1. Nabycie prawa pierwotne i pochodne.

Pierwotne nabycie prawa własności ma miejsce na skutek zawłaszczenia, znalezienia skarbu, połączenia rzeczy, przetworzenia, nabycia pożytków i zasiedzenia. Pochodne sposoby nabycia prawa własności to: mancypacja, in iure cessio i tradycja. Nabycie pierwotne:

a/. zawłaszczenie - to nabycie prawa własności na rzeczy niczyjej (res nullius), o ile rzecz ta nadawała się do obrotu gospodarczego. Następowało ono poprzez dotknięcie rzeczy niczyjej z zamiarem jej zatrzymania. Zawłaszczyć można było rzeczy naturalne (ryba, bursztyn), jak i porzucone rzeczy (np. nieruchomość). Rzeczą niczyją było także mienie nieprzyjaciela, z którego państwem Rzym znalazł się w stanie wojny, lecz nie były nią rzeczy porzucone z konieczności i zgubione.

b/. znalezienie skarbu - za skarb (thesaurus) uważano rzecz ukrytą, której właściciela nie można było ustalić. Każdy kto znalazł skarb na terenie swojej nieruchomości, stawał się jego właścicielem, a jeżeli odnalazł go na cudzej nieruchomości, to tworzyła się współwłasność z właścicielem po połowie.

c/. połączenie rzeczy - miało miejsce na skutek przyłączenia do rzeczy głównej cudzej rzeczy ubocznej. Zasadą było, że każda rzecz przyłączona stawała się własnością właściciela rzeczy głównej (superficies solo cedit). Jeżeli np. na rzece powstała wyspa na skutek nanoszenia ziemi, to stawała się ona współwłasnością właścicieli gruntów przybrzeżnych w równej części. Natomiast przyłączenie rzeczy ruchomej do innej rzeczy ruchomej było rozstrzygnięte zasadami iż jeżeli rzecz przyłączoną nie można było odłączyć od rzeczy głównej, to prawo własności na rzeczy przyłączonej wygasało. Jeżeli oddzielenie było możliwe to własność rzeczy ubocznej ulegała jedynie zawieszeniu i ożywała po oddzieleniu jej od rzeczy głównej. Nabycie prawa własności nad rzeczą przyłączoną prowadziło najczęściej do konieczności wypłaty stratnemu właścicielowi odszkodowania. Zasady te nie dotyczyły zlania płynów, stopienia metali i zmieszania rzeczy sypkich, ich właściciele mieli współwłasność.

d/. przetworzenie - miało miejsce w skutek nabycia własności na rzeczy wykonanej z cudzego materiału, wziętego bez upoważnienia właściciela. Według Sabinianów nowa rzecz była własnością właściciela materiału, natomiast Prokulianie stali na stanowisku iż należy ona do przetwórcy, który niejako zawłaszczył rzecz niczyją. Za Justyniana ustalono wreszcie, że nowa rzecz należy do właściciela materiału o ile da się ją przywrócić do pierwotnego stanu. Jeśli nie było to możliwe własność przysługiwała przetwórcy. W obu przypadkach należne było odszkodowanie - dla właściciela materiału za jego utratę lub dla przetwórcy za usługę.

e/. nabycie pożytków - pożytki powstawały w skutek odłączenia od rzeczy macierzystej. Należały one z chwilą odłączenia do właściciela rzeczy macierzystej, posiadacza w dobrej wierze i emfiteuty. Natomiast z chwilą zebrania stawały się własnością użytkownika cudzej rzeczy macierzystej.

f/. zasiedzenie (usucapio) - było formą nabycia prawa własności wskutek ciągłego posiadania przez określony czas. Było ono dostępne tylko dla obywateli rzymskich i należało spełnić warunki: zasiedzenia nie mógł dokonać dzierżyciel, musiał nieprzerwanie posiadać rzecz (jeśli przerwał, musiał od nowa je rozpocząć), aby nabyć prawo własności musiał posiadać dwa lata nieruchomość, a jeden rok rzecz ruchomą. Za Justyniana okresy wydłużono odpowiednio do dziesięciu i trzech lat. Trzeba było także w chwili podjęcia zasiedzenia pozostawać w dobrej wierze(być przekonanym o nienaruszaniu niczyich praw), nie można było zasiedzieć rzeczy kradzionych i nabytych przemocą(od późnej republiki)

Do nabycia pochodnego zaliczano:

a/. mancypacja - była to czynność stanowiąca początkowo wymianę towaru na odważony kruszec. Następnie ewoluowała i stała się czynnością pozorną, w niektórych przypadkach. Aby stać się właścicielem rzeczy mancypowanej należało uchwycić ją ręką.

b/. in iure cessio - był to pozorny proces, umożliwiający zmianę właściciela. W procesie tym nabywca twierdził, że jest właścicielem rzeczy, a sprzedawca milczał lub zgadzał się z nim, nabywano w ten sposób własność kwirytarną.

c/. tradycja - wywodziła się z ius gentium i stanowiła jedyny sposób handlu z cudzoziemcami. Wymagano spełnienia trzech zasad: sprzedawca musiał wydać rzecz nabywcy, strony musiały mieć zgodna wolę co do przeniesienia prawa własności, wydaniu rzeczy musiała towarzyszyć czynność usprawiedliwiająca przejście własności.

2. Zawarcie małżeństwa i wymogi jego ważności.

Zawarcie małżeństwa następowało wskutek obopólnej decyzji o podjęciu związku monogamicznego. Widoczną oznaką małżeństwa było przejście kobiety do domu mężczyzny w orszaku ślubnym i odbycie stosunku, jednak za ważniejszy uznawano pierwszy wymóg, drugi nie był konieczny. Zawarcie małżeństwa nie było równoznaczne z nabyciem przez męża władzy nad żoną, można ją było uzyskać poprzez:

a/. confarreatio - akt sakralny, złożenie placka jęczmiennego (panis farreus)w ofierze Jowiszowi przy udziale 10 świadków i kapłana.

b/. coëmptio - mancypacja córki przy użyciu jednego sesterca, córka wydostawała się spod władzy ojcowskiej i wchodziła pod władzę męża, jeżeli była sui iuris - za zgodą opiekuna.

c/. usus - mąż nabywał władzę nad żoną w wyniku faktu zamieszkiwania żony przez rok w domu męża, wystarczyło, że w ciągu roku żona spędziła trzy noce poza domem i usus nie miało miejsca.

Aby małżeństwo było ważne, małżonkowie musieli mieć conubium, zdolność do zawarcia pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego. Mieli ją obywatele rzymscy i dawni Latyni (Latini prisci i Latini veteres). Małżonkowie musieli mieć także zdolność do zawarcia małżeństwa, czyli: kobieta - 12 lat, mężczyzna - 14 lat.

3. Zasiedzenie - pojęcie i wymogi.

Zasiedzenie(usucapio) było formą nabycia prawa własności wskutek ciągłego posiadania przez określony czas. Było ono dostępne tylko dla obywateli rzymskich i należało spełnić warunki: zasiedzenia nie mógł dokonać dzierżyciel, musiał nieprzerwanie posiadać rzecz (jeśli przerwał, musiał od nowa je rozpocząć), aby nabyć prawo własności musiał posiadać dwa lata nieruchomość, a jeden rok rzecz ruchomą. Za Justyniana okresy wydłużono odpowiednio do dziesięciu i trzech lat. Trzeba było także w chwili podjęcia zasiedzenia pozostawać w dobrej wierze(być przekonanym o nienaruszaniu niczyich praw), nie można było zasiedzieć rzeczy kradzionych i nabytych przemocą(od późnej republiki)

4. Podstawy odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania

Dłużnik odpowiadał za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie kontraktu z mocy prawa, wierzyciel mógł domagać się odszkodowania pod postacią grzywny za niewykonane świadczenie. Prawo nakładało na dłużnika obowiązek naprawienia szkody. Ponosił on odpowiedzialność nie w związku z istnieniem między stronami zobowiązania, lecz popełnienia deliktu lub quasi-deliktu. Musiały jednak zostać spełnione następujące przesłanki: wierzyciel musiał ponieść szkodę majątkową w wyniku działań (lub ich braku) ze strony dłużnika lub doznać uszczerbku w wyniku deliktu, który popełnił dłużnik, pomiędzy niewykonaniem (nienależytym wykonaniem) kontraktu a szkodą lub uszczerbkiem wierzyciela powinien zachodzić związek przyczynowy oraz niewykonanie (nienależyte wykonanie) kontraktu lub popełniony delikt musiały być zawinionym działaniem dłużnika, wyjątkiem była odpowiedzialność kontraktowa zobowiązująca dłużnika do naprawienia szkody majątkowej powstałej nawet w wyniku przypadku.

5. Delikt kradzieży - pojecie i rodzaje.

Kradzież (furtum) istniała już w prawie XII tablic, a prawo klasyczne określiło ja jako zagarnięcie cudzej rzeczy w celu osiągnięcia korzyści. Rozumiano przez nią zarówno przywłaszczenie sobie cudzej rzeczy (furtum rei), bezprawne używanie cudzej rzeczy (furtum usus) a nawet samowolny zabór własnej rzeczy pozostającej w cudzym posiadaniu (furtum possessionis). W zależności od sposobu ujęcia sprawcy kradzieże dzielono na jawne (furtum manifestum), gdy sprawcę schwytano na gorącym uczynku oraz niejawne, gdy schwytano go w inny sposób (furtum nec manifestum). Miało to duże znaczenie: pierwszy z nich płacił grzywnę czterokrotną, drugi natomiast dwukrotną. Oprócz grzywny dochodzonej przy użyciu actio furti , która prowadziła do infamii sprawcy, można było żądać odszkodowania używając condictio furtiva, skargi z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia :).

Za kradzież kwalifikowaną uważano rabunek (rapina), czyli kradzież z użyciem przemocy. Początkowo podciągano ją pod kradzież jawną, lecz w 76 roku p.n.e. pretor Lukullus stworzył actio vi bonorum raptorum, dającą prawo do czterokrotnej grzywny w ciągu roku, a potem jednokrotnej. Prawo klasyczne dało możliwość ubiegania się o odszkodowanie, a poklasyczne połączyło grzywnę i odszkodowanie dając poszkodowanemu potrójną wartość kary.

6. Pokrewieństwo kognacyjne.

Pokrewieństwo kognacyjne występowało między gentylami - osobami należącymi do jednego rodu (gens) i pochodzącymi od wspólnego przodka. Najbardziej widoczną oznaką przynależności do rodu było imię rodowe (drugie w kolejności).

7. Zastępstwo bezpośrednie, pośrednie i posłaniec.

Według prawa rzymskiego czynności prawnych można było dokonywać nie tylko bezpośrednio, lecz także poprzez pośredników. Zastępca bezpośredni, zwany przedstawicielem dokonywał czynności w imieniu drugiej osoby, z bezpośrednimi dla niej skutkami. Przedstawiciel nie nabywał prawa własności, kupując rzecz, nie on był także zobowiązany do zapłaty. Zastępstwo pośrednie powoduje nabycie praw i obowiązków najpierw dla siebie, a następnie poprzez czynności prawne, przekazanie ich zastąpionemu. Posłaniec natomiast nie dokonywał czynności ani dla siebie ani dla zastępowanego, przekazywał jedynie wolę osoby, którą zastępował. Mógł on przekazywać oświadczenia woli jedynie w czynnościach nieformalnych. Zastępcami bezpośrednimi byli najczęściej niewolnicy, zarządcy i osoby alieni iuris, pośrednimi natomiast opiekun i kurator.

8. Rzeczy podzielne i niepodzielne, znaczenie tego podziału.

Według Rzymian rzecz podzielna to taka rzecz, którą można podzielić bez utraty swojej wartości i istoty. Niepodzielna, wskutek podziału traciła na wartości (wartość sumy części nie równała się wartości całości) i istocie. Podział rzeczy niepodzielnych w celach handlowych był więc nierozsądny (np. podział niewolnika), nie można było dokonać podziału rzeczy niepodzielnej będącej współwłasnością kilku osób np. w skutek dziedziczenia.

9. Przymus psychiczny /metus/ - pojęcie, skutki prawne.

Przymus psychiczny miał miejsce gdy, czynność prawna została zawarta pod wpływem obawy, wywołanej poważną i bezprawną groźbą. Prawo cywilne, widząc w takiej czynności zgodność aktu woli z oświadczeniem woli uznawała ją za ważną. Edykt Hadriana dawał jednak prawo podniesienia exceptio quod metus causa przed pretorem i uchylenia się od pozwu o wykonanie świadczenia, na które zawarto czynność. Osoba ta miała też prawo do skorzystania z in integrum restitutio, żądania o zwrot utraconej rzeczy. Miała też prawo do wystąpienia z penalną actio quod metus causa na poczwórna wartość poniesionej straty (po roku- jednokrotność).

10. Kontrakt pożyczki a kontrakt użyczenia - porównanie.

Użyczyć można rzecz niezużywalną oznaczoną indywidualnie (np. korkociąg do otwarcia butelki :)), pożyczyć tylko rzecz zużywalną oznaczoną co do gatunku (np. kilo mąki od sąsiadki), zwrócić trzeba tą samą ilość i jakość.

11. Pokrewieństwo agnacyjne - pojęcie i znaczenie prawne.

Pokrewieństwo agnacyjne występowało między osobami podległymi tej samej władzy ojcowskiej (patria potestas). Przy dziedziczeniu beztestamentowym agnatów obowiązywało prawo cywilne.

12. Czynności prawne - pojęcie i podział.

Przez czynność prawną rozumieli Rzymianie oświadczenie woli, skierowane na wywołanie skutków prawnych związanych z oświadczeniem na mocy prawa. Musiało ono składać się z aktu woli, przekazanego poprzez oświadczenie woli. Oświadczenie woli mogło być dokonane przy użyciu powszechnych sposobów (ustnie lub pisemnie), jak tez i domyślnie, poprzez dokonanie innych czynności (dziedzic, który spłaca długi spadkowe, daje do zrozumienia, że postanowił przyjąć spadek). Dzieliły się na:

a/. jednostronne i dwustronne. Czynnikiem decydującym było tutaj oświadczenie woli; napisanie testamentu to czynność jednostronna, umowa kupna-sprzedaży natomiast - dwustronna.

b/. czynności między żyjącymi i na wypadek śmierci. Te drugie wywoływały skutki dopiero po śmierci osoby dokonującej czynności.

c/. czynności rozporządzające i zobowiązujące. Rozporządzający swoją czynnością umniejsza swój majątek, zmniejszając lub znosząc jedno ze swoich praw własności, zobowiązujący się zwiększa natomiast swoje długi.

d/. czynności odpłatne i nieodpłatne. Czynność odpłatna powoduje otrzymanie ekwiwalentu (towaru, gotówki), nieodpłatna umniejsza tylko naszą własność (darowizna).

13. Służebności gruntowe wiejskie i miejskie.

Służebność jest to ograniczone prawo rzeczowe do korzystania z cudzej własności. Na właścicielu ciążył obowiązek znoszenia cudzej ingerencji (pati), powstrzymania się od czynności przysługujących mu z prawa własności (non facere) lub wyjątkowo utrzymania na swój koszt rzeczy służebnej (facere). Osoba posługująca się prawem służebności zwana była władnącym. Służebności gruntowe dzieliły się na wiejskie i miejskie; i tak wiejskie to: prawo przechodu przez cudzy grunt(iter), przepędzenia bydła(actus), przejazdu(via), prawo przeprowadzenia dopływu wody przez grunt sąsiada(aquae ductus) i czerpanie wody z cudzego źródła(aquae haustus). Miejskie natomiast to: oparcie budynku na ścianie sąsiada(servitus oneris ferendi), prawo okapu(servitus stillicidii), ograniczenie co do wysokości sąsiedniego budynku(servitus altius non tollendi), prawo wysunięcia części budynku nad nieruchomością sąsiada(servitus protegendi) i prawo otwarcia okna nad gruntem sąsiada(servitus luminum). Służebność powstawała na skutek decyzji właściciela i przy udziale osoby zainteresowanej. Służyły do tego in iure cessio, ale grunty wiejskie można było mancypować. Równie dobrze służebność mogła powstać poprzez zastrzeżenie właściciela, który np. sprzedawał nieruchomość. Mogła ona także powstać na mocy wyroku sądowego.

14. Kontrakt przechowania, treść, szczególne rodzaje przechowania.

Przechowanie czyli depozyt (depositum) miało miejsce gdy składający oddawał rzecz ruchomą w bezpłatne przechowanie, a przechowawca miał ją zwrócić na każde żądanie składającego. Przechowawca miał prawną pozycję dzierżyciela, odpowiadał tylko za dolus i culpa lata, natomiast składający także culpa levis in abstracto. Przechowawca miał prawo żądać zwrotu kosztów jakie poniósł w związku z przechowaniem, jak i odszkodowania za szkody wynikłe z faktu przechowania np. rzeczy niebezpiecznej; miał też prawo retencji. Przechowawca nie miał prawa do użytkowania rzeczy, jeśli to robił popełniał "kradzież używania" (furtum usus). Istniały także: depozyt konieczny - składający był zmuszony okolicznościami do złożenia rzeczy w przechowanie, mógł żądać od nieuczciwego przechowawcy dwukrotności wartości rzeczy, depozyt sekwestrowy - strony sporu sądowego oddawały rzecz osobie trzeciej (sekwestrowi) i on zwracał ją zwycięzcy procesu, depozyt nieprawidłowy - składano rzeczy oznaczone co do gatunku, przechowawca nabywał wtedy ich własność, oddawał ten sam rodzaj i ilość. Stosowano go w rozrachunkach banków z klientami.

15. Pozorność /symulacja/ czynności prawnej.

Czynność pozorna czyli symulacja ma miejsce gdy przed jej dokonaniem strony czynności umówią się, że oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych. Przy czynnościach formalnych (mancypacja, in iure cessio) czynność pozorna nie stała na przeszkodzie powstaniu skutków prawnych. Przy czynnościach nieformalnych (umowa kupna-sprzedaży) skutki nie powstawały. Symulacja mogła także wywołać inne niż właściwe tej czynności skutki. Czynność dyssymulowana (ukryta) często ukrywana była inną czynnością. Czynność pozorna była wtedy ważna, o ile spełniono wszystkie wymogi dla jej ważności. W ten sposób omijano zakaz darowizn między małżonkami.

16. Zapis, legat, fideikomis - wyjaśnij pojęcia.

Zapis testamentowy była to czynność spadkodawcy nakazująca spadkobiercy do przysporzenia pewnej osobie przedmiotów majątkowych z masy spadkowej. Od ustanowienia spadkobiercy różnił się tym iż osoba która otrzymała zapis nie otrzymywała razem z nim procentowej wartości długów zmarłego. Zapisy dzieliły się na legaty i fideikomisy. Legaty, pojęcie prawa cywilnego dzieliły się następująco:

a/. legat windykacyjny (legatum per vindicationem). Zapisobierca legatu windykacyjnego stawał się właścicielem kwirytarnym z chwilą objęcia spadku przez spadkobiercę. Przysługiwała mu więc skarga windykacyjna (rei vindicatio) należąca do skarg osobowych (actiones in personam), skuteczna erga omnes.

b/. legat damnacyjny (legatum per damnationem). Zapisobierca miał ze spadkobiercą stosunek obligacyjny. Mógł użyć skargi actio ex testamento, należącej do skarg osobowych (actiones in personam) wobec spadkobiercy.

Z czasem wprowadzono przepisy stanowiące, iż po wypłacie wszystkich legatów spadkobiercy musi pozostać 1/4 spadku(kwarta falcydyjska). Jeżeli legaty były wyższe, umniejszano je proporcjonalnie.

Od legatów różnił się fideikomis. Był on prośbą spadkodawcy o wydanie pewnej rzeczy wskazanej osobie. Od czasów Augusta miał on ochronę prawną w cognito extra ordinem. Roszczenie o wydanie fideikomisu było skuteczne tylko wobec spadkobiercy. W przypadku fideikomisu uniwersalnego ( cały majątek) spadkobierca miał prawo do zatrzymania 1/4 jego wartości. W czasach Justyniana I legaty i fideikomisy zostały zrównane.

17. Połączenie jako sposób nabycia własności.

Miało miejsce na skutek przyłączenia do rzeczy głównej cudzej rzeczy ubocznej. Zasadą było, że każda rzecz przyłączona stawała się własnością właściciela rzeczy głównej(superficies solo cedit). Jeżeli np. na rzece powstała wyspa na skutek nanoszenia ziemi, to stawała się ona współwłasnością właścicieli gruntów przybrzeżnych w równej części. Natomiast przyłączenie rzeczy ruchomej do innej rzeczy ruchomej było rozstrzygnięte zasadami iż jeżeli rzecz przyłączoną nie można było odłączyć od rzeczy głównej, to prawo własności na rzeczy przyłączonej wygasało. Jeżeli oddzielenie było możliwe to własność rzeczy ubocznej ulegała jedynie zawieszeniu i ożywała po oddzieleniu jej od rzeczy głównej. Nabycie prawa własności nad rzeczą przyłączoną prowadziło najczęściej do konieczności wypłaty stratnemu właścicielowi odszkodowania. Zasady te nie dotyczyły zlania płynów, stopienia metali i zmieszania rzeczy sypkich, ich właściciele mieli współwłasność

18. Zobowiązania z przedmiotów oznaczonych co do gatunku.

Zobowiązanie z przedmiotów oznaczonych gatunkowo nigdy nie wygasało, w odróżnieniu do zobowiązania specyficznego. W tym drugim rzeczy zniszczonej nie sposób oddać, lecz w myśl zasady genus perire non censetur ("uważa się, że gatunek nie ginie") zawsze należało zwrócić tą samą ilość i jakość rzeczy oznaczonych gatunkowo.

19. Kontrakty bezimienne - pojęcie i rozwój historyczny.

Od okresu klasycznego istniejące kontrakty okazały się niewystarczające w stosunku do nowych operacji bezgotówkowych, które rozwinęły się w związku z dewaluacją pieniądza. Nie posiadały one własnych nazw, a chronione były dzięki prawu pretorskiemu. Wykonanie zobowiązania przez jedna stronę dawało możność żądania świadczenia od drugiej strony. Świadczenia te polegały na dare lub facere. Istniały następujące rodzaje: a/. do ut des ("daję, ażebyś dał") - powodowało zamianę rzeczami między stronami. b/ do ut facias ("daję, ażebyś uczynił") - przeniesienie własności rzeczy w zamian za świadczenie drugiej strony. c/. facio ut des ("czynię, ażebyś dał") - dokonanie świadczenia w zamian za przeniesienie własności. d/. facio ut facias ("czynię, ażebyś uczynił") - zamiana świadczeń między stronami. Do kontraktów bezimiennych należał także kontrakt estymatoryjny /patrz pyt. 32/ i ugoda. Zasadą tych kontraktów było iż zwrot rzeczy bądź świadczenia powodował uchylenie się od zobowiązania. Do dochodzenia swoich praw strony miały actio praescriptis verbis.

20. Prawnicy okresu iuris prudentia i świeckiej /okres klas/.

W okresie prawa klasycznego począwszy od Augusta przyznano wybitnym prawnikom prawo do udzielania odpowiedzi na reskrypty skierowane do cesarza, które Hadrian podniósł do rangi ustawy. Istniała także rada cesarska tworząca projekty ustaw cesarskich. Prawnicy swoje prace zbierali w dzieła oraz tworzyli sentencje. Do połowy II wieku n.e. prawnicy skupiali się w dwóch szkołach: Prokulianów i Sabinianów. Szkoły te zajmowały się głównie nauczaniem prawników. Szkołę Prokulianów założył Antistius Labeo, pretor za Augusta. Stworzył on ponad 400 ksiąg. Jego następcą był Proculus. Inni znani prawnicy tej szkoły to Neratius Priscus i Iuventius Celsus, członkowie rady cesarskiej Hadriana. Szkołę Sabinianów stworzył Ateius Capito, konserwatysta popierający kult cesarza. Jego następca to Massurius Sabinus, twórca komentarzy do prawa cywilnego. Do szkoły tej należał także Cassuis Longinus, Salvius Iulianus oraz Gaius, twórca podręcznika do prawa cywilnego o nazwie Institutionum iuris civilis commentarii quattuor (Instytucji prawa cywilnego cztery księgi). W późniejszym okresie zatarły się różnice dzielące szkoły, a głównymi prawnikami stali się trzej prawnicy - prefekci pretorianów. Byli to: Papinian, Paulus, twórca komentarzy do prawa cywilnego i pretorskiego oraz Ulpian. Po nich zasłynął jeszcze Modestyn.

21. Exceptia procesowa - pojęcie i rodzaje.

Exceptio czyli zarzut procesowy była to klauzula stworzona w interesie pozwanego. Używał on jej, aby sędzia oddalił powództwo, mimo iż prawa powoda, określone w intentio miały miejsce. Rozróżniano ekscepcje czasowe (dylatoryjne) i trwałe (peremptoryjne). Podniesienie zarzutu przez pozwanego powodowało jego uwolnienie w wyroku.

22. Nieważność czynności prawnej.

Rzymskie prawo dzieliło nieważność czynności prawnych na bezwzględną i względną. Bezwzględna miała miejsce gdy złożone oświadczenie woli nie wywoływało skutków prawnych, z jednego choćby z powodów: osoba je składająca nie miała zdolności do czynności prawnych, treść czynności nie była zgodna z przepisami prawa lub dobrymi obyczajami albo też nie zachowano poprawnej formy wymaganej dla danej czynności. Bezwzględna nieważność miała miejsce z mocy prawa, a w procesie każdy mógł podnieść taki zarzut. Czynność bezwzględna nie podlegała konsolidacji, tzn. nie stawała się ważną. Wyjątkiem mogła być zakazana prawnie darowizna w małżeństwie, która nabierała mocy po śmierci darczyńcy. Istnieje także konwersja czynności. Ma ona miejsce w okolicznościach: gdyby osoba składająca oświadczenie wiedziała, że czynność będzie nieważna, a okoliczności wskazują, że postąpiłaby inaczej, wtedy przyjmuje się istnienie tej zastępczej czynności, o ile przesłanki niezbędne do jej zawarcia zostały spełnione. Oprócz bezwzględnej nieważności istniała także względna. Miała ona miejsce gdy sama czynność była prawne ważna, ale jej skutki można było znieść. Osoba zainteresowana mogła to uczynić przez: zarzut procesowy (np. przymus psychiczny), przy którym sędzia musiał uznać wadę oświadczenia i oddalić powództwo, przez odmowę przez pretora powodowi ochrony procesowej (denegatio actionis) w stadium in iure oraz poprzez uzyskanie pretorskiego in integrum restitutio, które anulowało skutki formalne czynności; w tej sytuacji czynność określano jako nieważną od czasu złożenia oświadczenia (ex tunc).

23. Powstanie służebności.

Służebność powstawała na skutek decyzji właściciela i przy udziale osoby zainteresowanej. Służyły do tego in iure cessio, ale grunty wiejskie można było mancypować. Równie dobrze służebność mogła powstać poprzez zastrzeżenie właściciela, który np. sprzedawał nieruchomość. Mogła ona także powstać na mocy wyroku sądowego, mógł to także uczynić ojciec wydziedziczając córkę aby własność całego majątku pozostała w rękach syna.

24. Skargi pretorskie - pojęcie i rodzaj.

Actiones honorariae pochodziły z edyktów pretora i edyla kurulnego. Te ostatnie nadawały często sankcje stanom faktycznym nie chronionym prawem cywilnym, często tworzono były przez modyfikacje prawa cywilnego np. formułka z fikcją /patrz pyt. 104/ i formułka z przestawionymi podmiotami, używana przy zastępstwie procesowym, gdzie kto inny wymieniony był w intentio (zastępowany) a kto inny w condemnatio (zastępcy).

25. Pojęcie spadku, sposoby nabycia.

Spadek (hereditas) są to wszystkie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego (defunctus), które po jego śmierci stawały się własnością dziedziców (heredis), z wyjątkiem praw i obowiązków związanych bezpośrednio z osobą zmarłego (np. grzywna z deliktu, prawo służebności). Spadek można było nabyć na mocy testamentu (ex testamento), beztestamentowo (ab intestato) lub przeciwtestamentowo (contra tabulas).

26. Posiadanie wadliwe i niewadliwe - skutki prawne.

Posiadanie wadliwe (possessio vitiosa) było to posiadanie uzyskane poprzez odebranie komuś rzeczy siłą (vi), zabrane potajemnie (clam), zatrzymanie rzeczy otrzymanej do bezpłatnego i odwołalnego korzystania (nabyte pecario czyli na prośbę). Posiadacz wadliwy był ograniczony w ochronie posesoryjnej. Jego prawo było skuteczne wobec osób trzecich ale bez możliwości pozwania osoby której odebrał posiadanie. Chodziło o to aby pozbawiony swej rzeczy posiadacz mógł ją odebrać w drodze dopuszczalnej prawnie samopomocy. Posiadacz niewadliwy natomiast korzystał z praw ochrony swego posiadania erga omnes. Posiadanie chronione było przy użyciu interdyktów pretorskich.

27. Zobowiązania naturalne.

Za zobowiązania naturalne prawnicy rzymscy uważali te, które nie były zaskarżalne, lecz wywoływały skutki prawne. Zaliczano do nich między innymi czynności zawarte dobrowolnie lub omyłkowo przez dłużnika na korzyść wierzyciela, które ten drugi zatrzymywał jako mu należne (soluti retentio), o zwrot których dłużnik nie mógł się ubiegać. Zobowiązanie naturalne można było wzmocnić zastawem bądź poręczeniem, a dodatkowo wierzytelność ta mogła być potrącona w przypadku sporu stron o inny dług w drugą stronę(gdy aktualny dłużnik był wierzycielem innej pożyczki). Zobowiązaniami naturalnymi były wszelkie zobowiązania zaciągane przez niewolników(brak zdolności procesowej), zobowiązania między osobami podległej tej samej władzy ojcowskiej lub między pater familias a dziećmi, zobowiązania pupila które zaciągnął bez zgody opiekuna oraz od I wieku n.e. zobowiązania syna będącego pod władzą ojcowską z tytułu zaciągniętych pożyczek. Przy próbie pozwania dłużnika, korzystał on z exceptio czyli zarzutu procesowego i sędzia musiał powództwo oddalić, mimo iż było ono uzasadnione. Pełniły one ważną rolę w obrocie gospodarczym - tylko w ten sposób niewolnik mógł wejść w stosunki handlowe ze swoim panem i innymi osobami, a osoby podległe władzy ojcowskiej - ze swoim pater familias i między sobą.

28. Pacta preatoria - pojęcie i rodzaje.

Pacta praetoria były to umowy uznane i zaskarżalne przez prawo pretorskie. Należały do nich:

a/. przyjęcie obowiązku wykonania w ściśle określonym terminie już istniejącego zobowiązania: własnego (constitutum debeti proprii) lub cudzego (constitutum debeti alieni). W drugim przypadku dłużnik uzyskiwał od wierzyciela odroczenie terminu, a przyjmująca na siebie świadczenie osoba trzecia występowała w charakterze poręczyciela. Umowa wierzyciela z dłużnikiem bądź osobą trzecią nie powodowała wygaśnięcia zobowiązania, ale ewentualna skarga wierzyciela o spełnienie świadczenia przed terminem była paraliżowana ekscepcją.

b/. przyjęcie przez właścicieli statków (nautarum), gospód (cauponum) i stajni (stabulariorum) szczególnej odpowiedzialności za powierzone im przez gości rzeczy. Zobowiązywali się oni do zwrotu tych samych rzeczy w nienaruszonym stanie. Ponosili pełną odpowiedzialność, aż do utraty rzeczy wskutek przypadku (z tytułu custodia).

c/. przyjęcie przez bankiera (receptum argentarii) obowiązku zapłaty długu swego klienta, który zaciągnął zobowiązanie wobec osoby trzeciej. Osoba ta mogła, gdy dłużnik nie spełnił świadczenia, dochodzić swej należności od bankiera.

d/. przyjęcie przez arbitra (receptum arbitri) wobec stron z zapisu na sąd polubowny obowiązku wydania sentencji w sporze. Pretor nakładał na arbitra przymus w postaci grzywny (multae dictio) lub zajęcia rzeczy (pignoris capio) będącej jego własnością.

29. Ius civile, ius gentium i ius honorarium.

Ius civile czyli prawo cywilne nazywane także prawem Kwirytów było to prawo uchwalane przez i dla obywateli rzymskich, w późniejszych czasach możność tworzenia prawa uzyskał senat oraz prawnicy rzymscy (jurysprudencja). Było ono niezwykle sformalizowane, moc czynności prawnych zależała często od gestów i formuł (np. mancypacja), uważane było za surowe i rygorystyczne (ius strictum).

Ius gentium było to prawo wspólne dla Rzymian i cudzoziemców. Obowiązująca zasada osobowości prawa czyli nakaz stosowania prawa własnego kraju bez względu na miejsce przebywania uniemożliwiłaby każdą transakcję ius civile, dlatego też stworzono uproszczone zasady dokonywania czynności prawnych, które uznawano za prawo słuszne (ius aequum).

Ius honorarium było to prawo wydawane przez pretora lub edyla kurulnego, a na prowincji odpowiednio - namiestnika i kwestora. Edykt ogłaszany na początku kadencji określał w jakich przypadkach będzie można wszcząć postępowanie sądowe (actiones) i zespół czynności których mógł użyć pozwany na swoją obronę (exceptiones). Edykty obowiązywały rok, mówiono o nich "ustawa roczna" (lex annua), z czasem następni urzędnicy kopiowali po prostu część edyktu poprzednika - edykt przenośny (edictum translaticium) i dokładali swoją część.

30. Arogacja.

Arogacja było to przysposobienie osoby sui iuris, które odbywało się przez uchwałę zgromadzenia ludowego, a w czasach poklasycznych reskryptem cesarskim. Początkowo można było arogować tylko osobę dojrzałą, ale od II wieku n.e. także małoletniego, a później nawet niedojrzałą kobietę, lecz wyłącznie za pomocą reskryptu cesarskiego. Arogowany wchodził pod władzę ojcowską arogującego wraz z podległymi sobie członkami rodziny i z całym majątkiem.

31. Hipoteka ustawowa uprzywilejowana.

Powstała w przypadku kilku zastawów na jednej rzeczy. Między wierzycielami istniała zasada prior tempore, potior iure (kto pierwszy w czasie , ten lepszy co do prawa) dająca najlepsze stanowisko pierwszemu wierzycielowi. On sprzedawał rzecz zastawu, zaspokajając swoje roszczenia, nadwyżka przechodziła do następnego i tak dalej, jeśli oczywiście było co przekazać. Wyjątek stanowiła hipoteka uprzywilejowana, jej wierzyciel był zawsze na czele i to on pierwszy zaspokajał swoje roszczenia. Hipoteka taka powstawała min. na majątku byłego męża, gdy była żona chciała odzyskać posag.

32. Kontrakt estymotoryjny.

Kontrakt estymatoryjny (aestimatum) przypominał dzisiejszą umowę komisu. Polegała na tym, iż jedna strona oddawała drugiej daną rzecz w celu jej sprzedaży po danej cenie. Biorący zobowiązywał się sprzedać rzecz za oszacowaną cenę lub zwrócić właścicielowi. Cena sprzedaży trafiała do właściciela rzeczy, a nadwyżka stanowiła zysk sprzedawcy.

33. Postępowanie dowodowe.

Proces formułkowy: sędzia ograniczał się do dowodów przedstawionych przez strony, obowiązywała zasada actori incumbit probatio ("na powodzie spoczywa ciężar dowodzenia") co do dowodów oskarżenia. Pozwany chcąc skorzystać z ekscepcji procesowej, musiał także udowodnić fakty dla siebie korzystne - reus in exceptione actor est ("pozwany w ekscepcji jest powodem"). Nigdy strony nie musiały udowadniać stanu prawa - iura novit curia ("prawa poznał sąd"). Znano dowody z przesłuchania stron, zeznań świadków, dokumentów, opinii biegłych oraz z autopsji (oględzin). Sędzia dysponował zasadą swobodnej oceny dowodów, mógł je przyjąć bądź odrzucić, mógł też wysnuć wniosek o prawdziwości faktu na podstawie innych faktów, sporadycznie występowało domniemanie prawne czyli uznanie za prawdziwy faktu na podstawie innych, ustalonych już faktów.

Proces kognicyjny: wprowadzono legalną ocenę dowodów, hierarchizującą dowody. Pierwszeństwo miał dokument publiczny, zeznania świadków liczyły się według ich pozycji społecznej, była też zasada testis unus, testis nullus ("jeden świadek to żaden świadek"). O wiele częściej stosowano domniemanie prawne (praesumptio iuris).

34. Czynności prawne rozporządzające i zobowiązujące.

Rozporządzający swoją czynnością umniejsza swój majątek, zmniejszając lub znosząc jedno ze swoich praw własności, zobowiązujący się zwiększa natomiast swoje długi, zobowiązując się do spełnienia danego świadczenia.

35. Zawłaszczenie.

Zawłaszczenie to nabycie prawa własności na rzeczy niczyjej (res nullius), o ile rzecz ta nadawała się do obrotu gospodarczego. Następowało ono poprzez dotknięcie rzeczy niczyjej z zamiarem jej zatrzymania. Zawłaszczyć można było rzeczy naturalne(ryba, bursztyn), jak i porzucone rzeczy (np. nieruchomość). Rzeczą niczyją było także mienie nieprzyjaciela, z którego państwem Rzym znalazł się w stanie wojny, lecz nie były nią rzeczy porzucone z konieczności i zgubione.

36. Dług i odpowiedzialność w zobowiązaniach.

Długu, wynikającego z zobowiązania można było dochodzić powództwem o odszkodowanie lub zapłatę grzywny (poena). Prawo domagania się świadczenia było zagwarantowane przymusem państwowym. Odpowiedzialność kontraktowa nakładała na dłużnika obowiązek naprawienia szkody w razie niewykonania bądź nienależytego wykonania kontraktu lub podobnego do niego zobowiązania (quasi-kontraktu). Dłużnik ponosił odpowiedzialność za szkodę majątkową doznaną przez wierzyciela. Sędzia zasądzał albo na kondemnację pieniężną (proces formułkowy) albo na naprawienie szkody (proces kognicyjny), jeśli było to możliwe. Odpowiedzialność deliktowa powstawała nie w związku z faktem istnienia między stronami zobowiązania, lecz z faktu popełnienia deliktu lub quasi-deliktu. Aby dłużnik ponosił odpowiedzialność musiały zajść przesłanki wymieniane w pytaniu 4.

37. Kontrakt zlecenia.

Kontraktem zlecenia (mandatum) była czynność na mocy której przyjmujący zlecenie zobowiązywał się do bezpłatnego wykonania danej czynność w czyimś interesie. Mogły być to czynność prawne (np. udzielenie kredytu), faktyczne (np. naprawa ubrania), ciągłe i jednorazowe. Często przedmiotem zlecenia były czynności wymagające dużych kwalifikacji (np. usługi medyczne), a pełniące je osoby nie pobierały wynagrodzenia dla zachowania panujących obyczajów. Działanie w wyłącznym interesie zleceniodawcy nie wywoływało skutków prawnych i traktowane było jako przyjacielska rada. Można było zlecić wykonanie czynności dla siebie jak i dla osoby trzeciej. Kontrakt zlecenia był z zasady bezpłatny, gdyby pobierano jakiekolwiek wynagrodzenie byłby to kontrakt najmu. Teoria rozmijała się jednak z praktyką i pobierano honoraria za wykonanie zlecenia, w prawie klasycznym można było nawet dochodzić sądownie swego wynagrodzenia, o ile umówiły się o nie strony. Wykonujący zlecenie miał obowiązek po zakończenia działania zdać rachunek i przenieść uzyskane korzyści na zleceniodawcę. On natomiast musiał zwrócić wszelkie koszty poniesione przez wykonawcę zlecenia. Biorący zlecenie odpowiadał za dolus, a w prawie justyniańskim - także za culpa lata i culpa levis in abstracto. Kontrakt rozwiązać można było przez jego wykonanie, za porozumieniem stron, w wyniku śmierci jednej ze stron. Wygasał on wskutek cofnięcia zlecenia i jego zrzeczenia się.

38. Digesta justyniańskie.

Digesta zostały stworzone z urywków pism prawników rzymskich w 533 roku n.e. Stworzono ją z dzieł 38 prawników, lecz i tak w 75% pokrywała się z konstytucją raweńską z 426 roku n.e. /patrz pyt.42/. Są to kodyfikacje stworzone za Justyniana, składające się z 50 ksiąg tematycznych.

39. Warunek - pojęcie i rodzaje.

Warunek (condicio) to przyszłe i niepewne zdarzenie, od którego strony czynności uzależniły powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej. Istniały następujące warunki:

a/. zawieszający - czynność będzie miała miejsce o ile warunek zostanie spełniony. b/. rozwiązujący - czynność będzie miała miejsce, o ile ustaną jej skutki. c/. potestatywny - spełnienie czynności zależy od zachowania się strony. d/. losowy - warunkiem ważności jest przypadek lub wola osoby trzeciej. e/. mieszany - warunek to czynność strony i innej osoby lub przypadku. f/. dodatni - musi nastąpić określona czynność. g/. ujemny - czynność oznaczona nie może nastąpić.

Umowa z warunkiem zawieszającym niemożliwym do realizacji z przyczyn fizycznych lub prawnych była nieważna, wyjątkiem był testament, gdzie uznawano go za nie dodany. Przy warunku rozwiązującym także uważano go za nie dodany. .

40. Kto podlega opiece a kto kurateli.

Opieka (tutela) sprawowana była nad niedojrzałymi, mężczyznami do 14 roku życia, kobietami do 12 roku oraz nad dojrzałymi kobietami, którzy byli sui iuris. Opiekuna miał prawo powołać pater familias w testamencie w stosunku do osób, które po jego śmierci staną się sui iuris, opiekunami stawali się też z mocy prawa agnaci a w razie ich braku - gentyle, władza państwowa (pretor miejski lub ds. opiekuńczych) mogła też powołać opiekuna. Opiekunem mógł być mężczyzna, w prawie poklasycznym także kobieta. Powołany opiekun nie mógł odrzucić tego obowiązku publicznego (manus publicum), mógł się jednak od niego uchylić jeśli: miał 70 i więcej lat, był już opiekunem trzech osób, zajmował stanowisko publiczne. Obowiązkiem opiekuna było zarządzanie majątkiem pupila i piecza nad jego osobą.

Kurateli podlegali: chorzy psychicznie (furiosus), marnotrawcy (cura prodigi), małoletni poniżej 25 roku życia. Kuratorami chorych psychicznie byli agnaci, w razie ich braku - gentyle, mógł to być także kurator sądowy. Marnotrawca podlegał tej samej kurateli co chory psychicznie, natomiast małoletni miał kuratora jako doradcę, którego powoływał pretor lub namiestnik prowincji.

41. Specyfikacja - sposób nabycia prawa własności.

Miało miejsce w skutek nabycia własności na rzeczy wykonanej z cudzego materiału, wziętego bez upoważnienia właściciela. Według Sabinianów nowa rzecz była własnością właściciela materiału, natomiast Prokulianie stali na stanowisku iż należy ona do przetwórcy, który niejako zawłaszczył rzecz niczyją. Za Justyniana ustalono wreszcie, że nowa rzecz należy do właściciela materiału o ile da się ją przywrócić do pierwotnego stanu. Jeśli nie było to możliwe własność przysługiwała przetwórcy. W obu przypadkach należne było odszkodowanie - dla właściciela materiału za jego utratę lub dla przetwórcy za usługę.

42. Ustawodawstwo cesarskie za pryncypatu i dominatu.

Ustawodawstwo cesarskie okresu pryncypatu rozwinęło się z wniosków ustawodawczych cesarza, kierowanych do zgromadzeń ludowych i senatu. Później zaczęli tworzyć własne prawo, które od II wieku naszej ery uzyskało moc ustawy (legis vigorem). Rozporządzenia cesarza dzieliły się na:

a/. edykty - normowały głównie prawo publiczne (np. edykt Karakalli z 212 roku. n.e. o nadaniu rzymskiego obywatelstwa wszystkim wolnym ludziom w imperium).

b/. dekrety - orzeczenia sądu cesarskiego, najczęściej jako wyższej instancji, rozstrzygały sprawę, niekiedy na nowo interpretowały prawo i tworzyły nowy stan prawny, uznawany za ważny ze względu na autorytet cesarza.

c/. reskrypty - były to odpowiedzi na pisemne zapytania urzędników i osób fizycznych w kwestiach prawnych, dla urzędników cesarz pisał odpowiedz w formie listu (epistula), dla osób fizycznych odpowiadał na ich liście, wywieszanym potem publicznie. Od Hadriana list taki miał moc wiążącą dla sędziego w danej i analogicznej sprawie.

d/. mandaty - pisemne instrukcje cesarza dla namiestników prowincji i innych urzędników. Zawierały unormowania z prawa karnego i administracyjnego, czasami prywatnego.

Za dominatu ustawy cesarskie spisano w kodeksy: gregoriański, hermogeniański i uznany prawnie teodozjański z 438 roku n.e. . Ten ostatni uznał za nieważne wszystkie nowe ustawy nie wpisane do kodeksu, zawierał także dwa poprzednie. Powstawały także ustawy jak np. konstytucja raweńska z 426 roku n.e. wydana przez Walentyniana III, która ograniczała prawo obowiązujące do pisanego (ius). Nakazywała ona także powoływać się na dzieła Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpina i Modestyna. /patrz podr. str.40 §33, drugi akapit/. Z czasem zaczęto tworzyć prawo wulgarne(pospolite), znakujące upadek rzymskiego prawa i mniejszą o nie dbałość. Na wschodzie natomiast podjęto się uporządkowania zagmatwanego systemu i stworzono: Digesta(533 rok), Instytucje(533), Kodeks(534) oraz ich późniejsze nowele. /patrz str. 44 § 36-39 oraz pyt. 38/.

43. Części składowe czynności prawnej.

Przez czynność prawną rozumieli Rzymianie oświadczenie woli, skierowane na wywołanie skutków prawnych związanych z oświadczeniem na mocy prawa. Musiało ono składać się z aktu woli, przekazanego poprzez oświadczenie woli. Oświadczenie woli mogło być dokonane przy użyciu powszechnych sposobów ( ustnie lub pisemnie), jak tez i domyślnie, poprzez dokonanie innych czynności (dziedzic, który spłaca długi spadkowe, daje do zrozumienia, że postanowił przyjąć spadek).

44. Odpowiedzialność spadkobiercy wobec wierzycieli spadkowych.

W prawie klasycznym i przedjustyniańskim spadkobierca ponosił pełną odpowiedzialność za długi spadkowe, nawet jeśli przewyższały one wartość spadku. Aby tego uniknąć dziedzic konieczny musiał uzyskać od pretora wstrzymanie od dziedziczenia a dziedzic dobrowolny po prostu odrzucić spadek. Odpowiedzialność ta wynikała z faktu, iż w momencie przyjęcia spadku zlewał on się z majątkiem dziedzica. W prawie klasycznym stworzono więc oddzielenie masy spadkowej od majątku spadkobiercy (separatio bonorum). Majątkiem tym zarządzał kurator, a miało to na celu ochronę interesów wierzycieli spadkowych wobec zadłużonego spadkobiercy. Jeśli to dziedzic obawiał się długów spadkodawcy, mógł skorzystać z instytucji prawa justyniańskiego zwanej "dobrodziejstwem inwentarza" (benefictum inventarii). Musiał on w ciągu 30 dni od uzyskania informacji o uzyskaniu spadku sporządzić inwentarz majątku zmarłego, na co miał 60 dni. W ten sposób odpowiadał tylko do wysokości spadku.

45. Treść prawa własności i jego ograniczenia.

Własność według Rzymian to "pełne władztwo nad rzeczą" (plena in re potestas), czyli prawo do uczynienia z rzeczą co tylko on zechce. Prawo to można było jednak ograniczyć, mając na uwadze samą działalność właściciela i dobro społeczne. Można było ograniczyć prawo właściciela mając na uwadze lokalizację cmentarzy i budynków w mieście, prawo sąsiedzkie lub obciążenia rzeczy zastawem. Ograniczenie takie obejmowało także: służebność, emfiteuzę (wieczystą dzierżawę) i superficies (prawo zabudowy).

46. Kontrakt spółki, przesłanki powstania, obowiązki wspólników.

Kontrakt spółki (societas) miał miejsce gdy minimum dwie osoby (wspólnicy) zobowiązywały się do wniesienia wkładu (aportu) o wartości majątkowej w celu osiągnięcia celu gospodarczego. Aportem mogła być gotówka, rzecz bądź umiejętności wspólnika. W kontrakcie wspólnicy zobowiązywali się co do podziału zysków i strat, zabroniona była lwia spółka, w której jeden ze wspólników nie ma prawa do zysku, a odpowiada za straty. Każdy ze wspólników miał prawo do reprezentowania spółki, często jednak wybierali zarządcę. Odpowiadał on za rozmyślne działanie na szkodę wspólnika (dolus), grube niedbalstwo (culpa lata) i za brak staranności, jakiej dokładał zabiegając o swoje interesy (culpa levis in concreto). Zarządca był osobiście uprawniony lub zobowiązany, dokonywał potem rozliczeń ze wspólnikami. Rozwiązanie spółki następowało na skutek porozumienia stron, wypowiedzenia wspólnika lub jego śmierci, w razie utraty wspólnego majątku.

47. Egzekucja wyroków w procesie kognicyjnym.

Przymusowe wykonanie wyroku prowadził sądowy organ wykonawczy, dając wierzycielowi prawo wyboru między egzekucją osobistą a majątkową. Działanie organu wykonawczego następowało na wniosek wierzyciela. Pierwsze działanie ograniczało się do wydania nakazu przeprowadzenia egzekucji (iussum) i wyznaczenia dłużnikowi terminu na jego dobrowolne wykonanie. Po upływie tego terminu, w razie niewykonania zobowiązania następowały dalsze czynności. Zasadniczo nie przeprowadzano generalnej egzekucji majątkowej, wyjątkiem była niewypłacalność wobec dużej liczby wierzycieli. Egzekucja majątkowa przeprowadzana była w zależności od przedmiotu sporu sądowego. Jeśli chodziło o rzecz, następowało jej zbrojne zajęcie i wydanie wierzycielowi. Jeśli chodziło o należność, następowało zajęcie majątku dłużnika danej wartości w celu sprzedaży na publicznej licytacji, a ewentualną nadwyżkę zwracano. Egzekucja osobista sprowadzała się do publicznego więzienia.

48. Utrata czci obywatelskiej - pojęcie i skutki prawne.

Infamia powstawała na skutek popełnienia czynu hańbiącego (dezercji, bigamii, podwójnych zaręczyn) lub w wyniku skazania za niektóre czyny. Powództwa prowadzące do orzeczenia infamii nazywano actiones famosae (skargi infamujące). Były to delikty kradzieży, rabunku, zniewagi oraz skargi o szczególne nadużycie zaufania. Infamia powodowała społeczne napiętnowanie oraz zamykała możliwość powołania kognitora lub prokuratora we własnym procesie i występowania w cudzym imieniu w czyimś procesie. Uniemożliwiała także objęcie stanowiska opiekuna, małżeństwo z osobą stanu senatorskiego oraz możność uczestniczenia i głosowania w zgromadzeniach ludowych i prawo do sprawowania urzędów.

49. Znaczenie błędu w powództwie przy zawieraniu czynności prawnej.

Występowały różne rodzaje błędów. I tak:

a/. błąd co do rodzaju czynności prawnej (error in negotio) - strony złożyły oświadczenie woli lecz każda z nich myślała o innych skutkach, jakie ona wywoła - czynności są nieważne.

b/. błąd co do tożsamości osoby (error in persona) - oświadczenie złożono nie tej osobie co trzeba w skutek pomyłki - czynność jest nieważna, gdy składający oświadczenie nie dokonałby go znając tożsamość drugiej osoby.

c/. błąd co do tożsamości przedmiotu czynności (error in corpore) - strony myliły się co do przedmiotu transakcji - czynność nieważna.

d/. błąd co do istotnych właściwości przedmiotu czynności (error in substantia) - miał miejsce gdy przedmiot nabyty nie miał cech tego który nabywca chciał nabyć (np. woda zamiast wina :)) - do sprawy podchodzono indywidualnie.

e/. błąd co do jakości przedmiotu czynności (error in qualitate) - przedmiot nabyty był przedmiotem który nabywca chciał nabyć, lecz posiadał niższą jakość - czynność była ważna.

Błąd co do stanu prawa (nieznajomość prawa) chroniła jedynie wieśniaków, małoletnich, kobiety i żołnierzy.

50. Nabycie własności na pożytki naturalne.

Pożytki powstawały w skutek odłączenia od rzeczy macierzystej. Należały one z chwilą odłączenia do właściciela rzeczy macierzystej, posiadacza w dobrej wierze i emfiteuty. Natomiast z chwilą zebrania stawały się własnością użytkownika cudzej rzeczy macierzystej.

51. Zniewaga - treść, rozwój historyczny skargi.

Zniewaga (iniuria) był to delikt bezprawnego naruszenia osobowości człowieka wolnego. Jej początki sięgają prawa XII tablic(451/450 rok p.n.e.). Istniały trzy przypadki zniewagi: ciężkie okaleczenie związane z utratą części ciała, złamanie kości, czynne naruszenie nietykalności cielesnej. Pierwszy przypadek podlegał karze talionu /odwetu/, mógł jednak dojść do ugody z poszkodowanym. W pozostałych przypadkach poszkodowany mógł domagać się określonej w ustawie stawki za każdą złamaną kość lub za naruszenie nietykalności cielesnej. Rozwój historyczny stworzył później skargę actio iniuriarum aestimatoria dostępną dla poszkodowanego. Odmiennie niż w innych deliktach sędzia mógł orzekać zgodnie z zasadą słuszności (in bonum et aequum) stosownie do winy sprawcy. Prawo poszkodowanego nie przechodziło na dziedziców, natomiast sprawca obciążony był infamią.

52. Proces legis actio i formułkowy - porównanie.

Oba procesy rozpoczynały się od wezwania pozwanego przez powoda do stawiennictwa przez pretorem. W procesie legis actio powód mógł, w razie odmowy pozwanego, doprowadzić go siłą, czego nie mógł uczynić w procesie formułkowym. Drugi proces dawał mu w takiej sytuacji posiadanie majątku pozwanego, uzyskane przez pretora, w celu sprzedania na licytacji i zaspokojenia swojej należności. W procesie legisakcyjnym powód zgłaszał następnie swe żądania, używając określonych reguł i gestów. W przypadku legis actio sacramento in rem i powód i pozwany zgłaszali swoje prawa do rzeczy, a następnie wzywali się do złożenia sacramentum czyli zakładu. Stadium in iure kończyło litis contestatio, streszczenie sprawy świadkom, powodujące zawiłość sporu. Stadium apud iudicem następowało po 30 dniach, danym stronom na ugodę. Jeśli do niej nie doszło, przed pretorem wybierano sędziego, a on wydawał wyrok, od którego nie było odwołania. W procesie formułkowym powód przedstawiał swe żądania i żądał ochrony procesowej, jeśli nie otrzymał denegatio actionis mógł żądać od pozwanego określonego działania, a ten : mógł uznać powództwo i zakończyć sprawę (wyrok i egzekucja), zaprzeczyć żądaniom powoda lub podnieść zarzut procesowy (exceptio). Jeśli powód zaprzeczył lub podniósł zarzut, sporządzano na piśmie formułę procesową z nazwiskiem sędziego i nakazem rozstrzygnięcia sprawy. Powód wręczał pozwanemu tą formułę - było to litis contestatio. W stadium apud iudicem sędzia przeprowadzał najpierw postępowanie dowodowe /patrz pyt.›33/. Następnie wydawał wyrok, opiewający zawsze na kondemnację pieniężną.

53. Nabycie i utracenie obywatelstwa rzymskiego.

Aby być obywatelem rzymskim należało urodzić w małżeństwie rzymskim, jeżeli w chwili poczęcia ojciec był obywatelem, lub poza małżeństwem, jeśli w chwili porodu matka była obywatelką. Nabywał je też wyzwoleniec według prawa cywilnego, jeśli jego były pan je miał. Mogło je także nadać zgromadzenie ludowe lub senat, później cesarz w rozporządzeniu. W 90 roku p.n.e. zgromadzenie nadało obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom Italii, a w 212 n.e. Karakalla nadał je wszystkim wolnym mieszkańcom imperium. Utrata obywatelstwa następowała w wyniku utraty wolności, przyjęcia obywatelstwa innego kraju lub skazania na banicję.

54. Powództwo o charakterze dodatkowym.

Powództwa o charakterze dodatkowym (actiones adiecticiae qualitatis) były to skargi prawa pretorskiego uprawniające do dochodzenia zobowiązań zaciągniętych przez niewolnika z upoważnienia (iussum) właściciela. Stworzone zastały w okresie późnej republiki a zaliczano do nich:

a/. actio quod iussu - gdy niewolnik zaciągnął zobowiązanie z wyraźnego upoważnienia pana lub pan potwierdził zobowiązanie zawarte przez niewolnika z własnej inicjatywy.

b/. actio de peculio - dotyczyło sytuacji gdy niewolnik wyposażony był w peculium, odpowiedzialność sięgała tylko do wartości majątku pekuliarnego.

c/. actio de in rem verso - gdy niewolnik zawarł kontrakt, który spowodował wzbogacenie się pana, odpowiedzialność ograniczała się do wysokości wzbogacenia.

d/. actio exercitoria - gdy niewolnik będący kapitanem statku zaciągnął zobowiązanie w związku z prowadzoną działalnością.

e/. actio institoria - gdy niewolnik był kierownikiem sklepu lub placówki handlowej i zaciągnął zobowiązanie w związku z powierzoną przez pana działalnością.

55. Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania.

Patrz pytanie 36.

56. Ewikacja - pojęcie, kiedy występuje, skutki.

Ewikcja to odpowiedzialność zwana dziś odpowiedzialnością za wady prawne. Miała miejsce gdy osoba trzecia odebrała nabywcy towar na drodze sądowej na podstawie swojego prawa własności lub ograniczonego prawa rzeczowego (np. użytkowania lub zastawu), istniejącego przed dokonaniem transakcji. Sprzedawca zobowiązany był do wypłacenia nabywcy odszkodowania.

57. Zasada nastiturus.

Nasciturus czyli płód w okresie ciąży matki nie miał zdolności prawnej. Mając jednak na uwadze jego korzyści majątkowe stworzono zasadę nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur ("dziecko poczęte uważa się za już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyści"). Była to fikcja prawna mająca na celu najczęściej dziedziczenie przez nienarodzone dziecko. Aby dziecko mogło dziedziczyć, musiało urodzić się żywe i pozbawione wad psychicznych.

58. Uznanie dziecka - legitymacja.

Uznanie dziecka (legitimatio) było sposobem nadania dziecku zrodzonemu z konkubinatu praw dziecka małżeńskiego. Zachodziła ona w przypadku przekształcenia konkubinatu w małżeństwo lub na mocy reskryptu cesarskiego wydanego na prośbę ojca.

59. Środki ochrony praw spadkobiercy.

W wyniku nabycia spadku dziedzic stawał się jego właścicielem. Mogło się jednak zdarzyć, iż kto inny posiadał spadek czyli władał nim. Jeśli żądania dziedzica o wydanie spadku nie skutkowały, przysługiwały mu różne prawne środki ochrony swoich praw w zależności od tego czy dziedziczył według prawa cywilnego czy też pretorskiego. Dziedzic prawa cywilnego (heres) mógł użyć hereditatis petitio (należącej do actiones in rem) w celu odzyskania całości spadku. Aby odzyskać daną część mógł użyć w dobie procesu legisakcyjnego legis actio sacramento in rem. Dziedzic prawa pretorskiego (bonorum possessor) miał do dyspozycji interdykt interdictum quorum bonorum o wydanie całości rzeczy materialnych. Aby odzyskać spadek zawierający także prawa majątkowe musiał użyć hereditatis petitio possessoria. Do odzyskania pojedynczych praw wchodzących do spadku mógł użyć skarg dostępnych dla heres, a sędzia używał wtedy fikcji aby traktować powoda "jak gdyby był on dziedzicem prawa cywilnego" (si heres esset).

60. Stanowisko prawne wieczystego dzierżawcy.

Wieczysta dzierżawa (emphyteusis) powstawała na skutek kontraktu właściciela gruntu z dzierżawcą. Emfiteuza była prawem zbywalnym i dziedzicznym. Niewiele różniła się od własności. Emfiteuta nabywał na własność wszystkie pożytki z chwilą odłączenia, mógł ustanowić służebność oraz hipotekę na gruncie. Mógł także go sprzedać, proponując najpierw właścicielowi pierwokup. Jeżeli właściciel nie skorzystał z propozycji, musiał otrzymać 2% ceny sprzedaży. Emfiteuta musiał płacić czynsz właścicielowi i wszelkie podatki, miał także obowiązek niepogarszania gruntu. Do ochrony swoich praw emfiteuta miał actiones in rem, korzystał także z interdyktów posesoryjnych.

61. Postępowanie i wyrok w procesie legisakcyjnym.

Proces legisakcyjny rozpoczynał się od wezwania pozwanego przez powoda do stawienia się przed urzędnikiem (pretorem lub namiestnikiem). Dawało to początek stadium in iure. Przed pretorem powód wygłaszał formuły procesowe i wykonywał określone gesty. W legis actio sacramento (dzielącej się na in rem i in personam) obie strony zgłaszały swoje prawo do rzeczy, a następnie wzywały się wzajemnie do złożenia sacramentum - zakładu, który podlegał utracie w razie przegrania sporu. W innych sprawach (np. o podział współwłasności) nie składało się sacramentum. Stadium in iure kończyło litis contestatio, streszczenie procesu świadkom (testes) przy pomocy formuł. Powodowało ono powstanie zawisłości sporu, co uniemożliwiało możliwość ponownego wszczęcia danego procesu w myśl zasady bis de eadem re ne sit actio ("niechaj po raz drugi w tej samej sprawie nie będzie postępowania"). Następnie dawano stronom 30 dni na ugodę, jeśli do niej nie doszło przed urzędnikiem wybierano sędziego. Następowało stadium apud iudicem w którym sędzia przeprowadzał postępowanie dowodowe i wydawał wyrok, od którego nie było odwołania. W legis actio sacramento zakład "niesłuszny" ulegał przepadkowi na rzecz skarbu państwa. Postępowanie egzekucyjne (legis actio per manus iniectionem) służyło do przymusowego wykonania wyroku na osobie dłużnika. Miał on 30 dni na wykonanie wyroku, jeśli tego nie zrobił, zwycięski powód mógł doprowadzić go siłą przed pretora. Tam kładł na nim rękę, wypowiadał formułę i uzyskiwał w ten sposób władzę nad nim. Mógł go więzić przez 60 dni, a pod koniec tego terminu wyprowadzał go w dni targowe na rynek. Jeśli tam ktoś go nie wykupił, mógł go zatrzymać u siebie celem odpracowania długu, sprzedać w niewolę lub po prostu zabić. Jeśli wierzycieli było więcej, mogli się podzielić jego ciałem :). Sprzedaży i zabijania zakazano dopiero w 326 roku p.n.e.

62. Ograniczenie zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek.

Rzymianie wypracowali cztery kategorie osób ograniczonych w zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek:

a/. dzieci (infantes) - do siódmego roku życia - brak zdolności do czynności prawnych, nie odpowiadały za delikty.

b/. niedojrzali (impuberes) - między 7 a 12 lat - kobiety i 14 - mężczyźni - ograniczona zdolność do czynności, mogli sami dokonywać czynności dla siebie korzystnych, a za zgodą opiekuna także niekorzystnych czynności. Nie mogli sporządzić testamentu ani zawrzeć małżeństwa, a za delikty odpowiadali tylko gdy rozumieli bezprawność swych działań.

c/. małoletni (minores) - od 12/14 lat do ukończenia 25 lat - pełna zdolność, ale mieli ochronę za względu na "lekkomyślność właściwą młodemu wiekowi i brak doświadczenia życiowego". Istniała skarga actio popularis (mógł ją wnieść każdy) o grzywnę i infamię dla tego kto naraził małoletniego na stratę w skutek czynności prawnej (actio legis Plaetoriae -192 rok p.n.e.). Zawarta umowa była co prawda ważna, lecz pozwany małoletni korzystał z exceptio legis Plaetoriae, jeśli kontrahent dopuścił się podstępu i in integrum restitutio, jeśli nie działał podstępnie. Małoletni mógł żądać ustanowienia kuratora do doradztwa, mógł spisać testament, zawrzeć małżeństwo, odpowiadał za delikty.

d/. pełnoletni - od 25 lat wzwyż - pełna zdolność do czynności prawnych, pełna odpowiedzialność.

63. Zobowiązani przemienne a upoważnienie przemienne.

Zobowiązanie przemienne ma w swojej treści dwa lub więcej świadczenia, lecz po wykonaniu jednego z nich dłużnik jest zwolniony z długu. Co do wyboru świadczenia to w zależności do treści zobowiązania, mają je obie strony, chyba że zostało to uregulowane w umowie. Jeżeli umowa tego nie precyzuje, ma je dłużnik. Jeśli jedno ze świadczeń stanie się niemożliwe, dłużnik musi wykonać drugie. Upoważnienie przemienne jest stworzone tak, iż dłużnik jest zobowiązany do danego świadczenia, lecz może się od niego uwolnić dokonując innego. Jeśli pierwsze świadczenie stanie się niemożliwe, zobowiązanie dłużnika wygasa i nie musi on dokonywać drugiego świadczenia.

64. Posiadanie w dobrej i złej wierze - pojęcie i skutki prawne.

Posiadanie w dobrej i złej wierze następowało gdy było się posiadaczem niesłusznym. Posiadanie w dobrej wierze ma miejsce gdy niesłuszny posiadacz jest przekonany o tym, iż ma własność danego przedmiotu. Posiadanie w złej wierze ma miejsce gdy posiadacz zdaje sobie sprawę z tego, iż jego posiadanie nie ma podstawy prawnej (np. złodziej). Obaj posiadacze mają prawo do ochrony posesoryjnej, lecz tylko posiadacz w dobrej wierze może rzecz zasiedzieć, a ponadto ma prawo własności wszelkich pożytków. Posiadacz w złej wierze, pozwany przez właściciela musi zwrócić rzecz macierzystą wraz z pożytkami.

65. Kontrakt użyczenia.

Użyczenie (commodatum) było kontraktem realnym na mocy którego użyczający oddawał biorącemu rzecz niezużywalną, a ten zobowiązywał się do jej zwrotu w określonym terminie lub po wykonaniu z niej użytku określonego w umowie. Użyczenie było zobowiązaniem dobrej wiary, miała tu zastosowanie zasada korzyści. Użyczający odpowiadał za rozmyślne działanie na szkodę kontrahenta (dolus) i za grube niedbalstwo (culpa lata), biorący natomiast także za lekką winę (culpa levis in abstracto) oraz za ryzyko utraty wskutek przypadku. Biorący ponosił koszty utrzymania rzeczy, lecz mógł żądać zwrotu kosztów jej konserwacji. Miał też prawo do odszkodowania za straty wywołane przez rzecz. Miał też prawo zatrzymania rzeczy do czasu otrzymania należności (prawo retencji).

66. Egzekucja majątkowa w procesie formułkowym.

Tytułem egzekucyjnym był sam wyrok, na równi z którym traktowano uznanie powództwa przez powoda przed pretorem. Egzekucję osobistą powód przeprowadzał za pomocą specjalnego powództwa. Mógł go uwięzić do czasu odpracowania bądź oddania długu. Egzekucja osobista miała generalny charakter. Pretor wprowadzał powoda w posiadanie majątku dłużnika. Majątek ten na licytacji sprzedawał zarządca, ustalony przez wierzycieli. Licytacja prowadziła do infamii dłużnika. Za Augusta wprowadzono upadłość. Dłużnik mógł ją ogłosić, jeśli stał się niewypłacalny bez swojej winy. W tej sytuacji także dokonywano licytacji, lecz nie było infamii i dłużnik mógł zatrzymać rzecz niezbędne do utrzymania.

67. Owoce naturalne - sposoby nabycia.

Pożytki powstawały w skutek odłączenia od rzeczy macierzystej. Należały one z chwilą odłączenia do właściciela rzeczy macierzystej, posiadacza w dobrej wierze i emfiteuty. Natomiast z chwilą zebrania stawały się własnością użytkownika cudzej rzeczy macierzystej.

68. Ochrona interdyktowa posiadania, cel i rodzaje interdyktów.

Interdykt (interdictum) był to wydany przez magistraturę zakaz lub nakaz pewnego działania lub zaniechania. Celem jego wydania było przeciwdziałanie sprzecznemu z prawem stanowi rzeczy. Istniały interdykty restytucyjne (nakaz wydania rzeczy), ekshibitoryjne (nakaz przedłożenia rzeczy) i prohibitoryjne (zakaz działania sprzecznego z prawem). W przypadku wykonania interdyktu uznawano spór za zakończony, w przeciwnym razie poszkodowany miał prawo do wszczęcia procesu.

69. Świadczenie - pojęcie sytuacji poręczyciela w stosunku do właściciela.

Poręczyciel zobowiązywał się przed wierzycielem do spełnienia świadczenia, gdyby nie wykonał go dłużnik. Dochodziło do tego w drodze stypulacji. Przy kilku poręczycielach odpowiadali oni solidarnie, lecz od czasów Hadriana wierzyciel mógł dochodzić od jednego z nich tylko danej części kwoty, chyba że któryś z nich stał się niewypłacalny. Prawo dawało wierzycielowi możność dochodzenia świadczenia wedle wyboru od dłużnika lub poręczyciela. Za Justyniana I poręczyciel otrzymał przywilej żądania aby wierzyciel rozpoczął dochodzenie swego prawa od dłużnika.

70. Ochrona pozaprocesowa pretora.

Na ochronę pozaprocesową składały się interdykty i przywrócenie do stanu pierwotnego. Interdykt (interdictum) był to wydany przez magistraturę zakaz lub nakaz pewnego działania lub zaniechania. Celem jego wydania było przeciwdziałanie sprzecznemu z prawem stanowi rzeczy. Istniały interdykty restytucyjne (nakaz wydania rzeczy), ekshibitoryjne (nakaz przedłożenia rzeczy) i prohibitoryjne (zakaz działania sprzecznego z prawem). W przypadku wykonania interdyktu uznawano spór za zakończony, w przeciwnym razie poszkodowany miał prawo do wszczęcia procesu. Przywrócenie do stanu pierwotnego ( in integrum restitutio) było to zarządzenie magistratury uchylające niekorzystne skutki czynności prawnej. Prawo do tego żądania przysługiwało poszkodowanemu małoletniemu (poniżej 25 roku życia), który poniósł stratę w związku z brakiem doświadczenia życiowego, w stosunku do czynności zawartych pod wpływem błędu (error), przymusu psychicznego (metus), prawdopodobnie podstępu (dolus) oraz osobie która poniosła uszczerbek majątkowy z mocy prawa, zwłaszcza na skutek uzasadnionej nieobecności. Restytucja była zarządzeniem subsydiarnym, tzn. można ją było zastosować jedynie w przypadku braku innych możliwości prawnych dochodzenia swoich praw. Czynność taką uznawano za niebyłą, należało ubiegać się o to prawo w danym terminie.

71. Obowiązki i odpowiedzialność opiekuna.

Opieka (tutela) sprawowana była nad niedojrzałymi, mężczyznami do 14 roku życia, kobietami do 12 roku oraz nad dojrzałymi kobietami sui iuris. Opiekuna miał prawo powołać pater familias w testamencie w stosunku do osób, które po jego śmierci staną się sui iuris, opiekunami stawali się też z mocy prawa agnaci a w razie ich braku - gentyle, władza państwowa (pretor miejski lub ds. opiekuńczych) mogła też powołać opiekuna. Opiekunem mógł być mężczyzna, w prawie poklasycznym także kobieta. Powołany opiekun nie mógł odrzucić tego obowiązku publicznego (manus publicum), mógł się jednak od niego uchylić jeśli: miał 70 i więcej lat, był już opiekunem trzech osób, zajmował stanowisko publiczne. Obowiązkiem opiekuna było zarządzanie majątkiem pupila i piecza nad jego osobą. Powinien on ulokować majątek pupila, z czasem wprowadzono zakaz sprzedaży italskich gruntów pupila, rozszerzony następnie na wszelkie grunty. Pupil w wieku od 7 do 12/14 lat mógł sam dokonywać swoich czynności za zgodą opiekuna. Podejrzanego opiekuna można było usunąć - actio suspecti tutoris, skargę taką mógł wnieść każdy (actio popularis). Pupil mógł pozwać opiekuna-oszusta penalnym powództwem actio rationibus distrahendis o podwójną wartość przywłaszczonych rzeczy. Później powstała actio tutelae directa, dostępna po ustaniu opieki obydwu stronom. Pupil mógł żądać przedstawienia rachunków, wydania swojej własności i wynagrodzenia szkody. Opiekun mógł żądać zwrotu nakładów poniesionych w związku z opieką.

72. Nabycie własności przez tradycję.

Tradycja wywodziła się z ius gentium i stanowiła jedyny sposób handlu z cudzoziemcami. Wymagano spełnienia trzech zasad: sprzedawca musiał wydać rzecz nabywcy, strony musiały mieć zgodna wolę co do przeniesienia prawa własności, wydaniu rzeczy musiała towarzyszyć czynność usprawiedliwiająca przejście własności.

73. Darowizna - pojęcie.

Darowizna (donatio) było to przekazanie prawa własności rzeczy drugiej osobie. Rozróżniano darowiznę między małżonkami (donatio inter virum et uxorem), prawnie zakazaną i nieważną, ulegającą od III wieku n.e. konwalidacji po śmierci darczyńcy, darowiznę przedmałżeńską (donatio ante nuptias) oraz "darowiznę z powodu małżeństwa" (donatio propter nuptias), dozwoloną od czasów Justyniana I.

74. Obowiązki i odpowiedzialność stron w kontrakcie kupna-sprzedaży.

Kontrakt kupna-sprzedaży (emptio-venditio) miał miejsce gdy jedna strona chciała sprzedać rzecz i przenieść na drugą posiadanie, druga natomiast zapłacić uzgodnioną cenę. Jeżeli zapłatą był towar to wg prawa była to zamiana. Za Justyniana wprowadzono instytucję "nadmiernego uszczerbku" (leasio enormis) - jeśli rzecz sprzedano za mniej niż połowę wartości to pozbywca miał prawo żądać dopłaty do 100% lub rozwiązać umowę, zwracając otrzymane już pieniądze. Sprzedawca miał obowiązek wydać towar w drodze tradycji, co dawało nabywcy minimum własność bonitarną, o ile pozbywca był jej właścicielem (złodziej nim nie był). Jeżeli wydanie towaru rozbiegło się w czasie z zawarciem umowy, to sprzedawca musiał dopilnować aby rzecz transakcji dotrwała w dobrym stanie. Jeśli była to rzecz oznaczona co do gatunku (np. wino) sprzedawca zawsze musiał spełnić to świadczenie, jeśli była to rzecz oznaczona indywidualnie (np. koń) to w razie przypadkowej utraty sprzedawca był zwolniony z zobowiązania. Niedoszłemu nabywca na osłodę zostawały przychody przyniesione przez rzecz. Sprzedawca odpowiadał za wady prawne rzeczy (ewikcja), jeśli nabywca utracił rzecz na drodze sądowej (np. kradzioną), ponosił również odpowiedzialność za wady fizyczne (rękojmia). Prawo cywilne tworzyło odpowiedzialność za wady ukryte lub brak zalet, o których mówił sprzedawca. W przypadku handlu niewolnikami i zwierzętami edylowie kurylni stworzyli zapisy, że sprzedawca powinien znać cechy towaru, jeśli wystąpiły wady to klient miał prawo do zwrotu towaru i odzyskania pieniędzy (do 6 miesięcy) lub obniżenia ceny (do 1 roku). Sprzedawca odpowiadał nawet za nieznane sobie wady towaru. Istniały też klauzule kontraktu: przepadku (sprzedawca odstąpi od transakcji jeśli nie otrzyma zapłaty do terminu), lepszej oferty(do terminu sprzedawca mógł odstąpić od kontraktu i sprzedać komuś kto dawał więcej), sprzedaż na próbę(klient mógł zrezygnować gdy towar mu nie odpowiada), odkupu(do terminu sprzedawca mógł domagać się ponownej sprzedaży, lecz w drugą stronę), pierwokupu(sprzedawca sprzedaje, dawny nabywca jest pierwszym potencjalnym klientem).

75. Rodzaj zdolności majątkowej syna.

To czy syn posiadał jakikolwiek majątek, zależało od tego czy podlegał władzy ojca czy też był sui iuris. Jako niepodlegający tej władzy, nabywał własność na każdej rzeczy otrzymanej, zarobionej czy też zdobytej w każdy inny, zgodny z prawem, sposób. Jeżeli pozostawał jednak pod władzą ojca, wszystkie jego nabytki wchodziły do majątku głowy rodziny. Zmieniło się to za czasów Augusta, który wprowadził majątek peculium castrense, czyli majątek zdobyty w związku z pełnioną służbą wojskową i darowizny rodziców i krewnych. Był to oddzielny majątek syna, którym mógł on swobodnie rozporządzać. Gdyby jednak nie zapisał go nikomu, stawał się on własnością ojca. Konstantyn I w 326 roku stworzył peculium quasi casrense ("jak gdyby obozowy"), zdobyte w związku z pełnieniem służby publicznej, świeckiej i duchowej. Ten sam cesarz stworzył później ustawy, na mocy których syn stawał się właścicielem spadku po matce i każdego nabytku nie pochodzącego od ojca. Na tym jednak majątku ojcu przysługiwał dożywotni zarząd i pobieranie pożytków.

76. Dziedziczenie beztestamentowe w kodyfikacji justyniańskiej.

Justynian I w Nowelach z 548 roku n.e. uregulował ostatecznie dziedziczenie beztestamentowe, opierając się na pokrewieństwie kognacyjnym. Prawo do spadku mieli w kolejności: a/. krewni zstępni (descendenci), miała tu zastosowanie zasada reprezentacji. b/. rodzeństwo i krewni wstępni (ascendenci), w przypadku śmierci rodzeństwa ich miejsce zajmowały ich dzieci. c/. rodzeństwo przyrodnie oraz dzieci rodzeństwa przyrodniego na zasadzie reprezentacji. d/. dalsi krewni bez ograniczenia co do stopnia pokrewieństwa. Dziedziczenie klasy wyższej eliminowało niższą, nie wiadomo czy Justynian zniósł prawo pretorskie, a nawet gdyby obowiązywało to i tak pierwsi byli krewni kognacyjni.

77. Skarga windykacyjna.

Skarga windykacyjna (rei vindicatio) nazywana także wydobywczą przysługiwała właścicielowi kwirytarnemu o zwrot utraconej rzeczy, można ją było zastosować wobec jej posiadacza. Aby móc z niej korzystać, należało udowodnić swoje prawo własności do rzeczy, najłatwiej było uczynić to udowadniając spełnienie przesłanek niezbędnych do zasiedzenia. Prawo poklasyczne dawało możliwość pozwania dzierżyciela, a justyniańskie osobę, która zniszczyła rzecz aby uniknąć odpowiedzialności i osobę podszywającą się pod posiadacza, aby ten mógł dokończyć zasiedzenia. Treścią skargi był zwrot rzeczy, lecz posiadacz w złej wierze musiał oddać także wszystkie pożytki, a od czasów justyniańskich posiadacz w dobrej wierze pożytki nie zużyte. Sędzia wzywał pozwanego do zwrotu rzeczy w naturze, jeśli to nie nastąpiło, wydawał wyrok opiewający na wartość, ustaloną pod przysięgą przez powoda. Prawo justyniańskie traktowało nakaz sędziego na równi z tytułem egzekucyjnym.

78. Prawo przyrostu /testamentowe/.

Prawo przyrostu (ius adcrescendi) powstawało przy mnogości spadkobierców, gdy jeden z nich odrzucił swoją część spadku, zmarł wcześniej lub stracił zdolność do dziedziczenia. Jego część przypadała w procentowych częściach pozostałym spadkobiercom, stosownie do ich własnych udziałów. Przyrost następował z mocy prawa, nie można go było odrzucić i zawierał naturalnie długi spadkowe. Mógł być wyłączony w przypadku podstawienia dziedzica, prawa reprezentacji i transmisję powołania do dziedziczenia.

79. Prowadzenie sprawy bez zleceń.

Miało ono miejsce gdy ktoś nie mając obowiązku zarządzał interesami innej osoby lub tymi które pozostały po jej śmierci, nie mając żadnego obowiązku prawnego. Gestorem mógł być wyzwoleniec, lecz mogło to być działanie z własnej inicjatywy (sua sponte), od późnej republiki do tego typu spraw podciągano czynności w służbie honorowej: opiekuna i kuratora. Obowiązkiem gestora było doprowadzenie interesów do końca, przedstawić rachunki swojej działalności, przenieść na osobę której sprawy się prowadziło wszelkie korzyści, zachować najwyższą staranność prowadzenia tych spraw. Osoba której sprawy się prowadziło miała obowiązek zwrotu wydatków gestora i przejęcia zobowiązań wynikłych z działania. Skargi przysługiwały obu stronom, dodatkowo ktoś kto zajął się cudzym pogrzebem, mógł żądać od spadkobierców zwrotu poniesionych wydatków.

80. Corpus iuris civile.

Corpus iuris civilis to stworzona w średniowieczu nazwa kodyfikacji justyniańskiej wraz z nowelami.

81. Nieświadoma niezgodność oświadczenia woli z wolą wewnętrzną.

Występowały różne rodzaje błędów. I tak:

a/. błąd co do rodzaju czynności prawnej (error in negotio) - strony złożyły oświadczenie woli lecz każda z nich myślała o innych skutkach, jakie ona wywoła - czynności są nieważne.

b/. błąd co do tożsamości osoby (error in persona) - oświadczenie złożono nie tej osobie co trzeba w skutek pomyłki - czynność jest nieważna, gdy składający oświadczenie nie dokonałby go znając tożsamość drugiej osoby.

c/. błąd co do tożsamości przedmiotu czynności (error in corpore) - strony myliły się co do przedmiotu transakcji - czynność nieważna.

d/. błąd co do istotnych właściwości przedmiotu czynności (error in substantia) - miał miejsce gdy przedmiot nabyty nie miał cech tego który nabywca chciał nabyć (np. woda zamiast wina :)) - do sprawy podchodzono indywidualnie.

e/. błąd co do jakości przedmiotu czynności (error in qualitate) - przedmiot nabyty był przedmiotem który nabywca chciał nabyć, lecz posiadał niższą jakość - czynność była ważna.

Błąd co do stanu prawa (nieznajomość prawa) chroniła jedynie wieśniaków, małoletnich, kobiety i żołnierzy.

82. Własność bonitarna - pojęcie.

Własność bonitarna, nazywana także pretorską powstawała wskutek przeniesienia własności res mancipi przy użyciu tradycji. Własność kwirytarna (obejmująca ruchomości i grunty italskie), wynikająca z prawa cywilnego, pozostawała wtedy przy pozbywcy, jednak gdyby chciał on dochodzić swego prawa, pretor udzielał nabywcy ekscepcji procesowej exceptio rei venditae et traditae ("zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej"). Później właściciel bonitarny uzyskał powództwo actio Publiciana dla ochrony swoich praw w razie utraty rzeczy, było ono skuteczne erga omnes. Własność bonitarna stawała się kwirytarną na skutek zasiedzenia, miała ona na celu usprawnienie handlu: wystarczyło przejąć wszystkie kupione rzeczy przy użyciu tradycji, nie tracąc czasu na mancypację każdej z nich.

83. Cesja - pojęcie i rozwój historyczny.

Cesja polegała na przeniesieniu wierzytelności przez wierzyciela (cedenta) na osobę trzecią (cesjonariusza). Nie wymagała ona, rzecz jasna zgody dłużnika. Cedent odpowiadał wobec cesjonariusza tylko za istnienie wierzytelności, nigdy za jej ściągalność. Umowa ta prowadziła do zajęcia przez cesjonariusza miejsca cedującego w stosunkach łączących go z dłużnikiem. Dłużnik miał prawo użyć wszelkich zarzutów procesowych, jakie miał przeciw poprzedniemu wierzycielowi, natomiast cesjonariusz korzystał z wszelkich istniejących umocnień zobowiązania (np. zastawu). Cesja w tej formie powstała dopiero w prawie poklasycznym i justyniańskim, wcześniej ten sam efekt można było osiągnąć stosując nowację /patrz pyt. 93 c/. lub w procesie formułkowym, ustanawiając zastępcę procesowego i upoważniając go do zatrzymania wyegzekwowanej należności dla siebie (tak zwany cognitor lub procurator in rem suam).

84. Kontrakt najmu rzeczy - pojęcie, obowiązki stron.

Kontrakt najmu rzeczy (locatio conducio rei) miała miejsce gdy wynajmujący wydawał najemcy rzecz do czasowego używania w zamian za określony czynsz. Wynajmujący odpowiadał za wady fizyczne i z tytułu ewikcji oraz ponosił koszty utrzymania rzeczy w stanie zdatnym do użytku oraz miał prawo zastawu na rzeczach wniesionych do najętego domu. Najemca miał płacić czynsz i konserwować rzecz, miał prawo do pożytków, w razie utraty rzeczy najętej mógł żądać od właściciela użycia praw ochrony własności i przywrócenia najmu.

85. Najem a dzierżenie.

Różnica między najemcą a dzierżycielem jest prosta. Najemca płacił czynsz i utrzymywał rzecz, nie chcąc zatrzymać jej dla siebie, stawał się jednak właścicielem pożytków. Dzierżyciel posiadał rzecz fizycznie, lecz nie chciał zatrzymać ani jej ani pożytków.

86. Rozwój historyczny pojęcia osoby prawnej.

Sama osobę prawną stworzono w średniowieczu na podstawie spostrzeżeń iż Rzymianie uznawali nie tylko osoby fizyczne za podmioty praw o obowiązków. Za osoby prawne praw prywatnego uważano:

a/. gminy (municipia, civitates) - w formie gminy zorganizowane były miasta na prawie rzymskim i latyńskim. Na ich czele stali dwaj urzędnicy - duumwirowie (duumviri), wzorowali na konsulach, zaś reprezentacja społeczeństwa była rada dekurionów, wzorowana na senacie. Osobowość prawna gmin powstała pod koniec republiki, gdy pretor przyznał im w edykcie zdolność procesową, dając tym samym dostęp do praw prywatnych i do obrotu gospodarczego.

b/. stowarzyszenia (collegia, universitates) - były to zrzeszenia osób fizycznych połączonych wspólnym zawodem, sytuacją majątkową lub kultem religijnym. Aby założyć stowarzyszenie trzeba było trzech osób, aby utrzymać już istniejące - jedną. Początkowa swoboda tworzenia stowarzyszeń zastała ograniczona w czasach pryncypatu, gdzie należało uzyskać zezwolenie udzielane przez senat, a później przez cesarza. Miały one zdolność procesową i odrębność stosunków majątkowych (prawa i długi stowarzyszenia nie są prawami i długami jej członków).

c/. skarb państwa (fiscus) - wykształcił się w okresie pryncypatu, była to część dochodów państwa, pozostawiona do dyspozycji cesarza. Podlegał przepisom prawa prywatnego i procesu cywilnego. Od dominatu pojęcie skarbu państwa oznaczało całe wpływy państwowe i poddane było przepisom prawa publicznego.

d/. zakłady dla celów dobroczynnych (piae causae) - powstawały w V VI wieku n.e. Związane były z Kościołem, były to szpitale, przytułki dla bezdomnych, starców i sierot. Ich dochody pochodziły głównie z darowizn. Miały pełnię praw. Gminy i stowarzyszenia uważano za korporacje czyli związek osób fizycznych realizujący dany cel. Natomiast skarb państwa i zakłady uważano za fundacje czyli jednostkę stworzoną z majątku fundatora, aby realizować jego wolę.

87. Użytkowanie - treść, charakter prawny.

Użytkowanie (ususfructus) była to służebność osobista, polegająca na prawie używania (uti) cudzej rzecz i pobierania pożytków (frui), przy równoczesnym obowiązku zachowania jej substancji. Można było odstąpić komuś za wynagrodzeniem prawo jej wykonywania, lecz nie można było jej zbyć. Użytkowanie ustanowić można było na rzeczach ruchomych i nieruchomych, lecz należało zwrócić rzecz po zakończeniu użytkowania w stanie zdolnym do dalszego korzystania. Na początku pryncypatu stworzono możliwość użytkowania rzeczy zużywalnych na zasadzie quasi ususfructus, w ten sposób iż użytkownik otrzymywał własność pewnej ilości rzeczy zużywalnych a po wygaśnięciu tego prawa zwracał taką samą ilość i jakość.

88. Pojęcie i rodzaje zobowiązań.

Zobowiązanie (obligatio) to stosunek prawny między wierzycielem (creditor), który ma prawo żądać od drugiej strony, dłużnika (debitor) określonego świadczenia, zaś ten drugi ma obowiązek to świadczenie spełnić. Stosunek ten powodował powstanie prawa wierzyciela do zwrotu czyli wierzytelności (creditum, nomen)i obowiązku dłużnika do zwrotu długu (debitum). Treścią zobowiązania mogło być: dare ("dać"), facere ("czynić"), non facere ("nie czynić") oraz praestare ("uiszczać"). Aby zobowiązanie było ważne musiało spełniać wymogi: być zgodne z prawem i dobrymi obyczajami, fizycznie możliwe do spełnienia, określone co do treści. Zobowiązania dzieliły się: a/. cywilne i naturalne. /patrz pyt. 28/ b/. ścisłego prawa i dobrej wiary. /patrz pyt. 108/ c/. jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące d/. kumulatywne i solidarne. /patrz pyt. 102/ e/. specyficzne i gatunkowe. f/. zobowiązanie i upoważnienie przemienne. /patrz pyt. 63/

89. Skarga pauliańska /działanie na szkodę wierzycieli/.

Skarga pauliańska (actio Pauliana) powstała w czasach justyniańskich. Dotyczyła działania na szkodę wierzycieli przez dłużnika, który specjalnie umniejszał swój majątek aby wierzyciele nie mogli wyegzekwować swoich należności. Skarga ta miła zastosowanie wobec osób które odniosły korzyści na skutek defraudacji majątku, jakiej dopuszczał się dłużnik. Pozwany, który odpłatnie otrzymał korzyść odpowiadał tylko wtedy gdy wiedział że dłużnik przez takie działanie działa na szkodę wierzycieli. Kto otrzymał przysporzenie nieodpłatnie, zawsze ponosił odpowiedzialność, nawet gdy był tego taktu nieświadomy.

90. Skargi in rem, in personam, pojęcie, znaczenie, różnice.

Actiones in rem były to skargi z każdego prawa bezwzględnego czyli takiego w którym powództwo skierowane było przeciw komukolwiek, kto naruszył dane prawo właściciela (skuteczne erga omnes). W intentio formułki nie było nazwiska pozwanego, tylko powoda. Prototypem tych powództw były skargi z prawa własności i z praw na rzeczy cudzej.

Actiones in personam były to wszystkie skargi o wykonanie zobowiązania. Można je było skierować tylko przeciw dłużnikowi i to jego nazwisko umieszczano w formułce jako pozwanego. Różnica między tymi powództwami dotyczyła odmowy wdania się w spór, czyli nieprzyjęcia formułki procesowej. Odmowa taka w powództwie in rem prowadziła do tego, że pretor wprowadzał wierzyciela w posiadanie przedmiotu sporu (missio in rem). Powództwo in personam dawało wierzycielowi posiadanie całego majątku dłużnika, mógł on go sprzedać i pokryć swoją należność.

91. Co może być przedmiotem zastawu.

Rzeczy ruchome i nieruchomości, wierzytelności, służebności, inny zastaw.

92. Odpowiedzialność dłużnika za przypadek.

Dłużnik odpowiadał za przypadek (casus), którego "żadna ludzka przezorność nie jest w stanie przewidzieć" z wyjątkiem działania siły wyższej (vis maior). Odpowiedzialność ta powstawała czasami z mocy prawa lub z kontraktu. Na mocy prawa dotyczyła ona: osoby biorącej cudzą rzecz do bezpłatnego używania, wierzyciela co do posiadanego zastawu, prowadzącego działalność zarobkową właściciela okrętów, domów zajezdnych i stajen, osoby które przechowywały rzecz w swoich magazynach lub przyjęły cudzy materiał w celu wykonania dzieła, dłużnika w zwłoce.

93. Sposoby umorzenia zobowiązań.

Prawo cywilne: a/. najprościej było wykonać zobowiązanie, b/. wierzyciel mógł także zwolnić dłużnika z jego wykonania (przez stypulację lub wpis do ksiąg przychodu nigdy nie otrzymanego) c/. mogła zajść nowacja (novatio) czyli odnowienie polegające na zastąpieniu dotychczasowego zobowiązania innym, zawierającym nowy element np. zmiana strony, warunku, terminu, przedmiotu umowy. d/. zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie (np. spadek) e/. zbieg tytułów nieodpłatnych (gdy wierzyciel stał się nieodpłatnie właścicielem danej rzeczy w inny sposób). Prawo pretorskie nie uwalniało od zobowiązania, była to umowa stron o: a/. niewnoszenie powództwa (pactum de non petendo) - wierzyciel zrezygnował z dochodzenia swoich praw czasowo (dylatoryjna) lub na stałe ( peremptoryjna). Jeśli pozwał dłużnika korzystał on z zarzutu procesowego. b/. potrącenie (compensatio) - gdy obie strony były sobie coś winne pomniejszano długi między nimi o wartość zobowiązań, można to było uczynić tylko w procesie - dokonywał tego sędzia.

94. Szkoła glosatorów.

Szkoła glosatorów została założona przez Irneriusa przy uniwersytecie w Bolonii i istniała od XI do XIII wieku. Należeli do niej także Bulgarus, Martinus, Jacobus i Hugo. Zajęli się oni badaniem zbiorów justyniańskich. Pracowali oni stosując glosy czyli uwagi wpisywane między wierszami lub na marginesie, objaśniając i porządkując zapomniane zbiory. Jeden z ostatnich glosatorów, Accursius, zebrał ich prace w dziele Glossa ordinaria, zwanym też Glossa accursiana.

95. Actiones arbitrarie.

Były to skargi w których między intentio i condemnatio formułki znajdowało się dodatkowe upoważnienie dla sędziego aby przed wydaniem wyroku wezwał pozwanego do spełnienia żądania powoda. Nieusłuchanie tego wezwania powodowało zasądzenie na wartość przedmiotu sporu oszacowaną przez powoda pod przysięgą.

96. Współwłasność - powstanie, pojęcie.

Współwłasność (communio pro indiviso) powstawała np. na skutek dziedziczenia. Rzecz dzieliła się na części idealne (1/2,1/4) lecz nie oznaczało to podziału rzeczy lecz prawa własności do niej. Każdy z współwłaścicieli mógł swobodnie dysponować swoją częścią: sprzedać, zastawić, pobierać procent pożytków i korzystać tak aby nie naruszać praw innych. Wspólnie właściciele mogli całą rzecz sprzedać bądź zastawić. Mogli też dokonać podziału rzeczy (np. gruntu) lub wnieść powództwo działowe, jeśli nie mogli dokonać tego między sobą w zgodzie.

97. Kontrakty bezimienne.

Od okresu klasycznego istniejące kontrakty okazały się niewystarczające w stosunku do nowych operacji bezgotówkowych, które rozwinęły się w związku z dewaluacją pieniądza. Nie posiadały one własnych nazw, a chronione były dzięki prawu pretorskiemu. Wykonanie zobowiązania przez jedna stronę dawało możność żądania świadczenia od drugiej strony. Świadczenia te polegały na dare lub facere. Istniały następujące rodzaje: a/. do ut des ("daję, ażebyś dał") - powodowało zamianę rzeczami między stronami. b/ do ut facias ("daję, ażebyś uczynił") - przeniesienie własności rzeczy w zamian za świadczenie drugiej strony. c/. facio ut des ("czynię, ażebyś dał") - dokonanie świadczenia w zamian za przeniesienie własności. d/. facio ut facias ("czynię, ażebyś uczynił") - zamiana świadczeń między stronami. Do kontraktów bezimiennych należał także kontrakt estymatoryjny /patrz pyt. 32/ i ugoda. Zasadą tych kontraktów było iż zwrot rzeczy bądź świadczenia powodował uchylenie się od zobowiązania. Do dochodzenia swoich praw strony miały actio praescriptis verbis.

98. Znaczenie formułki w procesie.

W formułce pretor nakazywał sędziemu zasądzenie bądź uwolnienie pozwanego, w zależności czy podane w formułce okoliczności zostaną uznane w postępowaniu dowodowym za prawdziwe czy też nie. Najprostsza formułka składała się z intentio czyli żądanie powoda i condemnatio czyli upoważnienia sędziego do osądzenia sprawy i wydania wyroku. Formułka mogła też zawierać zwięzły opis sprawy czyli demonstratio i exceptio czyli zarzut procesowy.

99. Pierwotne i pochodne nabycie prawa własności.

100. Actiones civilis i honoraria.

Actiones civiles (skargi cywilne) pochodziły z prawa cywilnego, natomiast actiones honorariae pochodziły z edyktów pretora i edyla kurulnego. Te ostatnie nadawały często sankcje stanom faktycznym nie chronionym prawem cywilnym, często tworzono były przez modyfikacje prawa cywilnego np. formułka z fikcją /patrz pyt. 104/ i formułka z przestawionymi podmiotami, używana przy zastępstwie procesowym, gdzie kto inny wymieniony był w intentio (zastępowany) a kto inny w condemnatio (zastępcy).

101. Zakres zdolności prawnej obywateli rzymskich.

Zdolność prawną mieli tylko ludzie wolni, lecz mogli jej mieć różny zakres. Sytuację tą określano jako status i była ona różna w zależności od wolności, obywatelstwa, stanowiska w rodzinie. Jeśli chodzi o wolność, mieli ją tylko wolni lecz dzielili się oni na wolnych od urodzenia (ingenui) i wyzwoleńców (liberti). Wyzwoleniec według prawa cywilnego nabywał obywatelstwo rzymskie, o ile miał je pan. Ale nie mógł objąć urzędu pochodzenia republikańskiego i podlegał prawu patronatu czyli był zobowiązany do szacunku i posłuszeństwa. Patron mógł go także zobowiązać do pełnienia bezpłatnych usług (operae). Istniały także osoby półwolne: dłużnik w więzieniu prywatnym wierzyciela, wykupiony z niewoli nieprzyjacielskiej przez Rzymianina do czasu zwrotu sumy, oddani w mancipium (odpracowanie szkody lub przyuczenie dziecka do zawodu), koloni. Pod względem obywatelstwa istnieli Rzymianie, Latynowie i cudzoziemcy (peregrini) /patrz pyt.53/. Pod względem rodzinnym można było być sui iuris czyli nie podlegać władzy ojcowskiej i alieni iuris.

102. Mancypacja jako sposób nabycia własności.

Mancypacja była to czynność stanowiąca początkowo wymianę towaru na odważony kruszec. Następnie ewoluowała i stała się czynnością pozorną, w niektórych przypadkach. Aby stać się właścicielem rzeczy mancypowanej należało uchwycić ją ręką.

103. Zobowiązanie solidarne.

Zobowiązanie solidarne powstawało gdy zaistniała mnogość wierzycieli lub dłużników, lecz spełnienie świadczenia przez jednego bądź jednemu powodowało jego pełne spełnienie. Wyróżnia się zobowiązania solidarne bierne (wielu dłużników) i czynne (wielu wierzycieli). Istniało tutaj prawo regresu czyli roszczenia zwrotnego: dłużnika, który spłacił cały dług i żądał od kompanów zwrotu ich części długu, bądź wierzycieli którzy żądali od jednego z nich wydania należnych im części, bo otrzymał on całą należność. Prawo to musiało wynikać z wzajemnych stosunków między dłużnikami bądź wierzycielami.

104. Delikty - prawo cywilne.

Delikt (delicta) było to przestępstwo prywatne godzące w czyjś interes osobisty bądź majątkowy. Z deliktem wiązała się grzywna (poena), której mógł dochodzić poszkodowany za pomocą skargi penalnej. Za delikty uważano: kradzież (furtum), rabunek (rapina), bezprawne wyrządzenie szkody majątkowej (damnum iniuria datum) i zniewaga (iniuria). /patrz pyt. 5/

105. Formułka z fikcją.

Formułka z fikcją (formula ficticia) zawierała element nieprawdziwy w opisanym stanie faktycznym, który sędzia musiał uznać za istniejący (np. nakaz potraktowania cudzoziemca jak Rzymianina ).

106. In iure cessio - sposób nabycia własności.

Był to pozorny proces, umożliwiający zmianę właściciela. W procesie tym nabywca twierdził, że jest właścicielem rzeczy, a sprzedawca milczał lub zgadzał się z nim, nabywano w ten sposób własność kwirytarną.

107. Szkoły prawne w I wieku naszej ery.

Do połowy II wieku n.e. prawnicy skupiali się w dwóch szkołach: Prokulianów i Sabinianów. Szkoły te zajmowały się głównie nauczaniem prawników. Szkołę Prokulianów założył Antistius Labeo, pretor za Augusta. Stworzył on ponad 400 ksiąg. Jego następcą był Proculus. Inni znani prawnicy tej szkoły to Neratius Priscus i Iuventius Celsus, członkowie rady cesarskiej Hadriana. Szkołę Sabinianów stworzył Ateius Capito, konserwatysta popierający kult cesarza. Jego następca to Massurius Sabinus, twórca komentarzy do prawa cywilnego. Do szkoły tej należał także Cassuis Longinus, Salvius Iulianus oraz Gaius, twórca podręcznika do prawa cywilnego o nazwie Institutionum iuris civilis commentarii quattuor (Instytucji prawa cywilnego cztery księgi).

108. Emfiteuza - wieczysta dzierżawa.

Wieczysta dzierżawa (emphyteusis) powstawała na skutek kontraktu właściciela gruntu z dzierżawcą. Emfiteuza była prawem zbywalnym i dziedzicznym. Niewiele różniła się od własności. Emfiteuta nabywał na własność wszystkie pożytki z chwilą odłączenia, mógł ustanowić służebność oraz hipotekę na gruncie. Mógł także go sprzedać, proponując najpierw właścicielowi pierwokup. Jeżeli właściciel nie skorzystał z propozycji, musiał otrzymać 2% ceny sprzedaży. Emfiteuta musiał płacić czynsz właścicielowi i wszelkie podatki, miał także obowiązek niepogarszania gruntu. Do ochrony swoich praw emfiteuta miał actiones in rem, korzystał także z interdyktów posesoryjnych.

109. Zobowiązania ścisłego prawa i dobrej wiary.

W przypadku zobowiązania ścisłego prawa, ewentualne powództwo musiało opiewać dokładnie na treść umowy między stronami. Jeśli w umowie była mowa o pożyczce, można było żądać tylko jej zwrotu, bez uwzględnienia odsetek. Jeśli powód żądał więcej, sędzia musiał oddalić powództwo. Zobowiązanie dobrej wiary miało tą przewagę, iż ewentualny pozew mógł opiewać nie tylko na kwotę pożyczki ale i procentów. Nadmierne żądania powoda sąd mógł zredukować do słusznej czyli sprawiedliwej kwoty.

110. Kontrakt najmu.

Kontrakt najmu miał trzy postacie:

a/. kontrakt najmu rzeczy (locatio conductio rei) /patrz pyt. 84/

b/. kontrakt najmu usług (locatio conductio operarum) - pracownik niewykwalifikowany pracuje dla pracodawcy w systemie dniówek, płatnych z dołu. Jeśli choruje - nie zarabia, jeśli jest a szef nie korzysta z jego usług - dniówka mu się należy.

c/. kontrakt najmu dzieła (locatio conductio operis) - przyjmujący zamówienie zobowiązywał się do wykonania dzieła a zamawiający do zapłaty. Przedmiotem kontraktu był efekt końcowy, najczęściej zamawiający dostarczał własny materiał, wykonawca nie musiał sam wykonywać dzieła, chyba że było to zastrzeżone w umowie.

111. Etapy rozwoju prawa prywatnego.

Wyróżnia się cztery okresy:

a/. prawa archaicznego (wczesnego) - od początku Rzymu do początku wojen punickich (połowa III wieku p.n.e.)

b/. prawa przedklasycznego - od początku wojen punickich do początku naszej ery.

c/. prawa klasycznego - od początku naszej ery do 235 roku n.e.

d/. upadku prawa rzymskiego (schyłkowy, poklasyczny) - od 235 roku n.e. do 565 roku n.e. (śmierć Justyniana I).

Wyodrębnia się podokres prawa justyniańskiego - za panowania Justyniana I - od 527 do 565 roku n.e.

112. Konkubinat i inne związki pozamałżeńskie.

Konkubinat był to trwały związek kobiety i mężczyzny którzy bądź nie chcieli zawrzeć rzymskiego małżeństwa (affectio maritalis) bądź nie mogli tego uczynić z braku conubium. Konkubina nie miała honorowych praw żony, a dzieci nie podlegały władzy ojca. Rzymianie lubili konkubinat bo lex Iulia de adulteriis z 18 roku p.n.e. wprowadziła surowe kary dla cudzołożącej mężatki (adulterium) i panny (stuprum) uprawiającej stosunki seksualne. Konkubinat według Rzymian nie przynosił ujmy i dozwolony był z wyzwolenicami, wolnymi prostytutkami, sutenerkami, aktorkami i kobietami niskiego pochodzenia. W praktyce nie karano także konkubinatów z pannami.

113. Zagadnienie kilku zastawów na jednej rzeczy.

Kilka zastawów na jednej rzeczy mogło powstać tylko przy zastawie umownym (hipoteka), w którym dłużnik zatrzymywał rzecz zastawu. Między wierzycielami istniała zasada prior tempore, potior iure (kto pierwszy w czasie , ten lepszy co do prawa) dająca najlepsze stanowisko pierwszemu wierzycielowi. On sprzedawał rzecz zastawu, zaspokajając swoje roszczenia, nadwyżka przechodziła do następnego i tak dalej, jeśli oczywiście było co przekazać. Wyjątek stanowiła hipoteka uprzywilejowana, jej wierzyciel był zawsze na czele.

114. Zobowiązanie kumulatywne i solidarne.

Zobowiązanie kumulatywne miało miejsce gdy każdy z wielu dłużników miał obowiązek spełnić całe świadczenie na rzecz wierzyciela bądź wierzycieli. Spełnienie świadczenia przez jednego dłużnika bądź wobec jednego wierzyciela nie uszczuplało praw innych osób uprawnionych. Najczęściej powstawało jako grzywna kilku sprawców deliktu wobec poszkodowanego. Każdy z nich musiał zapłacić, chodziło o ich ukaranie. Zobowiązanie solidarne natomiast powstawało gdy zaistniała mnogość wierzycieli lub dłużników, lecz spełnienie świadczenia przez jednego bądź jednemu powodowało jego pełne spełnienie. Wyróżnia się zobowiązania solidarne bierne (wielu dłużników) i czynne (wielu wierzycieli). Istniało tutaj prawo regresu czyli roszczenia zwrotnego: dłużnika, który spłacił cały dług i żądał od kompanów zwrotu ich części długu, bądź wierzycieli którzy żądali od jednego z nich wydania należnych im części, bo otrzymał on całą należność. Prawo to musiało wynikać z wzajemnych stosunków między dłużnikami bądź wierzycielami.

115. Umowa powiernicza.

Umowa powiernicza (fiducia), będąca kontraktem realnym powstawała gdy pozbywca przenosił na odbiorcę własność rzeczy oznaczonych co do gatunku, umawiając się równocześnie, iż jej zwrot nastąpi w określonych okolicznościach w tej samej ilości i jakości. Własność rzeczy przenoszono przy użyciu mancypacji lub in iure cessio. Celem umowy powierniczej było zabezpieczenie wierzytelności lub wyświadczenie przysługi, wtedy było korzystne dla oddawcy przekazać kosztowną rzecz na przechowanie w bezpiecznym miejscu jak też i dla odbiorcy gdy zyskiwał rzecz w bezpłatne użyczenie.

116. Cechy charakterystyczne rzymskiego procesu kognicyjnego.

Brak podziału na stadia in iure i apud iudicem, zanik formułki, proces toczył się przed urzędnikiem państwowym (najpierw cesarz i prefekci, potem konsulowie i specjalni pretorzy ds. opieki i fideikomisów). Strony nie wybierały sędziego, mogły zgłosić zarzut iudex suspectus ("sędzia podejrzany"), jeśli nie były pewne jego bezstronności. W okresie dominatu procesu nie prowadzono na placu lecz w pomieszczeniach, ograniczało to dostęp niższych stanów. Postępowanie było pisemne, wszystkie czynności i orzeczenia wydawano pisemnie. Wprowadzono wysokie opłaty sądowe, przegrany płacił za przeciwnika, było to zapisane w wyroku. Wprowadzono legalną ocenę dowodów, interwencją uboczną, postępowanie zaoczne i domniemanie prawne, zrezygnowano z zasady kondemnacji pieniężnej, rzadko orzekano egzekucję majątkową generalną, zlikwidowano "zarzut sprawy doprowadzonej przed sąd" (exceptio rei in iudicium deductae).

117. Rzeczy użytkowe i nieużytkowe.

118. Kontrakt zastawu ręcznego.

Zastaw ręczny(pignus) był zabezpieczeniem innej umowy, jego cechami było to że w razie wykonania umowy biorący rzecz w zastaw miał obowiązek jej zwrotu, a zastawiający mógł tego żądać sądownie. W razie jego niewykonania, bądź przed jego wykonaniem, zastawnik miał prawo wydobycia utraconej rzeczy erga omnes. Zastawnik miał posiadanie nad rzeczą, mógł żądać zwrotu nakładów poniesionych na rzeczy, jak i prawo retencji. Odpowiedzialność obu stron sięgała do lekkiego niedbalstwa (culpa levis in abstracto), zastawnik dodatkowo odpowiadał za utratę lub zniszczenie zastawionej rzeczy.

119. Osobowe i majątkowe skutki małżeństwa.

Skutki zależały od tego czy żona jest pod władzą męża (małżeństwo cum manu) czy jest alieni iuris (małżeństwo sine manu). W pierwszym przypadku wchodziła do rodziny agnacyjnej męża jako jego córka, a siostra dla własnych dzieci. Wszystko co miała i nabyła stawało się własnością męża. W małżeństwie sine manu żona była dla własnych dzieci krewną kognacyjną a nie agnacyjną. Istniała wtedy rozdzielność majątkowa i obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami, zniesiony za Justyniana I. Osobowym skutkiem był też obowiązek szacunku między małżonkami i prawo kobiety do zajmowania honorowego stanowiska rzymskiej mężatki - matrony.

120. Transmisja powołania do dziedziczenia.

Transmisja powołania (transmissio) polegała na możności nabycia prawa do spadku z którego nie skorzystał dziedzic powołany przed swoją śmiercią przez jego spadkobierców. Pojawiła się ona bardzo późno i w prawie justniańskim przyjęto dopiero jej istnienie, dając dziedzicom jeden rok na skorzystanie z tego prawa.

121. Powstanie i wygaśnięcie służebności.

Służebność powstawała na skutek decyzji właściciela i przy udziale osoby zainteresowanej. Służyły do tego in iure cessio, ale grunty wiejskie można było mancypować. Równie dobrze służebność mogła powstać poprzez zastrzeżenie właściciela, który np. sprzedawał nieruchomość. Mogła ona także powstać na mocy wyroku sądowego, mógł to także uczynić ojciec wydziedziczając córkę aby własność całego majątku pozostała w rękach syna. Wygaśnięcie służebności następowało w razie zniszczenia rzeczy obciążonej, konfuzji prawa służebności i własności nad rzeczą, na skutek śmierci uprawnionego do korzystania z tego prawa oraz w przypadku niekorzystania ze służebności przez określony prawnie czas lub zrzeczenia się tego prawa.

122. Powództwo ustalające w procesie rzymskim.

Jego formułka zawierała tylko intentio, wnosiło się w celu ustalenia stosunku prawnego lub stanu faktycznego. Nazywano je praeiudicium ("postępowanie przedsądowe"), gdyż miało na celu przygotowanie następnego procesu.

123. Domniemanie ojcostwa

Domniemanie ojcostwa miało miejsce gdy mężczyzna był mężem kobiety, a dziecko urodziło się najwcześniej w 182 dni od zawarcia związku i najpóźniej w 300 dni od jego ustania. Obowiązywała zasada pater is est, quem nuptiae demonstrant ("ojcem jest ten na kogo wskazuje małżeństwo"). Można było wystąpić z powództwem sądowym o zaprzeczenie ojcostwa.

124. Pojęcie formy testamentu.

W najdawniejszym prawie rzymskim istniały dwie formy testamentu: testament sporządzony na zgromadzeniu ludowym i przed oddziałem wojskowym przed walką. Następnie rozwinął się testament mancypacyjny. Spadkodawca mancypował cały majątek na powiernika, udzielając mu instrukcji komu i jaką część ma wydać po jego śmierci. Później rozwinął się testament na tabliczkach woskowych. Spadkodawca wręczał go powiernikowi przy mancypacji oświadczając, iż jest to jego testament. Testament taki opatrzony był 7 pieczęciami: spadkodawcy, wagowego i pięciu świadków. Kolejnym etapem (493 rok .n.e.) był testament spisywany na papierze, który spadkodawca (testator) okazywał naraz pięciu świadkom, którzy poświadczali to swym podpisem, co musiał też uczynić i jego autor. Później stworzono testament, którego ważność istniała przy jednym tylko podpisie - oczywiście testatora. Istniały także testamenty publiczne (V wiek n.e.): testament złożony u cesarza i wpisany do akt sądowych lub gminnych.

125. Pacta legitma.

Pacta legitima były to umowy uznane za zaskarżalne przez ustawy cesarskie okresu dominatu, wśród nich były: darowizna (donatio) i zapis na sąd polubowny (compromissum).

126. Zastaw rzeczywisty i umowny.

Istniał zastaw rzeczywisty (pignus)/patrz pyt.117/ i umowny czyli hipoteka (hypotheca). Hipoteka powstawała jako nieformalna umowa wierzyciela z dłużnikiem i była dołączana do innej umowy jako jej zabezpieczenie. /patrz pyt. 31 i 112/.

127. Rzymskie zbiory konstytucji cesarskich.

Za dominatu ustawy cesarskie spisano w kodeksy: gregoriański, hermogeniański i uznany prawnie teodozjański z 438 roku n.e. . Ten ostatni uznał za nieważne wszystkie nowe ustawy nie wpisane do kodeksu, zawierał także dwa poprzednie.

128. Konfuzja - sposób wygaśnięcia zobowiązań.

Konfuzja jako sposób wygaśnięcia zobowiązań miała miejsce gdy w jednej osobie zlewały się prawa zobowiązania i wierzytelności (np. otrzymanie spadku od wierzyciela).

Uwaga: niniejszy skrypt ma za zadanie streścić podręcznik, a nie go zastąpić. Nie zawiera wszystkich wiadomości niezbędnych do uzyskania zaliczenia i zdania egzaminu, czego Autor sobie i innym szczerze życzy.

(c) by Redo, Rzeszów 2000. Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszego opracowania nie może być, zarówno w całości jak i we fragmentach, w żaden sposób przetwarzana, powielana bądź przechowywana w jakiejkolwiek bazie danych bez zgody Autora. Autor nie ponosi odpowiedzialności za błędy w treści. Zbieżność zagadnień z pytaniami egzaminacyjnymi jest nieprzypadkowa i wynika z woli Autora; treść, forma i zakres pytań nie jest w pełni zbieżny. Opracowano na podstawie: "Zarys prawa rzymskiego", autor - Mieczysław Żołnierczuk, wydawnictwo MORPOL, Lublin 1998. Autor upoważnia Serwer Studentów Prawa do bezpłatnego rozpowszechniania i przechowywania niniejszego opracowania w Internecie.

---