Różne możliwości interpretacji „Kordiana” J. Słowackiego
„Kordian” wydany bezimiennie w Paryżu w 1839 roku nosił podtytuł : „Część pierwsza trylogii . Spisek koronacyjny” . Miał więc rozpoczynać większą całość , obrazującą zmagania narodu z zaborcą . J . Słowadzki podejmował pracę nad dalszymi częściami dzieła , ale zamiaru nie wykonał . W liście z 1838 r. poinformował księgarza E. Januszkiewicza o spaleniu części trzeciej utworu . „Spisek koronacyjny” pozostał więc , być może zgodnie z intencją poety , dziełem samoistnym , które tajemniczością niedokończonych wątków i poetyką fragmentów zbliżało się do „Dziadów” , wpisując się dokładnie w formułę dramatu romantycznego . Polemizowało jednak z „Dziadami” ostro w ocenie rzeczywistości historycznej , którą Mickiewicz chciał bez reszty podporządkować prawom poetyckiej kreacji , zaś Słowacki oceniał ze znacznie większą trzeźwością i szacunkiem dla realiów .
Niewątpliwie jednak narzuca się interpretacja „Kordiana” jako dramatu o historii . odwoływał się bowiem do niej w kilku nakładających się planach . W sposób bezpośredni przedstawiał wydarzenia związane z przygotowanym w 1829 roku spiskiem koronacyjnym , który doprowadzić miał do zamachu na cara Mikołaja I . Analizę tych wydarzeń przeprowadził jednak poeta już z perspektywy roku 1833 i świadomości klęski powstania , a także zaznajomienia z koncepcjami Mickiewicza , wpisanymi w „Dziady” , Słowacki daleki był od idealizacji narodu na wzór Mickiewiczowski .
Przyczyny klęski upatrywał w braku zdecydowania i umiejętności postawienia wszystkiego na jedną kartę . Nie jawiła się więc Polska jako „Chrystus narodów” . W monologu Kordiana na górze Mont Blanc , zbliżonym w poetyce do „Improwizacji” , pojawiła się koncepcja „Polski - Winkielrieda narodów” , która początkowo zdawała się być niemal analogiczna . Jednakże w tym właśnie zestawieniu wyrażała się zasadnicza odmienność w określeniu miejsca narodowych zmagań o ogólnym planie historiozoficznym .
Winkieliried - szwajcarski bojownik , który w bitwie pod Sempach skierował na siebie uderzenia przeciwników , poświęcił się za innych , ale nie był Bogiem . Jego ofiara nie miała cech wyjątkowości i nie prowadziła do zmartwychwstania . Mickiewiczowskiej próbie sakralizacji narodu przeciwstawiał się Słowacki wizję , doceniającą rangę narodowych wydarzeń , ale daleką od idealizacji i łatwych obietnic , bo naród - monolit ustępował w niej miejsca narodowi , w którym „po dniach nieszczęśliwych zostaje smutne pół rycerzy żywych”
Wymiar doświadczenia dziejowego sprowadził więc „Kordian” do rozsądniejszych proporcji , ale znacznie trudniejszych do przyjęcia w i tak przygnębiającej sytuacji emigracyjnej . Akceptację poglądów Słowackiego utrudniało dodatkowo nałożenie konkretnych wydarzeń historycznych na plan metafizyczny . Podczas przedstawionej w „Przygotowaniu” upiornej nocy na przełomie wieków , szatani i wiedźmy , programując stulecie w groteskowej zabawie - tworzyli wodzów przyszłego powstania , które nastąpić miało po wydarzeniach przedstawionych w „Kordianie” . Oczywiście „Przygotowanie” dotyczyć mogło planowanych dalszych części trylogii , ale przecież i tak nie zmienia to faktu , że w jego świetle historia jawiła się jako przedmiot diabelskiej igraszki , w której heroiczne działania ludzi niewiele mogły zmienić .
Otwierało to perspektywę psychologiczną interpretacji „Kordiana” jako dramatu człowieka , przeczuwającego intuicją artystyczną metafizyczny sen dziejów i usiłującego określić własne miejsce w trudnej rzeczywistości polskiej początków dziewiętnastego wieku . Ewolucja Kordiana od skrajnej , prowadzącej do próby samobójstwa apatii , przez poszukiwanie sensu życia w europejskiej podróży , po odnalezienie się w monologu na górze Mont Blanc w działalności narodowej - była studium wrażliwej , skomplikowanej osobowości , osiągającej stadium natchnionej kreacji , stawiającej bohatera w rzędzie artystów największego formatu , którzy wyrażać się mogą przez czyn a nie słowa .
Osobowość tę , zbliżoną w formule do bohaterów mickiewiczowskich zderzył jednak Słowacki brutalnie z rzeczywistością . Pośród warszawskich spiskowców Kordian był wprawdzie bardziej zdesperowany , ale nie dysponował większą mocą . Kiedy jego koncepcja działania upadła , nie umiał się pogodzić z klęską wartości , które odkrył , i od których uzależniał sens własnej egzystencji . Cara jednak nie zabił . Ta sama wrażliwość , która popchnęła go do działania , uniemożliwiała skuteczną realizację zamiaru . Strach i imaginacja skompromitowały mieszanie poezji i polityki . W szpitalu dla obłąkanych , do którego w końcu Kordian trafił , sataniczny Doktor z zimną precyzją sugerował , że bohater w obłędnej misji samotnego poświęcenia się dla ojczyzny , niczym nie różnie się od wariata przekonanego , że podtrzymuje niebo , ratując świat przed katastrofą .
Pojawiałaby się tu szansa interpretacji „Kordiana” w kategoriach niemal egzystencjalnych , gdyż w interpretacji Doktora heroiczne decyzje miały sens tylko dla Kordiana , jako rozpaczliwa obrona przed pustką i próba usprawiedliwienia własnego istnienia równie beznadziejna , jak szycie butów psom , czy trzymanie nieba . W wymiarze historycznym bowiem i tak szatani wszystko zaprogramowali , pozostawiając ludziom jak marionetkom wykonywanie piekielnego planu .
Nie przypadkiem jednak poglądy te wypowiadał w utworze szyderczo szatan . Słowacki polemizował z Mickiewiczem , zgadzał się z nim w przekonaniu , że decyzje mogą powodować metafizyczne konsekwencje , a racje moralne w ogólnym planie dziejów znaczą więcej od faktów . Właściwa wydaje się zatem interpretacja sugerująca poszukiwanie w „Kordianie” źródeł systemu genezyjskiego , zakładającego że motorem znaczącej dla rozwoju świata ewolucji ducha jest każde cierpienie stanowiące podstawowy inperatyw etyczny , zgodnie z którym i podtrzymujący niebo wariat , i bohater utworu jednakowo sensownie wypełnialiby swoją metafizyczną powinność .
Niezależnie od wszystkich innych narzuca się polityczna interpretacja „Kordiana” , traktowanego jako diagnozowanie postawy wobec absolutnej klęski i tworzenie portretu człowieka , który miota się w paroksyzmie dręczącej potrzeby działania na rzecz niepodległości , wobec stałego uświadamiania sobie totalnej niemożliwości osiągnięcia jakichkolwiek rezultatów .