet, czy Omajjadzi s w gbi duszy muzumanami. Na czele niezadowolonych stan zi Proroka Ali, od dawna juz domagajcy si stanowiska kalifa dla siebie z uwagi na swoje wizy rodzinne z Mahometem, mstwo, pobono, a take goszony przez siebie fakt, i wielki te wybra go na swego nastpc, a spenieniu jego woli przeszkodziy polityczne rozgrywki. Wokó Alego szybko zgromadzili si zwolennicy i wywoali powstanie przeciwko rzdom kalifa Utmana, doprowadzajc do jego zamordowania w czerwcu 656 roku. Ali zosta kolejnym kalifem (rozgramiajc armi zgromadzon przeciwko niemu przez Aisz, skócon z nim od dawna wdow po Mahomecie) , lecz niedugo cieszy si zwycistwem. Zgin zamordowany w al - Kufie 24 stycznia 661 roku z rk wasnych zwolenników sprzeciwiajcych si jego polityce. Po jego mierci stanowisko kalifa obj energiczny Muawija I (661 - 680) z rodu Omajjadów, wprowadzajc odtd zasad dziedziczenia kalifatu, który sta si ostatecznie monarchi i przeoy wiecki element wadzy nad aspekt religijny. Przeniós on stolic do Damaszku w Syrii, czynic z niego centrum arabskiego wiata. To wywyszenie Syrii, odtd niezachwianie wiernej Omajjadom, wiadczyo o obojtnoci religijnej Muawiji I, który nie mia nic przeciwko temu, aby najwysze stanowiska dworskie zajmowali chrzecijanie, sprzeciwiajc si zasadom ustanowionym przez kalifa Omara. Kontynuowa on z powodzeniem podboje, opanowujc kolejne obszary Afryki Pónocnej, iraski Chorasan, Rodos i Kret oraz toczc zaarte walki z Cesarstwem Bizantyjskim, oblegajc nawet w 669 roku Konstantynopol.
mier Muawiji I w 680 roku spowodowaa trwajac kilka lat wojn domow, podczas której kolejni kalifowie szybko obejmowali wadz i jeszcze szybciej bywali jej pozbawieni ( w tym czasie rozprawiono si ostatecznie z potomkami Alego i Fatimy, a wiec wnukami Mahometa - starszy z nich Hassan zosta otruty ju w 669 roku, a modszy Husajn zamordowany wraz z towarzyszami pod Karbal w Iraku w 680 roku na polecenie Omajjadów14) . Upragniona stabilizacja nadesza wraz z objciem wadzy przez kalifa Abd al- Malika (685 - 705), wraz z którym rozpocz si trwajcy przez sze dziesicioleci okres najwikszego rozkwitu omajjadzkiego kalifatu. Wanie wówczas nastpia ostateczna arabizacja pastwa; jzyk arabski zastpi na monetach i w administracji grek i perski, wprowadzono take pastwow poczt i usprawniono dziaania aparatu wywiadowczego. Jednoczenie z powodzeniem kontynuowano podboje, zajmujc Oman, rozlegle tereny w Azji rodkowej (w tym Samarkand, Fergan, Chiw i Taszkient, niektóre obszary Afganistanu, Beludystan i Sind w dzisiejszym Pakistanie oraz zapdzajc si a do indyjskiego Pendabu; mylano take nad podbojem Chin, ale ostatecznie zamiar ten zarzucono ze wzgldu na wielkie odlegoci. Wci prowadzono wojn z Bizancjum, oblegajc bez powodzenia jego stolic (w 716/717 i 782 roku) i dokoczono ostatecznie podbój Afryki Pónocnej, dziki czemu wojska arabskie pojawiy si u bram Europy.
Arabskie stopy po raz pierwszy dotkny europejskiej ziemi w lipcu 710 roku, kiedy to ich potna armia pod wodz wybitnego stratega Tarifa wyldowaa na obszarze Hiszpanii15. By to jednak jedynie wstpny rekonesans przed waciwym uderzeniem, które nastpio rok póniej. Wódz arabski Tariq ibn Zijad (od jego imienia pochodzi nazwa Dabal at- Tarq, czyli Cienina Gibraltarska) przeprawi si do Hiszpanii na statkach wizygockiego arystokraty Juliana, który chcia si w ten sposób zemci na królu Roderyku, wadajcym wówczas tymi terenami. Zemsta okazaa si nad wyraz skuteczna - 19 lipca 711 roku Arabowie stoczyli z Wizygotami zacit bitw nad Rio Salado, w czasie której poleg król Roderyk, a caa Hiszpania stana przed nimi otworem. Arabom podday si dwa gówne miasta - Kordoba i Toledo (stolica Wizygotów), podobno dziki wydatnemu wsparciu miejscowych ydów, cierpicych w wizygockiej Hiszpanii okrutne przeladowania. Zwyciski Tariq niedugo cieszy si swoim sukcesem - oskarony o samowolne dziaanie przez swojego zwierzchnika, synnego wodza Mus ibn Nusajra, zosta wychostany i uwiziony. Przypuszczalnie Musa tak le obszed si ze swoim podkomendnym, aby nie musie dzieli si z nim chwa z powodu podbicia Hiszpanii, gdzie w 713 roku opanowa Saragoss i najwiksze miasto - Sewill (po dugim, niemal rocznym obleniu) oraz zdoby kolosalne wrcz upy. Tak szybko nabyte bogactwo take i jemu nie przynioso szczcia, bowiem zazdrosny ówczesny kalif al- Walid pozbawi go wszelkich stanowisk i majtku; ostatecznie wiec Musa zakoczy swoj byskotliw karier jako ebrak.
Zdobycie Hiszpanii nie zaspokoio rozbudzonych arabskich apetytów, które tym razem zwróciy si w stron przeywajcego gboki kryzys pod rzdami nieudolnej dynastii Merowingów pastwa Franków. Podejmowane od 718 roku z rejonu Andaluzji najazdy napaway optymizmem, jednake w 732 roku ulegy gwatownemu zahamowaniu, kiedy to w padzierniku 732 roku pomidzy Poitiers a Tours wojska Abd ar-Rahmana ulegy sile armii dowodzonej przez Karola Mota, frankoskiego majordomusa. Bitwa ta jest powszechnie uwaana za ostateczne zahamowanie arabskiej ekspansji na terenie Europy, aczkolwiek wyznawcy Mahometa jeszcze kilkakrotnie podejmowali zmasowane najazdy, rezygnujc z nich ostatecznie dopiero w 759 roku.
Poraka w Europie nie odebraa Arabom wiary w siebie. Nie mieli zreszt najmniejszego powodu, by j traci, gdy imperium wrcz kwito. Siami wzitych do niewoli lub zatrudnionych architektów bizantyjskich wznoszono olniewajce budowle - paace, rezydencje i meczety, jak choby synny Meczet na Skale w Jerozolimie, wzniesiony w 691 roku czy witynia w Damaszku, a take budynki uytecznoci publicznej, takie jak wietnie urzdzone szpitale. Ludno zamieszkujca podbite ziemie bya na ogó zadowolona z muzumaskiego panowania, a to ze wzgldu na tolerancj religijn. Przeladowania innowierców miay miejsce niezwykle rzadko i tylko w przypadku zdarzajcych si w jakich regionach buntów. Omajjadzi podtrzymywali te tradycje, cho zoliwi utrzymywali, e nie przeladuj niemuzulmanów nie z tolerancji, lecz z lenistwa i postpujcego gwatownie zobojtnienia wobec zasad islamu. W zarzutach tych tkwio wiele racji, moe dlatego panujcy w latach 717 - 720 fanatyczny kalif Omar II postanowi naprawi bdy przodków i wyda formaln wojn innowiercom, a zwaszcza chrzecijanom, zakazujc im sprawowania urzdów, gonych modów, wznoszenia kocioów oraz... noszenia turbanów i jazdy w siodach; nakaza im take nosi odróniajc ich odzie i wprowadzi przepis prawny, w myl którego kar za zamordowanie chrzecijanina przez muzumanina miaa by tylko grzywna. Na szczcie zaraz po mierci Omara II wszystkie te restrykcje odwoano. Jego panowanie, jak na ironi, okazao si jednak ostatnim okresem wietnoci kalifatu omajjadzkiego, który zacz okazywa coraz wiksze lady postpujcej degeneracji: ,,Wikszo ostatnich Omajjadów nie nadawaa si do sprawowania wadzy. Interesowa ich harem, luksus, pikne niewolnice (czciej jednak niewolnicy). Zanika praktyka enienia si kalifów we wasnym rodowisku. Nastpcy tronu, rodzeni przez niewolnice obcej krwi, wychowywani w haremie z jego atmosfer wiecznych intryg i wszechwadnymi eunuchami, nie rokowali wielkich nadziei”16. Coraz wiksza degeneracja kolejnych kalifów (w wikszoci naogowych alkoholików), spory wewntrzne pomidzy szlachetnymi rodami arystokratycznymi Pónocnej i Poudniowej Arabii, a na koniec rewolucja wzniecona przez ród Abbasydów przyczyniy si ostatecznie do upadku Omajjadów. Zanim to jednak nastpio, ich pastwo przeyo dugi okres wietnoci i zapisao si na kartach historii jako to, w którym najpeniej realizowano wpisan w islam zasad równoci wobec Boga, co owocowao tym, e wszyscy mieszkacy arabskiego imperium - rdzenni Arabowie, Grecy, Persowie czy Berberowie posiadali szans zrobienia kariery w administracji, wojsku, sztuce lub nauce (cho trzeba przyzna, e do tego równego startu bardzo przydawao si przyjcie islamu, cho zdarzay si take spektakularne kariery chrzecijan i ydów). Znakomicie dziaa aparat administracji pastwowej, czerpicy dochody z dizji i charadu, dziki czemu mona byo sobie pozwoli na organizowanie wypraw wojennych oraz podtrzymywanie wprowadzonego jeszcze przez kalifa Omara I ,,pastwa dobrobytu”. Wielk saw zdobyy wietnie zorganizowane arabskie sdy, sprawowane przez qazich, zajmujce si jednak jedynie sprawami muzumanów - mniejszoci religijne posiaday swoje wasne sdownictwo i przepisy prawne. Szczególny podziw wzbudzay miasta, bdce oczkiem w gowie Omajjadów, którym zapewniano zaopatrzenie w wod i w ktorych wznoszono luksusowe paace, obere, szpitale, gospody i inne budynki uytecznoci publicznej. Dbano szczególnie o higien, starajc si zaopatrzy domy w baseny i fontanny - zamoniejsi mieli wasne do prywatnego uytku, natomiast biedniejsi mogli liczy na baseny publiczne, budowane czsto przy czynszowych kamienicach. Szczególnie wysoki poziom ycia i bogactwa osigny Mekka, Medyna i Damaszek - stolica Omajjadów. Nadmierny luksus sprawia, e coraz atwiej zapominano o nakazach Proroka; pojawi si zwyczaj upijania si (tu prym wiedli kalifowie), caonocnych uczt uwietnianych obecnoci piknych tancerek, piewaczek i... prostytutek, które osigay pokane dochody i prowadziy dziaalno nawet w witej Mekce. Trzeba jednak uczciwie przyzna, e rozlunione obyczaje zaowocoway rozkwitem kultury - zblazowani bogacze pragnli mieszka w jeszcze wikszym zbytku i wygodzie, co dawao asumpt do rozwoju architekturze, inynierii, malarstwu (Omajjadzi nie przejmowali si koranicznym zakazem przedstawiania postaci ludzkich i zwierzcych, zmienili to dopiero Abbasydzi). Zamiowanie do kobiecego towarzystwa przynioso bujny rozkwit muzyki, a zwaszcza pieni miosnych wykonywanych do wtóru oboja, tamburynu, fletu czy lutni przez zawodowych piewaków i piewaczki, o ktorych pami przetrwaa do dzi. Z muzyk nierozerwalnie wizaa si poezja, tak wana dla kadego Araba. Preferowaa ona bardzo wyszukan form i pikne treci, zachwycajce elegancj. Szczególna popularno zyskay romantyczne gazele, opiewajce uczucia; do grona mistrzów tej formy poetyckiej nalea Qajs ibn al.-Mulawwah, zwany Madnunem, czyli Szalecem, gdy faktycznie straci rozum po tym, jak jego ukochan Lajl wydano za innego i bka si po Arabii, ukadajc wspaniale wiersze17. Rozkwitao take arabskie jzykoznawstwo, historiografia oraz medycyna, której osignicia olnieway Europejczyków. Trzeba przyzna, e kalifat Omajjadów schodzi ze sceny historii w naprawd piknym stylu.
Kurtyn za Omajjadami zasonili Abbasydzi - ród szczyccy si swoim staroytnym rodowodem i pokrewiestwem zarówno z Mahometem, jak i z jego ziciem Alim. Niezadowoleni ze swojej pozycji w pastwie Omajjadów, gotowi byli w kadej chwili wznieci przeciwko nim rewolt. Ich naturalnym sprzymierzecem okazali si szyici, nieukrywajcy swojej nienawici do ,,uzurpatorów”, którzy zamordowali nieodaowanego Alego i jego syna Husajna i czekajcy tylko na okazj do wywarcia straszliwej zemsty (która wedug nich najlepiej smakowaa po wielu latach). Rewolta zacza si w 747 roku wanie w Choresanie, w prowincji opanowanej przez szyitów, a na jej czele stan niejaki Abu Muslim , perski wyzwoleniec Abbasydy Abu'l'abbasa (Persowie take mieli wiele zadawnionych pretensji do Omajjadów). Wykorzystujc panujcy ju od dawna w Damaszku zamt przedsibiorczy wódz bez wikszego trudu postpowa naprzód i odnosi kolejne zwycistwa, obwoujc w 749 roku swojego pana nowym kalifem. Panujcy wówczas ostatni z Omajjadów Marwan II próbowa przeciwstawi si temu zamachowi stanu, ale pokonany w bitwie nad Wielkim Zabem w 750 roku móg tylko salwowa si ucieczk do Egiptu, gdzie rycho wytropili go i zamordowali siepacze Abbasydów. Jego krewnych równie spotka okrutny los - 80 Omajjadów zostao otrutych przez stryja pierwszego abbasydzkiego kalifa Abdullaha ibn Alego podczas wystawnego bankietu, na który zwabiono ich podstpem, inni zostali wymordowani zarówno w kraju, jak i za granic, gdy ,,szwadrony mierci” docieray wszdzie. Nie oszczdzono nawet umarych; po wkroczeniu do Damaszku kalifa Abu'l'abbasa (który sam sobie nada wdziczny przydomek ,,Krwawego”) wywleczono z grobów ciaa omajjadzkich kalifów (z wyjtkiem Omara II), a zwoki jednego z nich poddano biczowaniu. Bezlitosny i przeraajcy pocztek rzdów Abbasydów zaciy mocno nad losami ich potomków, ,,którzy przez ponad 500 lat mieli zajmowa zdobyty dziki uzurpacji i nikczemnym zbrodniom tron kalifow”18.
Abbasydzi ju od samego pocztku podkrelali, jak bardzo róni si od zdegenerowanych Omajjadów. Przede wszystkim uznali, e kalif jest przywódc wiernych, a dopiero na drugim miejscu wadc wieckim i przemienili swoje pastwo w teokracj. Do najbardziej wpywowych osób w imperium zaczli si liczy ulemowie, czyli uczeni w pimie znawcy prawa koranicznego. Zmiana charakteru pastwa zostaa podkrelona poprzez zmian stolicy - z zepsutego i zdegenerowanego zdaniem Abbasydów Damaszku przeniesiono si do irackiego miasta al.-Anbar.
Pierwszy abbasydzki kalif Abu'l'abbas zmar w 754 roku, a tron po nim obj jego brat Abu Dafar al-Mansur, uchodzcy za waciwego twórc potgi nowego kalifatu. Zrcznie pozby si (oczywicie mordujc) dwóch najgroniejszych rywali, czyli stryja Abdullaha i wodza Abu Muslima - ludzi, którzy zapewnili tron Abbasydom, nastpnie stumi bunty wschodnich prowincji i rozpocz budow Bagdadu, majcego stanowi now, reprezentacyjn stolic imperium, co udao si znakomicie - Bagdad szybko stal si olbrzymi metropoli, nadajc ton caemu pastwu i jednym z najpikniejszych i najzamoniejszych miast wiata. Wznowiono take ju po raz kolejny podboje - upem pad tym razem Azerbejdan i iraskie wybrzea Morza Kaspijskiego, a wojska kalifa dotary nawet do Kaszmiru. Tradycyjnie rozpoczto te na nowo wojny z Bizancjum, w ktorych osignito niebyway sukces - w 806 roku, po zajciu Heraklei i Tyany w Malej Azji cesarz bizantyjski Nikefor I zosta zmuszony do zapacenia podatku pogównego, czyli dizji, jak pobierano od niemuzumanskich poddanych kalifatu!
Szczyt potgi Abbasydzi osignli za panowania swojego najsynniejszego przedstawiciela Haruna ar-Raszida (786 - 809), znanego doskonale wszystkim mionikom ,,Bani tysica i jednej nocy”, które utrwaliy jego wizerunek jako idealnego wadcy. Utrzymywa on przyjazne kontakty z Karolem Wielkim, któremu czsto przysya kosztowne podarunki i z którym zawar sojusz przeciwko wspólnym wrogom - Bizancjum i hiszpaskim Omajjadom, którzy ku niesychanej wciekoci Abbasydów zdoali zachowa wadz w tej prowincji i oderwali j od kalifatu, tworzc wasny kalifat kordobaski. Jego zaoycielem by Abd ar-Rahman, który cudem ocala ze sawetnej uczty 80 Omajjadów zaproszonych przez Abdullaha, stryja pierwszego abbasydzkiego kalifa, a nastpnie z naraeniem ycia przedosta si przez imperium (cay czas pilnie poszukiwany) w okolice Ceuty, skd wystosowa posanie do osiedlonych w Hiszpanii onierzy wiernych Omajjadom i z ich pomoc zaj Kordob. Najwikszy rozkwit kalifat kordobaski przey za Muhammada ibn Abi'Amira, dyktatora pastwa za czasów rzdów nieudolnego Hiszama II (976 - 1009), znanego wród Europejczyków pod przydomkiem Almanzor, czyli ,,Zwyciski”. Kres panowaniu Arabów na Pówyspie Iberyjskim pooy dopiero rok 1492, w którym zakoczono trwajc od kilku stuleci walk majc na celu ich wyparcie.
Dwór Haruna przymiewa wszystko, co dotd na Wschodzie widziano, pawic si we wrcz niewyobraalnym zbytku. Szczególn pozycj na dworze cieszy si ród Barmakidów, którego czonkowie dostpili zaszczytu sprawowania utworzonego wanie za Abbasydów urzdu wezyra, syncy z bajecznego bogactwa, wyksztacenia i szerokiego gestu - nie aowali pienidzy na cele publiczne, takie jak wznoszenie meczetów i kanaów nawadniajcych. Najbardziej wpywowym przedstawicielem rodu Barmakidów za rzdów Haruna ar-Raszyda by Dafar, którego czy z kalifem homoseksualny zwizek i który póniej polubi jego siostr Abbas19. Dwór prowadzi beztroskie ycie, hucznie si bawic - do ulubionych rozrywek naleay wycigi konne, rozmaite gry towarzyskie (gównie uwielbiane wrcz szachy), tenis czy moe raczej jego prototyp, polowania, a take niestety huczne uczty, poczone z upijaniem si do nieprzytomnoci - pierwszy sygna degeneracji, która wkrótce miaa dotkn Abbasydów, podobnie jak wczeniej dotkna Omajjadów. Wielk rol w yciu dworskim odgryway kobiety, cieszce si wówczas spor swobod. Do najwaniejszych pa w otoczeniu Haruna naleaa wspomniana ju jego siostra Abbasa, kuzynka Ulajja, a take ona Zubajda, synca ze szczodroci i rozrzutnoci20.
Po mierci Haruna w 809 roku wybucha wojna domowa, w czasie której o wadz rywalizowali dwaj jego synowie al-Amin i al-Mamun. Zwyciy ten drugi, zdobywajc w 813 roku Bagdad i mordujc brata. Trwajce dwadziecia lat panowanie al-Mamuna (813 - 833) stanowio ostatni okres wietnoci kalifatu abbasydzkiego, który po mierci wadcy zacz nieuchronnie chyli si ku upadkowi.
Podobnie jak wczeniej Omajjadzi, pastwo Abbasydów gaso powoli i w wielkim stylu, szczycc si wielkimi osiagniciami na niwie gospodarczej, administracyjnej i wreszcie kulturalnej. Bujnie rozwija si handel zamorski i karawanowy, kwita produkcja rzemielnicza (powstaway wspaniae tkaniny i dywany, tkane w Persji, wytwarzano doskonae myda, produkowano szko, wyroby metalowe, mozaiki, kafelki, a take papier, który wytwarzano masowo w Samarkandzie) oraz sztuka jubilerska, popierana i hojnie opacana przez kalifów i ich rodziny. Znakomity poziom osigno rolnictwo, oparte o sprawny system kanaów nawadniajcych i melioracyjnych. Du popularnoci cieszyo si ogrodnictwo, a zwaszcza hodowla kwiatów, z ktorych wytwarzano tak uwielbiane na Bliskim Wschodzie i sprzedawane za bajeczne wrcz ceny na cay wiat perfumy, kadzida i olejki zapachowe. Zmianie ulega te organizacja pastwa. Cho w teorii wadza kalifa bya nieograniczona, o tyle w praktyce coraz czciej ulega on swoim doradcom i urzdnikom, wród ktorych pierwsze miejsce zajmowa wezyr - przewodzcy rzdowi, a take minister finansów, który obraca nieprawdopodobnie wielkimi sumami, spywajcymi w formie podatków z caego kraju do skarbca kalifów; due znaczenie posiadali take emirowie, czyli zarzdcy prowincji. wietno kalifatu oznaczaa take niezwyky jak na owe czasy rozwój kultury. W tym wanie czasie Arabowie zainteresowali si bliej spucizn staroytnoci, ratujc wiele bezcennych zabytków literackich, które nadgorliwi chrzecijanie chcieli zniszczy jako dziea pogaskie. Tumaczono na arabski utwory literackie, a take dziea naukowe - matematyczne, architektoniczne, medyczne, wykorzystujc je twórczo w rozwijaniu wasnej kultury i nauki. Zainteresowania Arabów obejmoway nie tylko staroytno grecko - rzymska, ale take spucizn Indii, od ktorych przejto cyfry (zwane dzi bdnie arabskimi), system dziesitny i tablice astronomiczne, a take gr w szachy. Prawdziwy rozkwit przeywaa arabska medycyna, czerpica z dorobku grecko - rzymskiego i twórczo go rozwijajca (dziaali wówczas synni lekarze Juhanna ibn Masawajh oraz Hunajn ibn Ishaq, który dokonywa sekcji zwok na mapach, gdy islam zabroni w tym celu wykorzystywa ludzkie), a take astronomia , matematyka i alchemia. Nie zapominano take o literaturze - Abbasydzi patronowali przede wszystkim poetom, z ktorych szczególnie zasyn Abu Nuwas, towarzysz suto zakrapianych uczt Haruna ar-Raszyda; organizowano rozmaite towarzystwa literackie, debatujce nad kierunkami rozwoju twórczoci poszczególnych literatów. Hojny patronat towarzyszy take muzykom, bez ktorych kalifowie nie potrafili si obej; zreszt niektórzy z nich sami wykazywali w tym kierunku due zdolnoci, grajc i piewajc. Zawodowi piewacy i piewaczki mogli liczy na wielk karier, a nawet wpywy na dworze, jak np. synny Ibrahim al-Mawsili, który sta si wpywow postaci w otoczeniu Haruna ar-Raszyda i zgromadzi pokan fortun.
wietny rozwój kulturalny nie móg jednak przysoni faktu tracenia przez abbasydzkie imperium znaczenia i wpywów. Poszczególne prowincje coraz czciej si buntoway (szczególnie Persja), a istniejce przy dworze cudzoziemskie gwardie przyboczne przysparzay staych problemów. Szczególnie z saw cieszya si gwardia turecka, która rycho - wobec saboci i nieudolnoci kolejnych kalifow, pogronych coraz bardziej w alkoholizmie i praktycznie niewychodzcych z haremów - zacza praktycznie rzdzi pastwem, wynoszc na tron coraz to nowych wadców i mordujc ich natychmiast, gdy stawali si dla nich niewygodni lub te pojawia si pretendent, gotowy wiele zapaci za moliwo objcia tronu. Tureccy generaowie bardzo chtnie dawali kalifom odczu, kto tak naprawd sprawuje wadz. Najsynniejszy z nich Munis al-Muzaffar usuwa ich z tronu, nakazywa olepia, a nawet skazywa na poniajcy los ebraków (spotkao to w 934 roku kalifa al.-Qahira, który pono zmar na ulicy z godu). Imperium trzeszczao w szwach, tracc kontrol nad niektórymi prowincjami, jak np. Maghrebem czy Mezopotami. Na domiar zego w 945 roku perski dynasta Ahmad ibn Buwajh, szyita, pragnc wyrówna kilkuwiekowe rachunki z Abbasydami, którzy niegdy w duej mierze dziki szyitom zdobyli wadz, a potem nie uczynili dla nich nic, najecha Bagdad i kaza mianowa si emirem emirów, a take stworzy wasn dynasti panujc nad Persj i rezydujc w Szirazie. Ostateczny pocztek koca kalifatu Abbasydów nastpi w 909 roku, kiedy to w Afryce Pónocnej, na terenie dzisiejszej Tunezji powsta nowy, konkurencyjny, szyicki kalifat Fatymidów, nazwanych tak z powodu goszenia przez jego kolejnych wadców, e pochodz oni w prostej linii od córki Proroka Fatimy. Flota Fatymidów szybko staa si postrachem poudniowej Europy, pldrujc wybrzea francuskie i woskie. Nowi kalifowie nie wahali si take wystpi przeciwko znienawidzonym Abbasydom, zagarniajc Maroko i przejmujc Egipt, w którym niezwocznie rozpoczli budow nowej stolicy Kairu, który w 973 roku stal si ich gówn siedzib. Pastwo Fatymidów znalazo si u szczytu potgi za panowania kalifa al-Aziza (975 - 996), który wspaniale rozbudowa Kair i syn z tolerancji religijnej (jego wezyr by chrzecijaninem, a sam kalif uczyni swoj gówn on Rusink, której bracia objli urzdy patriarchów Jerozolimy i Aleksandrii21). Czasy tolerancji skoczyy si za panowania chorego umysowo, okrutnego i niezrównowaonego al-Hakima (996 - 1021), który przeszed do historii jako wcielenie zbrodni i wystpku. Na jego polecenie zburzono wiele chrzecijaskich kocioów na czele z Bazylik Grobu witego w Jerozolimie (1009) oraz zmuszono chrzecijan i ydów do ubierania si wycznie na czarno i jedenia na osach Al-Hakim przebra jednak miar, kiedy nakaza ogosi si bogiem i wkrótce potem zgin w wyniku spisku zorganizowanego przez wasn siostr. Jego czasy stanowiy przykry przerywnik w mdrych rzdach Fatymidów, którzy równie synli z bogactwa, posiadali ogromny, bogaty dwór i popierali rozwój kultury i nauki, rywalizujc z hiszpaskimi Omajjadami i wci istniejcymi, aczkolwiek mocno osabionymi Abbasydami.
Kres wietnoci imperium Fatymidów nastpi w drugiej poowie XI wieku, kiedy to zaczo si ono chwia w posadach pod wpywem naporu beduiskich plemion z Górnego Egiptu, które podbiy Libi i Afryk Pónocn, niszczc potnie tamtejsze tereny i kadc na zawsze kres istniejcemu tam chrzecijastwu oraz dziaa Selduków - szczepu wchodzcego w skad turkmeskiego ludu Oguzów, którzy przejli w 1055 wadz nad abbasydzkim Bagdadem, a nastpnie w 1070 roku odebrali Fatymidom Jerozolim i sprowadzili ostatnich kalifów z tego rodu do roli czysto dekoracyjnej, wreszcie likwidujc formalnie kalifat za czasów Saladyna. To wanie z Seldukami przyszo walczy Bizantyjczykom w bitwie pod Manzikertem w 1071 roku, w której armia cesarska poniosa druzgocc klsk. Polityczna rola Arabów ulega zakoczeniu, a zadanie szerzenia islamu i walki z niewiernymi przejli po nich turkmescy Selducy. To wanie z nimi w trakcie wypraw krzyowych Europejczycy zawarli blisz znajomo, ale to ju temat na zupenie inn opowie....