15.10.2000
Literatura:
Lambdau, Roszkowski - „ Polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej i PRL.”
Pod red. Morawskiego - „ Powszechna historia gospodarcza 1918-1991,”
Tezy:
Pieniądz.
Rewolucja handlowa XVI w.
Rewolucja przemysłowa angielska.
Liberalizm gospodarczy.
Rola państwa w procesach integracyjnych.
Proces powstawania gospodarki światowej.
Świat nie dokonałby tak ogromnego postępu cywilizacyjnego, gdyby na pewnym etapie historycznego rozwoju nie pojawił się pieniądz i nie przyczynił się do rozwoju wymiany na skalę międzynarodową.
Pieniądz - definiuje się najogólniej jako wszelkiego rodzaju środki wymiany i środki płatnicze, których zdolność do zapłaty jest nieograniczona zarówno wtedy, kiedy kupujemy jakiś towar lub usługę, jak i wtedy, kiedy regulujemy jakieś zobowiązanie finansowe względem kredytobiorcy, banku budżetu ... .
W życiu gospodarczym pieniądz spełnia różne funkcje.
Główną - jest funkcja miernika wartości wszystkich towarów i usług. Dzięki istnieniu pieniądza pojawia się kategoria ceny, która jest niczym innym jak wartością towaru wyrażoną w pieniądzu. Cena informuje odbiorcę towarów, ile jednostek pieniężnych trzeba zapłacić za nabycie określonego towaru lub świadczonej usługi. Wniosek - poziom ceny zależy nie tylko od kosztów wytwarzania oraz elastyczności popytu i sprzedaży, ale także od tego, ile pieniędzy jest w obiegu.
Dzięki zdolności pieniądza do mierzenia wartości różnych towarów i usług może on równocześnie spełniać drugą ważną funkcję - środka wymiany. Obsługuje on transakcje zawierane na rynku między kupującymi a sprzedającymi. Właśnie dzięki wynalazkowi pieniądza cała wymiana zostaje rozdzielona na odrębne akty sprzedaży i kupna w formie: towar - pieniądz, pieniądz - towar. Korzyści - gospodarka bezpieniężna (charakter barterowy tzn. bezpośrednia wymiana towaru na towar).
Trzecia istotna funkcja pieniądza wiąże się z jego zdolnością do regulowania różnych zobowiązań z tytułu zaciągniętego kredytu, płacenia należnego podatku lub kary pieniężnej. W tych przypadkach pieniądz spełnia swoją funkcję - środka płatniczego. Ta funkcja przyczyniła się do rozwoju systemu kredytowo - pożyczkowego, co stało się siłą napędową bądź lokomotywą rozwoju gospodarczego.
Czwarta funkcja pieniądza wiąże się z jego możliwością tezauryzacji, czyli gromadzenia zasobu pieniądza jako skarbu. Ta funkcja odgrywała ważną rolę, gdy w obiegu był pieniądz pełnowartościowy ze złota lub srebra, czyli prawdziwy skarb. Skłonność do tezauryzacji pieniądza papierowego zależy od stopnia stabilizacji jego siły nabywczej. Gdy pieniądz traci na wartości ludzie bardzo niechętnie tezauryzują pieniądze. Oddają je do banku jeśli stopa procentowa od depozytów terminowych skompensuje postępującą utratę wartości pieniądza w związku z dokonującym się wzrostem cen rynkowych, W przeciwnym wypadku tezauryzują go w złocie lub w godnych zaufania walorach zagranicznych.
Pieniądz może również pełnić funkcję - pieniądza światowego poza granicami określonego kraju, ale jedynie pod warunkiem, że państwo prawnie gwarantuje jego wymienialność zewnętrzną po kursie ustalonym na głównych giełdach światowych.
Pieniądz w znanej dzisiejszej postaci kształtował się w toku stopniowego rozwoju stosunków towarowych. W czasach najdawniejszych rolę powszechnego ekwiwalentu towarów-pieniądza spełniały różnorodne dobra, jak bydło, skóra, kość słoniowa, sól. Wraz z przejściem od przypadkowego handlu nadwyżkami produktów do regularnej wymiany towarowej i pojawieniem się zawodu kupca powstał pieniądz kruszcowy, początkowo z ołowiu i miedzi. Metale szlachetne, przede wszystkim srebro i złoto, przejęły funkcję pieniądza ze względu na swe właściwości fizyczne i chemiczne. Zaczęto bić z nich monety, które znano i których używano już w epoce niewolnictwa.
We wczesnym okresie feudalizmu przeważała gospodarka naturalna, toteż pieniądz w formie monety ze szlachetnego metalu występował rzadko. Znano monety złote zwane soldami, które po upadku państwa rzymskiego bito głównie w Konstantynopolu. Kursowały również monety srebrne. Monety wybijano nieraz nieregularnie, np. przy okazji targów odbywanych w różnych miejscowościach.
Najczęściej jednak przy wypłatach używano kruszcu nie w formie monet, lecz na wagę w sztabach. Przy różnych płatnościach posługiwano się też innymi dobrami, np. czynsz płacono zbożem, podatki pobierano m.in. w bydle, opłaty targowe uiszczano solą. Jako środek tezauryzacji służyły klejnoty i ozdoby wyrabiane z różnych metali, nie tylko szlachetnych.
Stosunki takie utrzymywały się w krajach europejskich dość długo. Jeszcze w XV w., w związku z odczuwaniem stale w handlu brakiem monet złotych lub srebrnych jako pieniądza używano różnych towarów. Wprowadzono też pieniądz skórzany. Władze zakazywały wywożenia poza granice państwa złota i srebra w monetach i sztabach. Niekiedy nakazywano ludności oddanie do mennicy posiadanych przedmiotów z metali szlachetnych w celu wybicia nowych monet. Poszczególni władcy „psuli” bite przez siebie monety, stopniowo zmniejszając ilość zawartego w nich kruszcu, „obcinano” monety itp.
Poważny rozwój pieniądza nastąpił w XV - XVII w.; sprzyjało temu umocnienie się w Europie zachodniej stosunków towarowo-pieniężnych i odkrycie nowych terytoriów bogatych w zasoby naturalne metali szlachetnych. Wzrost światowej produkcji srebra w XV w. pozwolił na szersze zastosowanie go do bicia monet. Monety srebrne stały się głównym pieniądzem używanym w handlu, zwłaszcza międzynarodowym. Najbardziej znane były wówczas monety srebrne zwane talarami, bite od połowy XV w. w Tyrolu, potem w innych krajach, a m.inn. w Czechach w Jachymowie (od niemieckiej nazwy tej miejscowości Joachim-sthal pochodzi słowo talar). W XVI w. zaczęto wybijać monety srebrne w Szwajcarii, Danii, Holandii i Anglii. Obok monet srebrnych istniały monety złote. Szczególnie popularny był dukat bity na Węgrzech. W XVII w. nastąpił wzrost produkcji złota, pojawiły się nowe pieniądze złote. W handlu międzynarodowym najbardziej popularny stał się pistol, prawdopodobnie pochodzenia hiszpańskiego. W 1640 r. we Francji zaczęto wypuszczać luidory, o wartości równej pistolowi. W dalszym ciągu istniał chaos w obiegu pieniężnym, związany z dużą rozmaitością monet niepełnowartościowych, bitych od przypadku do przypadku przez różnych władców oraz przez miasta.
W XVIII w. sytuacja monetarna w krajach europejskich przedstawiała w dalszym ciągu obraz bardzo skomplikowany. W obiegu na terenie jednego państwa znajdowały się różne monety złote, srebrne, miedziane, pochodzące z różnych krajów. Przeważał jednak pieniądz złoty i srebrny. Do końca XVII w. produkowano więcej monet srebrnych. W XVIII w. zaczęto wybijać przede wszystkim monety złote, co wiązało się z odkryciem złóż złota w Brazylii, skąd napłynęło ono do Europy. W końcu XVIII w. złota używano do bicia monet zwłaszcza w Anglii i we Francji. W Szwecji i Rosji znajdował się w obiegu pieniądz miedziany, rządy tych krajów ciągnęły duże zyski z jego bicia. Wartość nominalna pieniądza miedzianego była wyższa od zawartego w nim metalu. W XVIII w. znano już pieniądz papierowy o przymusowym kursie, ustanowionym przez władze centralne. We Francji pojawił się on po raz pierwszy w 1716 r. wprowadzony przez J. Lawa, a powtórnie w czasie rewolucji. Rząd rosyjski wprowadził w 1769 r. pieniądz papierowy o kursie przymusowym.
Na początku XIX w. w większości ówczesnych państw istniał system monety równoległej - złotej i srebrnej; system ten nazywano bimetalizmem. Podjęte dość wcześnie, bo już w. XVI w., próby uporządkowania systemu monetarnego zwłaszcza w Anglii i Francji, polegały przede wszystkim na większym uzależnieniu bicia monet od władzy państwowej. Między znajdującym się w obiegu pieniądzem złotem i srebrnym ustalono prawnie obowiązujący stosunek wartościowy.
W Prusach Fryderyk Wielki wprowadził w połowie XVIII w. system bimetaliczny, ustalając też stosunek wartości złota i srebra. Inne państwa niemieckie biły jednak nadal własne monety, przeważnie srebrne o różnej wartości. Na początku XIX w. stosunek wartości pieniądza złotego i srebrnego kształtował się jak 1 : 15 lub 1 : 16, w zależności od kraju. Różnice w ustalonych przez poszczególne rządy stosunkach wartości pieniądza złotego i srebrnego powodowały przemieszczanie metali szlachetnych w sztabach i monetach z krajów o niższym kursie do innych, gdzie kurs prawny był dogodniejszy. Poszczególne państwa traciły przeważnie złoto poszukiwane na rynkach zagranicznych i tezauryzowane w kraju. Srebro w porównaniu ze złotem ulegało szybszej deprecjacji, przy względnie sztywnej prawnej relacji wartości obu kruszców.
Rozwój stosunków towarowo - pieniężnych i powstawanie państw narodowych w Europie zachodniej prowadziły także do zmian w zasadach gospodarki finansowej państwa. W średniowieczu skarb państwa nie był oddzielony od szkatuły monarchy. Panujący czerpał dochody z dóbr ziemskich, przeważnie w postaci danin w naturze oraz z tytułu zwierzchnictwa nad innymi feudałami. Uprawnienia gospodarcze, tzw. regalia minora, zapewniały dochody z opłat targowych , ceł, kopalń, polowań itp. Dochody napływały do skarbu w naturze, kosztownościach i pieniądzu, a wykorzystywano je na potrzeby osobiste panującego, utrzymanie dworu i wojska. Podatki od ludności zazwyczaj miały charakter nadzwyczajny, ściągano je np. na pokrycie kosztów wojny. Władcy postępowali w tej mierze dość samowolnie, np. kiedy August III król saski zapragnął nabyć Madonnę Sykstyńską Rafaela, nałożył na swych poddanych milion talarów podatku. Doraźne początkowo podatki
nabrały stałego charakteru w Europie zachodniej w XV-XVI w., obciążając przede wszystkim niższe stany.
W związku z różnymi potrzebami, zwłaszcza wydatkami na prowadzenie wojen, panujący zaciągali także pożyczki. Następowało to przez zastaw dóbr ziemskich, który pozwalał ominąć kościelny zakaz pobierania odsetek. Pożyczek udzielały klasztory, feudałowie świeccy, później także kupcy i gminy miejskie.
Rozwój gospodarczy handlu spowodował, że ludzie zaczęli ze sobą rozmawiać, rozmawiać zaczęły także ze sobą różne cywilizacje co spowodowało powstanie tzw. „języka biznesu”. To wszystko było zasługą (na dużą skalę) handlu kupieckiego . Kupiec musiał dużo wiedzieć o tym innym świecie, innej cywilizacji, znał on inne kultury i religie. Byli to ludzie w tamtych czasach bardzo wykształceni, światowi. Mamy tutaj do czynienia ze zjawiskiem, które określamy jako wymianę handlową. Ta wymiana miała decydujące znaczenie, zrodziła się ona w ostatnim wieku przez handel nowoczesny, który daje początek I fazie kapitalizmu - kapitalizmu handlowego.
Gospodarka a pieniądz niedoskonały.
Handel spowodował pojawienie się pieniądza jako pośrednika ułatwiającego wymianę towarową ale także doskonałe narzędzie ( bo nikt inny jeszcze nic lepszego nie wymyślił). Pieniądz to sposób wyzyskiwania bliźniego zarówno w bezpośrednim kontakcie jak i na odległość.
Pieniądzem prymitywnym było:
Sól (Górny Senegal, Górny Niger, Abisynia......)
Płótna bawełniane (Indie)
Płótna lniane (Polska )
Sztuka indyjska.
To handel niewolnikami. Większą wartość miał mężczyzna między 15 - 40 rokiem życia. Opracowali sztukę indyjską kupcy angielscy. Oni też zapoczątkowali zapłatę za niewolnika. Za jednego niewolnika można było dostać:
7 sztuk tkaniny szkockiej,
¾ włóka korali.
Afryka. Tutaj pieniądz to tzw. manele. Manelami były np.:
bransolety miedziane,
złoty piasek,
konie mauretańskie ( 1 koń = 15 niewolników ),
ZIBU - muszle ( niebieski w czerwone prążki ),
KAURI - małe muszle nawinięte na nitki ( w Chinach były równe Eurodolarowi ).
Włochy. Pieniądzem są Olivety - cylindryczne kawałki korali.
Islandia. Suszona ryba:
1 suszona ryba = podkowa
100 suszonych ryb = beczka wina
Rosja. Puszysty pieniądz - futra.
Ameryka południowa. Tytoń, cukier , kakao, trzcina cukrowa, miód.
Ameryka północna Wambuny.
Chiny Ryż.
- 1 -