I. ROZWÓJ EKONOMII W OKRESIE STAROŻYTNOŚCI I ŚREDNIOWIECZA

Rozwój ekonomii w tym okresie miał charakter normatywu, bądź spekulatywny tzn. koncentrowano uwagę na budowaniu pewnych idealnych modeli, mało było natomiast analizy obiektywnej rzeczywistości gospodarczej Wychodząc z pewnych pozaekonomicznych przesłanek takich jak moralne i religijne tworzono pewne wizje funkcjonowania państwa np. PLATON, SENEKA, LUKRECJUSZ i inni. Podobny charakter miały poglądy ekonomiczne zawarte w programach wielu ruchów plebejskich występujących w średniowieczu ( ruchy najbiedniejszych ; Wilhelm Tel, Robin Hood ...)

Rozwiązania ekonomiczne w starożytności i średniowieczu nie tworzyły wyodrębnionej części myśli społecznej, lecz pojawiały się na marginesie rozwiązań filozoficznych, religijnych i moralno-etycznych. U tych pisarzy i myślicieli, którzy zajmowali się problemami gospodarczymi, analiza miała charakter opisowy (deskryptywny), a wiec bazowała głównie na faktografii, posługiwała się głównie indukcja (od szczegółu do ogółu), czyli tworzeniem pewnych prawidłowości na podstawie obserwacji jednostkowych. Brak było natomiast rozważań teoretycznych. Brak naukowości wynikał z bardzo powolnego tempa rozwoju gospodarczego, czego pochodną był mały stopień komplikacji zjawisk i procesów gospodarczych.

Gospodarka antyczna i feudalna charakteryzowała się dominacją naturalnych form gospodarowania, czyli na bezpośrednim zaspokajaniu potrzeb wytwórców i ich rodzin, np. w rzymskich latyfundiach (folwarkach) prowadzono wymianę tylko niewielkich nadwyżek. Taki charakter gospodarki sprzyjał utrwalaniu naturalnego sposobu gospodarowania.

MAX WEBER - XIX wieczny filozof 1 ekonomista niemiecki stworzył prawo postępującej racjonalności. Uważał, że w okresie antycznym i średniowieczu miało ono bardzo ograniczony zakres Gospodarka antyczna i średniowieczna w znacznym stopniu realizowała kryteria zewnętrzne tj. moralne, etyczne, religijne.

Starożytny filozof PLATON uważał, że społeczeństwo i państwo powinno być tak zorganizowane, aby zapewnić doskonałość moralną państwa i obywateli

Celom moralnym sprzyjały .

a). Dominacja religii i magii w społeczeństwie

b). interes warstw i klas społecznych, dążących do utrzymania ekonomicznego status quo

II. POWSTANIE EKONOMII JAKO NAUKI

Powstanie ekonomii jako nauki było pochodną rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Spowodowało ono jakościowa zmianę w działaniu prawa Maxa Webera. W tej gospodarce, a głównie w przedsiębiorstwach kapitalistycznych pojawiła się możliwość, która w warunkach powszechnej konkurencji tworzy selekcję metod wytwórczych z punktu widzenia ich funkcjonalności. W przedsiębiorstwach wytwórczych istnieje możliwość jednolitej wyceny i wymierności nakładów wszystkich czynników wytwórczych w postaci kosztów. Cel gospodarowania w przeciwieństwie do gospodarki naturalnej jest jednolity i występuje w postaci dochodu pieniężnego. Oznacza to wymierność nakładów i efektów, czyli ciągłą selekcję metod wytwarzania.

Przyspieszone tempo rozwoju gospodarczego, które miało miejsce w XVIII wieku w Anglii i w XIX wieku w Europie, oznaczało taki wzrost zjawisk i procesów gospodarczych oraz teoretycznych refleksji ekonomicznych, że nie wystarczająca staje się opisowa analiza ekonomiczna.

Powstanie ekonomii jako nauki, oznaczało dysponowanie przez tę dyscyplinę pewnymi uogólnieniami teoretycznymi, wprowadzeniem kategorii ekonomicznych (kluczowe pojęcia używane w ekonomii : popyt, podaż, cena, koszt, strata, rynek), oraz praw ekonomicznych. Dopiero w XVIII wieku dojrzewa idea, że działalność gospodarcza podlega działaniu jakichkolwiek obiektywnych praw ekonomicznych. Powstało myślenie kategorialno - teoretyczne (pewne modele). Myślenie kategorialno - teoretyczne o działalności gospodarczej w znacznym stopniu stało się możliwe dzięki osiągnięciom teorii poznania naukowego. Było to przede wszystkim związane z osiągnięciami XVIII w filozofii, matematyki i logiki (Newton prawo ciążenia, Kartezjusz układ kartezjański - współrzędne x i y, Spinoza, Hume, Leibnitz rachunek różniczkowy i całkowy, który został rozwinięty przez J. Śniadeckiego ).

III. PARADYGMAT RYNKU I PARADYGMAT PLANOWANIA

Paradygmat - jest to typowy dla każdej nauki kluczowy pogląd lub sposób postępowania

Paradygmat rynku - jest typowy dla gospodarki kapitalistycznej. Alokacja zasobów określona jest poprzez zmianę w poziomie zysku, bądź stopy zysku. Zgodnie z tym paradygmatem istnieje tylko jeden optymalny system regulacji gospodarki w postaci rynku u konkurencji. Istnieje tylko jeden racjonalny system społeczno-ekonomiczny, a mianowicie kapitalizm. Taki pogląd jest typowy dla ekonomii klasycznej i neoklasycznej

Paradygmat planowania - związany był z gospodarką socjalistyczną. Regulacja gospodarki i alokacja zasobów odbywa się w oparciu o planowa działalność wielkich przedsiębiorstw, a także państwa jako kolektywnego podmiotu gospodarującego. Paradygmat planowania ma charakter makroekonomiczny i długookresowy. Jego początki związane były z powstaniem socjalizmu, a następnie z poglądami Keynesa. Pierwsze próby regulacji związane są z XIX w ekonomistą francuskim SISMONDE de SISMONDI. Powstanie paradygmatu planowania związane było z wielkimi przekształceniami strukturalnymi, takimi jak : koncentracja kapitału, centralizacja zarządzania, internacjonalizacja i globalizacja współczesnego życia gospodarczego.

Gdyby ująć ekonomię w ramach obu tych paradygmatów tj. to nauka o maksymalizacji funkcji, celu, określonych systemowych warunkach wytwarzania i konsumpcji.

IV. POGLĄDY SPOŁECZNE ARYSTOTELESA

W pierwotnej Grecji, w której istniały zalążkowe formy niewolnictwa powszechny był szacunek dla pracy. Wstępne formy niewolnictwa nazywano niewolnictwem patriarchalnym. W ramach rozwoju, a zarazem zaostrzania form niewolnictwa coraz powszechniejsze stawało się traktowanie pracy fizycznej jako zła koniecznego lub też pracy niegodnej człowieka wolnego. Pracę fizyczną delegowano więc na niewolników, lub obcokrajowców. Niektóre rodzaje pracy umysłowej np. handel także uważano za niegodne Arystoteles, jak wielu mu współczesnych np. Ksenofont, czy Platon był zwolennikiem tezy o przyrodzonej nierówności ludzi. Niewolnictwo jest więc dla niego stanem naturalnym.
W takim przypadku pomiędzy panami a niewolnikami powinny opierać się na przyjaźni. Arystoteles potępiał wszelkie formy niewolnictwa prawnego (najczęściej za zaciągane długi, sprzedaż kogoś razem z ziemią), a tym bardziej związanego z grabieżą czy wojnami lub kolonizacją. Pogląd Arystotelesa na niewolnictwo był idealizacją stanu faktycznego. Paternalistyczna (ojcowska) wizja niewolnictwa nie odpowiadała warunkom współczesnej Arystotelesowi Grecji, lecz czasom wcześniejszym

V. WŁASNOŚĆ PRYWATNA A WŁASNOŚĆ SPOŁECZNA

Uczeń Arystotelesa PLATON był zwolennikiem własności społecznej i proponował komunizm konsumpcyjny. Był też zwolennikiem totalnego interwencjonizmu państwowego. ARYSTOTELES był natomiast zdecydowanym zwolennikiem własności prywatnej i proponował ustrój demokratyczny, ale tylko dla wyższych klas posiadających uważał, że własność prywatna jest zdecydowanie lepsza efektywnościowo, gdyż:

a) własność jest bardziej produktywna z uwagi na wrodzony egoizm człowieka

b) własność prywatna zapobiega nieuniknionym sporom, które w warunkach własności społecznej powstają na tle określenia układu obywateli czy grup społecznych w produkt społeczny i udziału tychże obywateli w produkcie społecznym. Zapewnia więc lepszy pokój społeczny

c) jeżeli ludzie są z natury różni, to własność prywatna lepiej sprzyja realizacji owych indywidualnych potrzeb, „dążenie do zaspokajania potrzeb jest wrodzoną skłonnością natury ludzkiej”.

d) wyższość własności prywatnej potwierdza historia. Zdaniem Arystotelesa korzyści z własności społecznej mogą być niższe niż koszty z tym związane, a omawiał to na konkretnym przypadku upadku wspólnot rodowych.

e) własność prywatna umożliwia praktykowanie postaw filantropijnych, mecenatu nad kulturą i sztuką, rozpowszechnianie liberalizmu i tolerancji.

ARYSTOTELES był zdecydowanym przeciwnikiem indywidualnego bogactwa. Był zwolennikiem gospodarki oikosowej, czyli opartej na powszechnej samowystarczalności i prowadzącej handel nadwyżkami.

EKONOMIA A CHREMATYSTYKA U ARYSTOTELESA

Arystoteles Wyróżnia dwa rodzaje bogactwa:

a) bogactwa naturalne - występuje w postaci wartości użytkowych, a więc przedmiotów służących bezpośredniemu zaspokojeniu potrzeb. Zaspokajanie potrzeb jest związane z działalnością gospodarstw domowych. Taka działalność ma pewne naturalne granice w postaci optymalnego zaspokojenia potrzeb. Działalność gospodarstw domowych jest naturalna i moralnie pozytywnie oceniana. Naukę o zarządzaniu gospodarstwami domowymi nazywa Arystoteles EKONOMIA bądź OIKONOMIĄ.

b) bogactwo wymienne - występuje w postaci pieniądza. Jego istotą jest maksymalizacja indywidualnego bogactwa. Takie gospodarstwo nie ma granic naturalnych i następuje w nim identyfikacja celów i środków. Gospodarstwa takie zyskują na wymianie nie ekwiwalentnej i są moralnie negatywnie oceniane. Naukę o zarządzaniu gospodarstwami zarobkowymi nazywa Arystoteles CHREMATYSTYKĄ czyli sztuką nabywania drogą nie ekwiwalentnej wymiany.

TEORIA WYMIANY ARYSTOTELESA

Arystoteles był zwolennikiem gospodarki naturalnej. Uważał jednak, że w warunkach zróżnicowania potrzeb musi wystąpić proces społecznego podziału pracy. Wówczas zaspokajanie potrzeb musi odbywać się drogą wymiany, która jest swoistym złem koniecznym. Jeżeli wymiana jest konieczna, musi być etyczna i sprawiedliwa czyli ekwiwalentna.

Ekwiwalentność rozpatrywana jest historycznie poprzez wymianę form wymiany

a) pierwotną formą wymiany była wymiana bezpośrednia (towar-towar), barterowa.

b) wymiana towarowa (towar-pieniądz-towar). Pieniądz pełni tutaj rolę miernika wartości i środka cyrkulacji.

Oba powyższe typy wymiany zaliczają się do gospodarki oikosowej i podlegają regułom ekonomii Arystotelesa.

c) wielki handel (pieniądz-towar-pieniądz plus nadwyżka pieniądza) dotyczy już ruchu kapitału a jego celem jest realizacja wartości wymiennych. Moralnie jest potępiany podlegając regułom chrematystyki

TEORIA PIENIĄDZA ARYSTOTELESA

Arystoteles jako pierwszy stawia pytanie - dlaczego różne pod względem fizycznym dobra czy usługi mogą być ze sobą porównywane. Według Arystotelesa tym co umożliwia tą porównywalność jest pieniądz. Pieniądz nie jest żadnym sztucznym towarem. Powstał wprawdzie na drodze umowy społecznej aby umożliwić wymianę, jednak wybór określonego towaru nie był przypadkowy

1. aby jakiś towar mógł być pieniądzem musi funkcjonować jakiś czas aby umożliwić ustalenie proporcji pomiędzy towarami

2. towarem pieniądzem staje się towar, który posiada zespół określonych cech technicznych i ekonomicznych, które powodują, że dany towar w najlepszy z możliwych sposób pełni funkcję ekwiwalentu, tzn.:

1. trwałość wartości w czasie

2. w małej ilości skumulowana duża wartość

3. łatwo podzielny - podział nie powoduje zaniku wartości

4. łatwość transportu i przechowywania

Arystoteles zauważył także, że pieniądz jest wynikiem rozwoju formy wymiany

SPRAWIEDLIWOŚĆ PODZIAŁU U ARYSTOTELESA

Zgodnie z tezą o przyrodzonej nierówności ludzi Arystoteles za podział sprawiedliwy uważa podział nierówny, tzn. odzwierciedlający to zróżnicowanie. Bogactwo czy też produkt społeczny powinien być dzielony w proporcji do zasług

A i B to są wytwórcy a za razem konsumenci

c i d wytwarzane dobra

Arystoteles tworzy geometryczną proporcję wymiany

A : B = x (d : c) gdzie x j. T. Współczynnik proporcjonalności

Według ekonomii marksistowskiej zrównuje on nakłady pracy na wytworzenie d i c. Natomiast zgodnie z teorią użyteczności zrównuje on zdolność tych dóbr do zaspokajania potrzeb.

Według Arystotelesa tym, co jest wspólne dobrom jest zdolność do zaspokajania przez nie potrzeb, co znajduje wyraz w istnieniu popytu pieniężnego na te dobra. Dla danego podmiotu miarą wartości dobra jest korzyść jaką osiąga z tytułu poszerzenia zasobu dobra o jednostkę lub też strata wynikająca dla tego samego podmiotu ze zmniejszenia dobra o jednostkę. Koncepcja Arystotelesa jest więc bliższa teorii użyteczności. Arystoteles przyjmuje też założenie, że xd = c wtedy A + xd = B + c to nam daje A=B

xd jest to przyrost zadowolenia z tytułu konsumpcji.

Po zajściu wymiany A i B są nadal w równowadze i jednakowo oceniają korzyści, jakie uzyskali z wymiany. Sprawiedliwość wymiany oznacza jednakową ocenę korzyści z wymiany.

EWOLUCJA CHRZEŚCIJAŃSKIEJ DOKTRYNY SPOŁECZNEJ

Religia chrześcijańska była traktowana jako oficjalna ideologia społeczno państwowa. W wyniku tego nastąpiła monopolizacja nauki, kultury i sztuki przez kościół. Proces ten objął także myśl społeczno ekonomiczną. Była ona rozwijana przez tzw. kanonistów tzn. interpretatorów prawa kościelnego. Poglądy ekonomiczne kanonistów były prezentowane w otoczce religii, podobnie jak to miało miejsce u Arystotelesa. W początkowym okresie myśl chrześcijańska była związana z nurtem plebejskim. Ideolodzy pierwszych chrześcijan głosili totalny egalitaryzm (wszystkim po równo) wspólna własność równość konsumpcji, powszechne ubóstwo i ascezę. Pierwsze gminy chrześcijańskie w zakresie konsumpcji były komunistyczne, postulaty te wywodzono bezpośrednio ze wskazań Pisma Świętego i Ksiąg Objawionych. Wraz z emancypacją religii chrześcijańskiej a następnie jej dominacją w państwie Rzymskim w III w. n.e. następuje rewolucja ekonomicznej doktryny kościoła, znajduje to wyraz w twórczości Ojców kościoła Św. Jeremiasza, Św. Bazylego a następnie Św. Augustyna. Postulat egalitaryzmu i wspólnej własności zostaje zastąpiony postulatem o konieczności dzielenia się przez bogatych swym majątkiem z tzw. ubogimi. Taka ewolucja związana była z przenikaniem religii chrześcijańskiej do warstw posiadających oraz tworzeniem się teokratycznej wartości społecznej.

Jedynym świeckim państwem w owym czasie była Szwajcaria. O ile większość filozofów starożytnych odrzucała gospodarkę towarowo pieniężną to w koncepcjach Średniowiecznych spotykamy jej akceptację co widać u Świętego Tomasza z Akwinu. Znajduje to także wyraz w znacznym zmniejszeniu pierwiastka moralno - ekonomicznego w rozwoju ekonomii. Warto też wskazać na fakt, że kościół stał się w owym okresie głównym sektorem udzielającym pożyczek. Zakon Templariuszy utworzył Bank Centralny w Paryżu i Londynie, prowadził operacje dyskonta i redyskonta weksli oraz branie czeków inkaso.

POGLĄDY SPOŁECZNE TOMASZA Z AKWINU

Św. Tomasz z Akwinu podobnie jak Arystoteles wychodził od tezy o przyrodzonej nierówności ludzi. Uważał on, że hierarchiczna struktura stanowa społeczeństwa feudalnego jest odzwierciedleniem tej nierówności. Podobnie jak Arystoteles był on zwolennikiem własności prywatnej. Uważa, że pochodzi ona od Boga i jest całkowicie zgodna z prawami natury. Własność prywatna zabezpiecza najlepiej porządek społeczny, dobra materialne należą do ludzi jedynie w sensie ich dyspozycji a nie używania. Właściciele dóbr powinni się dzielić nadwyżkami z ubogimi.

Egoizm i prywatna własność są zatem podstawą efektywnej produkcji, jednakże podstawą podziału powinien być altruizm. Taki pogląd uzasadniał teoretycznie istnienie potężnej własności kościelnej w wiekach średnich.

TEORIA CENY SPRAWIEDLIWEJ

Już w starożytnym Rzymie za wystarczający warunek sprawiedliwości uważano zapewnienie całkowitej wolności handlu. Tak więc niezależnie od swej wielkości cena była sprawiedliwa jeżeli powstała w wyniku przetargu i była ekwiwalentna. W Średniowieczu oceniano ceny rynkowe jako odchyłki od cen powszechnie obowiązujących. Im większa odchyłka tym gorsza ocena. Ceną sprawiedliwą była niekiedy cena długo obowiązująca, niekiedy średnia oferty kupujących i sprzedających, czasem była to cena wyznaczona przez osobę godną szacunku, którą z reguły bywał starszy doświadczony kupiec.

Św. Tomasz z Akwinu nie stworzył pojęcia ceny sprawiedliwej, a jego wkład polegał na tym, że jako pierwszy określił jej produkcyjne podstawy tzn. wyszedł poza sfery wymiany i szukał wartości.

Prekursorem teorii Św. Tomasza był Albert Magnus Twórca zakonu dominikanów (1193 - 1290). Cena sprawiedliwa zależy od 3 rzeczy:

1. Nakładów pracy potrzebnych do wytworzenia danego dobra.

2. Od nakładów rzeczowych obejmujących wszystkie koszty materialne a także ryzyko gospodarcze.

3. Od pozycji stanowej producenta tzn. cena powinna zapewniać producentowi dochód umożliwiający konsumpcję na poziomie jego pozycji stanowej, była to tzw. renta stanowa. W skrajnym przypadku oznaczało to, że istnieją różne ceny na to samo dobro.

Teoria ceny sprawiedliwej jest prekursorska w stosunku do teorii wartości opartej na pracy. Św. Tomasz z Akwinu miesza jednak istotę pracy jako czynnika wartościotwórczego z różnymi przejawami jej wydatkowania. Ma ona też wyraźny wydźwięk ideologiczny, jest teoretycznym uzasadnieniem nierówności stanowej.

CENY SPRAWIEDLIWE A RYNKOWE

Punktem wyjścia było postawienie problemu czy człowiek może legalnie sprzedawać rzecz za więcej niż jest ona warta. Św. Tomasz zdawał sobie sprawę, że nie jest możliwa powszechna równość, cen rynkowych i sprawiedliwych gdyż spełnienie tego warunku oznaczałoby, że społeczeństwo dysponuje środkami tylko na odtworzenie zużycia osobowych i rzeczowych elementów produkcji i środkami na zapewnienie indywidualnej chociaż zróżnicowanej konsumpcji a zatem nie możliwa byłaby reprodukcja rozszerzona lub funkcjonowanie całej sfery publicznej.

Św. Tomasz z Akwinu dopuszcza z moralnego punktu widzenia istnienie nadwyżki ceny rynkowej nad sprawiedliwą jeśli:

1. Przeznaczona jest ona na rozwój produkcji.

2. Przeznaczona jest ona na finansowanie usług publicznych.

W tej koncepcji występuje sprzeczność, ceny sprawiedliwe nie są możliwe w praktyce, źródło tej sprzeczności tkwi w samej definicji ceny sprawiedliwej. Nadwyżka ekonomiczna jest bowiem ukryta pod postacią konsumpcji klas posiadających.

Pomijając 3 wymienione przypadki cen rynkowych i sprawiedliwych traktuje
Św. Tomasz z Akwinu jako warunek moralnego przebiegu reprodukcji.

Gdy ceny rynkowe są wyższe od sprawiedliwych osłabiają one nabywców, powodują brak popytu co uderza w producentów. Św. Tomasz z Akwinu analizuje ten problem w kontekście konkretnych uwarunkowań historycznych, tzn. monopolistyczna polityka związków kupieckich hamowała w tym czasie rozwój gospodarczy godząc w interesy nabywców, można wiec powiedzieć, że w jakimś zakresie Tomasz z Akwinu był zwolennikiem liberalizmu gospodarczego.

TEORIA PŁACY SPRAWIEDLIWEJ ŚW. TOMASZA Z AKWINU

Teoria płacy sprawiedliwej opiera się na podobnych założeniach jak koncepcja ceny sprawiedliwej a przede wszystkim na tezie o przyrodzonej nierówności . Św. Tomasza nie traktuje jednak pracy jako swoistego zła koniecznego, lecz jako powszechny obowiązek.

Za naturalny uznaje się społeczny podziała pracy, zróżnicowanie stanowe jest właśnie odbiciem społecznego podziału prac. Ocenia on rodzaje pracy ze społecznego punktu widzenia kładąc przede wszystkim nacisk na kwestie moralne, najwyższej ocenia te rodzaje pracy które służą bezpośredniemu zaspokajaniu potrzeb a wiec: rolnictwo i rzemiosło, niżej ocenia handel. Potępia wszelką działalność manipulacyjną pieniądza a więc spekulacyjny kredyt (lichwa) dopuszcza jednak istnienie procentu od kredytu w
3 przypadkach:

1. Gdy jest odzwierciedleniem kosztu alternatywnego (koszt utraconej korzyści, możliwości).

2. Gdy następuje opóźnienie w zwrocie kredytu.

3. Gdy odzwierciedla on ryzyko związane udzieleniem pożyczki (kredytu).

Większość członków społeczeństwa nie posiadających środków produkcji i wynajmuje swą siłę roboczą, płaca to cena za wynajem siły roboczej. Św. Tomasza wypowiada przy tym analogicznie do ceny sprawiedliwej koncepcję płacy sprawiedliwej.

Płaca sprawiedliwa odpowiada wartości pracy jednakże płaca sprawiedliwa nie jest sprawiedliwa nie jest jednakowa. Płaca sprawiedliwa zapewnia taki standard życia który wynika z przynależności stanowej. Istnieje jednak pewne minimum płacy które określają fizyczne koszty reprodukcji. Płacę w tej wysokości powinni otrzymywać robotnicy najemni i rzemieślnicy. Tego typu poglądy na płacę i pracę były uogólnieniem a także znajdowały wyraz w przyszłej praktyce życia gospodarczego.

EKONOMICZNE ODBICIE ODRODZENIA

MERKANTYLIZM

Tło historyczne i przesłanki powstania kierunku. Od końca 15w. trwa ciąg wielkich odkryć geograficznych oraz powstania wielu wynalazków technicznych, najważniejszym wynalazkiem jest unowocześnienie produkcji hutniczej - zastosowanie węgla kamiennego, zwiększa się także wydajność pracy w rolnictwie.

Marco Polo - droga lądowa do Chin

Fryderyk Magellan - opłyną ziemię

James Cook - odkrył Australie i Antarktydę

Francis Drake - cieśnina Drake

Powstanie silnych monarchii narodowych. Powstawały one w wyniku przezwyciężania wieloletniego rozbicia dzielnicowego. Są to: Portugalia, Hiszpania, Niderlandy, Wielka Brytania. Efektem ekonomicznym tych było rozszerzenie rynków wewnętrznych. Nawiązywała się symbioza kapitału kupieckiego i monarchii absolutnej. Tworzenie się zrębów gospodarki kapitalistycznej:

1. Rozwój kapitału handlowego, który wyrastał z kapitału lichwiarskiego i pożyczkowego.

2. Proces tzw. „ogradzania” w Anglii, najpierw dotyczył pastwisk a następnie gruntów ornych, polegał on na tym, że pola będące zwyczajowo własnością wspólnoty gminnej na drodze prawnej przechodziły na własność właścicieli ziemskich. Zewnętrznym przejawem tego procesu były płoty.

3. Tworzenie się grupy bezrobotnych z ogradzania oraz ze zdemobilizowanych żołnierzy.

4. Rozwój przemysłu okrętowego, który pobudzał rozwój innych gałęzi przemysłu.

Oddziaływanie klimatu politycznego Odrodzenia:

1. Spadek roli kościoła - degradacja scholastyki (nauka rozwijana w Średniowieczu np. ile diabłów zmieści się na główce od szpilki), Powstanie reformacji:

Luter - Niemcy

Kalwin - Francja

Jan Huss - Czechy

2. Zmiana w stosunku do człowieka. Zainteresowanie jego życiem doczesnym, koniec rozważań moralno - etycznych .

3. Rozwój nauk przyrodniczych: Kopernik, Galileusz, Jordano Bruno

4. Rozwój nauk społecznych: Makiawelli, Tomasz Morus, Andrzej Frycz Modrzewski, Franciszek Bucon (twórca empiryzmu w naukach społecznych).

Merkantylizm jako system monetarny. W epoce merkantylizmu nastąpił silny rozwój rozwiązań omawiających zagadnienie pieniądza. Rozwinęły się następujące teorie pieniądza:

1. Metalistyczna - akcentuje tzw. wartość wewnętrzną monety. Walor pieniądza jego siła nabywcza zależy od ilości zawartego w niej kruszcu, zwolennicy tej teorii przeciwstawiali się tzw. psuciu monety tzn. obniżaniu zawartości kruszcu do nominału.

Malestroid napisał rozprawę o paradoksach pieniądza, że za towary płaci się tyle samo kruszcu co przed laty a wzrost cen jest wynikiem spodlenia monety.

Podobne poglądy Głosił Jan Hales o wspólnym pożytku Królestwa Anglii.

2. Nominalistyczna teoria pieniądza akcentuje tzw. wartość zewnętrzną a więc nadaną danej monecie przymusową siłę nabywczą stanowioną przez państwo lub panującego władcę.

3. Rozwinęły się także zaczątki ilościowej teorii pieniądza głoszącej, że wartość pieniądza zależy od ilości pieniądza w obiegu np. Jean Bodin twierdził, że psucie monety nie może tak bardzo podnosić cen jak to miało miejsce w 16w. . Wzrost cen jest spowodowany przede wszystkim napływem złota i srebra z Ameryki Południowej.

Pieniądz w Merkantylizmie pełnił rolę środka cyrkulacji i tezauryzacji (przechowywanie wartości) częściowo także funkcję środka płatniczego. Funkcjonował system bimetaliczny (złoto, srebro). Pojawiło się prawo Kopernika Greshama głoszące, że pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy z obiegu. Pieniądz lepszy jest bowiem wycofywany z obiegu jako środek tezauryzacji.

ZASADY WYMIANY W MERKANTYLIZMIE

Dla Merkantylistów było jasne, że bogacić się można tylko kosztem innych, źródłem bogactwa może być nie ekwiwalentna wymiana najczęściej nie ekwiwalentna. Wymiana była także głównym przedmiotem rozważań teoretycznych gdyż produkcja interesowała merkantylistów o tyle o ile dostarczała towarów na zbyt. Zasobów towarowych nie traktowano jako bogactwa rzeczywistego lecz jako bogactwo potencjalne.

Polityka nie ekwiwalentnej wymiany może być realizowana pod warunkiem istnienia państwa mającego władzę oraz możliwości popierania i protegowania handlu oraz pod warunkiem istnienia krajów mających obfitość dóbr a zwłaszcza kruszców szlachetnych. Pierwsze z tych państw wyzyskiwały drugie.

W literaturze Merkantylistów prezentuje się następujące warunki nie ekwiwalentnej wymiany:

1. Uzyskanie maksymalnie niskich cen zakupu surowców i obniżenie kosztów produkcji.

2. Uzyskanie maksymalnie wysokich cen sprzedaży co jest szczególnie łatwe gdy sprzedawca jest monopolistą.

Cel pierwszy osiągano przez:

1. Nacisk na obniżanie płac roboczych

2. Nacisk polityczny na ceny sprowadzanych z koloni surowców i produktów gotowych.

3. Monopolizowanie rynków zakupu przez przepisy zakazujące krajom gospodarczo zależnym (np. Irlandii uzależnionej od Anglii) sprzedaży swych surowców i wyrobów do jakichkolwiek innych krajów.

Cel drugi osiągano drogą:

1. Likwidacji konkurencji za pomocą przymusu i presji politycznej (np. zakaz rozwijania przemysłu w koloniach).

2. Poprzez wojny handlowe

3. Poprzez system protekcji w handlu zagranicznym.

MERKANTYLIZM JAKO DOKTRYNA KAPITAŁU HANDLOWEGO
I OFICJALNA DOKTRYNA PAŃSTWA

W doktrynach merkantylizmu wyrażone były interesy zarówno kapitału kupieckiego jak i władzy państwowej. Kapitał kupiecki był głównym organizatorem zarówno krajowej jak i międzynarodowej wymiany handlowej, był także inicjatorem rozwoju kapitalistycznego przemysłu manufakturowego (praca bez użycia maszyn). Spowodowało to ogólne wzmocnienie siły państwa.

Ponieważ opanowanie ekonomiczne jakiegoś terytorium prowadziło po jakimś czasie do jego opanowania politycznego, każde państwo było zainteresowanie w protegowaniu własnego kapitału kupieckiego. Merkantylizm wyrażał także bezpośrednie interesy państwa.

W XVI i XVII w. istniała silna rywalizacja o wpływy na świecie pomiędzy Anglią, Francją i Holandią. Merkantylizm starał się uzasadnić teoretycznie ekspansję państwa i narzucanie jego woli innym. Oprócz tego podstawowym zadaniem tego kierunku ekonomicznego było teoretyczne uzasadnienie konieczności uprzemysłowienia i przyspieszenia rozwoju gospodarczego. Chodzi o rozwój osiągnięty drogą przymusu a nie drogą naturalną, połączony z wywłaszczaniem zwiększonym opodatkowaniem oraz związany z walką narodów o rynki światowe.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA BULIONIZMU

BULIONIZM A MERKANTYLIZM WŁAŚCIWY

Bulionizm był wczesną formą Merkantylizmu .........

na czoło swoich rozważań wysuwał zagadnienie roli i sposobu emisji pieniądza jako instrumentu wymiany, skarbu i ogólnej postaci gospodarowania. Głoszono postulat maksymalnego zwiększenia zasobów kruszców szlachetnych w kraju i tylko w nich widziano bogactwo.

Bulionizm	Merkantylizm właściwy
Bierne traktowanie bogactwa, domaganie się zakazu wywozu kruszców szlachetnych z kraju.	Czynne traktowanie bogactwa, wywóz kruszców jest właściwy jeżeli przyczynia się do zwiększenia bogactwa kraju na rynku wymiany
Kurs waluty zależy od ilości kruszców szlachetnych w kraju	Kurs waluty zależy od salda bilansu zagranicznego
Akceptowali tylko metalistyczną teorię pieniądza	Pojawiały się próby rozwoju także innych teorii pieniądza (nominalno - ilościowa).

Merkantylizm jako pierwsza doktryna internacjonalizmu państwowego i polityki imperialno - kolonialnej.

Merkantyliści zdawali sobie sprawę z braku harmonii interesów oraz z istnienia różnorodnych konfliktów społeczno - ekonomicznych.

W sferze międzynarodowej podstawą merkantylistycznej polityki forsowania eksportu, protekcji gospodarczej i przywilejów monopolistycznych udzielanych kampaniom handlowym (Ameryka Pn. - Hudson Buy Company, Indie - East India Company) było przekonanie o zasadniczej ciasnocie rynków zbytu. Rynek jest z natury ograniczony i miejsce na nim można wywalczyć tylko drogą presji, nacisku politycznego, zakazów itp.. Wszystkimi tymi sposobami dążono do osiągnięcia warunków wymiany sprzyjającej powstawaniu wielkich zysków z handlu i dodatniego salda bilansu handlowego. Zagranica kupując nasze towary daje zatrudnienie krajowym robotnikom oraz pośrednio płaci im zarobki. Sprzeczności istniały także pomiędzy poszczególnymi kompaniami handlowymi a także pomiędzy nimi a bankami. Wszystkie te sprzeczności wymagały interwencji państwa i regulacji życia gospodarczego. Powyższa koncepcja wynikała z faktu, że merkantyliści nie znali obiektywnego charakteru praw ekonomicznych oraz ich niezależności od woli świadomości ludzi.

Metody interwencji za granicą:

1. wojny handlowe

2. protekcjonizm celny

3. ochrona zbrojna kupców

4. zakaz rozwijania przemysłu w koloniach

5. akt nawigacyjny (wydany przez Anglię - wyłączność na przywóz towarów z Indii miała wyłączność flota angielska)

W kraju stosowano natomiast takie metody interwencjonizmu jak:

1. polityka zatrudnienia

2. ustalanie cen administracyjnych

3. ustalanie stopy procentowej

4. polityka płacy i pracy

W literaturze merkantylizmu podkreśla się także iż kolonie oddają dużą przysługę krajowi macierzystemu (Montchretrem), są one doskonałymi rynkami zbytu podległymi przemysłowi narodowemu który zaopatruje terytorium koloni w wyroby a wywozi z nich surowce.

Kolonie uważano za integralną część metropolii służącą do pomnożenia jego możliwości produkcyjnych zwiększenia eksportu wyrobów i zmniejszania kosztów surowców.

Kto ma kolonie ten szybciej zyskuje nadwyżkę eksportu nad importem.

MERKANTYLISTYCZNA TEORIA BILANSU HANDLOWEGO I HANDLU

ZAGRANICZNEGO

Dla Merkantylistów handel zagraniczny jest podstawa do wzrostu bogactwa
i rozwoju gospod, kraju. Bogactwo było dla Merkantylistów środkiem gdyż stanowiło jedno ze źródeł potęgi państwa i gospodarki.

Teoria handlu rozwinęła się w pracach T.Muna i J.Childa

T. Mun był zdecydowanym zwolennikiem eksportu. Jego zdaniem największe korzyści przyniesie eksport towarów przetworzonych gdyż:

1. potęga kraju surowcowego musi się kiedyś załamać

2. eksport towarów przetworzonych powoduje iż następuje większe zróżnicowanie zatrudnienia a tym samym przyspiesza rozwój kraju

3. towary przetworzone zyskują wyższe ceny

Dostrzega on już ekonomiczne znaczenie eksportu usług głównie transportu morskiego nie boi się wywozu kruszcu uważając, że odpowiednie manipulacje kruszcami umożliwia uzyskiwanie dużych korzyści z handlu.

T. Mun uważa, że nadmiar pieniądza może być niekorzystny dla eksportu dlatego proponuje stosowanie w pewnym zakresie rozliczeń kredytowych.

Wyróżnia bilans handlowy ogólny i szczegółowy.

Opracowuje techniczne metody sporządzania bilansu handlu zagranicznego. Uważa, że saldo bilansu oblicza się jako różnice miedzy wartością eksportu i importu. Jest to pierwsza tego typu koncepcja bilansu ekonomicznego.

J. Child aprobuje w zasadzie poglądy Tomasza Muna - zwraca uwagę, że nadwyżka eksportu nad importem nie zawsze oznacza wzrost bogactwa kraju gdyż osiągane zyski mogą odpływać jako kapitał za granica np. z Irlandii do Anglii. Podaje on tez inny sposób obliczania salda bilansu handlu zagranicznego.

Proponuje obliczać je na podstawie kursu wymiany weksli zagranicznych, jeśli kurs ten jest wyższy niż wewnętrzna, wartość pieniądza to ponosimy straty i vice versa.

W dłuższym okresie najlepiej obliczać wzrost lub spadek ogólnego handlu i żeglugi danego kraju.

J. Child ustala też najpełniej zasady handlu z koloniami oraz ustalania przez państwo stopy procentowej i polityki zatrudnienia.

POLITYKA LUDNOŚCIOWA W MERKANTYLIZMIE

Merkantyliści uważali potencjał ludnościowy za jeden z podstawowych czynników potęgi ekonomicznej i politycznej, danego kraju. Uznawali oni także przewagę interesu państwa nad interes jednostki.

Przyczyny dla których, należy popierać wzrost liczby ludności to:

1. wyniszczenie kraju licznymi wojnami a tym samym spadek liczby ludności

2. motyw taniości siły roboczej siły roboczej

dążono do ustalenia plac na poziomie min, egzystencji, jest to możliwe przy dużej podaży siły roboczej

3. potęga demograficzna to potęga militarna i polityczna

Metody realizacji polityki ludnościowej:

1. popieranie małżeństw wielodzietnych

m.in. przez państwowe posagi dla ubogich panien

2. masowe zatrudnianie dzieci

3. ustawy represyjne przeciwko żebrakom i włóczęgom np. nakaz pracy i zakaz opuszczania miasta miało to na celu wykorzystania wszelkich nadwyżek siły roboczej

4. ograniczanie lub całkowity zakaz emigracji, popieranie imigracji

5. prawo pracy i płacy: ustalenie płacy max. i min. czas trwania dnia roboczego 14 godz.

6. w przypadku nadwyżek siły roboczej proponowano kierowanie ich do koloni

MERKANTYLIZM PODSUMOWANIE

1. Merkantylizm jako pierwszy wyzwolił rozważania ekonomiczne z ich moralno - etycznej otoczki

2. Merkantyliści dokonywali rejestracji zjawisk ekonomicznych próbując je opisać uporządkować i sklasyfikować daje to pewne podłoże pod przyszły rozwój teorii ekonomicznych

3. Merkantyliści wykazywali skłonność do analiz cząstkowych nie było prób szukania ogólnych praw ekonomicznych oraz dokonywania całościowych syntez, stosowano głównie opis i faktografie.

4. Merkantylizm przyczyniał się do znacznego przyspieszenia rozwoju gospodarczego licznych krajów stwarzając podstawy pod przyszłe powstanie kapitalistycznych sposobów produkcji.

OKRES PRZEJŚCIOWY MIEDZY EKONOMIĄ KLASYCZNA A

MERKANTYLIZMEM

Rozwój klasycznej ekonomii politycznej związany był z przejściem od stadium pierwotnej akumulacji kapitału do stadium kapitalizmu wolnokonkurencyjnego a z drugiej strony przejściem od stadium produkcji manufakturowej do fabrycznej, związane to było z I Rewolucja Przemysłowa w szczególności a Anglii, która pod tym względem wyprzedziła inne kraje.

Jednocześnie pod koniec XVII w. zaczyna narastać kryzys zaufania do doktryny Merkantylistycznej, która bogactwo społeczne wiąże ze sfera handlu, z pomnażaniem majątku przez nieekwiwalentną wymianę zagraniczna.

Rozwój produkcji przemysłowej unaocznił ograniczoność tego podejścia w teorii jak
i w praktyce. Oznaczał konieczność analizy podst. kategorii produkcji takich jak: zysk, procent, płaca itp.

To Merkantylistyczne podejście do gospodarki okazało się błędne i niewystarczające.

W. Petty żył w latach 1623-1687 tworzył w okresie Merkantylizmu, znacznie wyprzedził swoja epokę - z zawodu lekarz

1. Stosunek Pettiego do pieniądza i bogactwa społecznego.

Merkantyliści wartość rozpatrywali wyłącznie z punktu widzenia sfery obiegu. Petty postawił problem: Czy konkretnych proporcji nie należy szukać w sferze produkcji?

Wartość towarów Petty łączy ze społecznymi podstawa pracy z kosztami produkcji.

W identyczny sposób podchodzi do problemu korzyści związanych z handlem zagranicznym oraz handlem wymiennym. Nie łączy go jak merkantyliści z nie ekwiwalentnością lecz wiąże je z różnicami w kosztach wytwarzania, z korzyściami wypływającymi ze społecznego podziału pracy w tym międzynarodowym podziałem pracy. Podział ten wpływa nie tylko na koszty ale i na jakość produktów. Petty mówi tutaj
o różnicach w bezwzględnych kosztach produkcji.

2. Teoria wartości Pettiego

Teoria wartości Pettiego jako pierwsza teoria wartości oparta na pracy. Punktem wyjścia dla Pettiego jest zróżnicowanie typowe dla ekonomi klasycznej 2 cen towarów: ceny naturalnej utożsamianej z wartością i ceny pieniężnej czyli rynkowej.

Cenę naturalną Petti powiązuje bezpośrednio z ilością pracy włożonej na wyprodukowanie towaru. Cena rynkowa jest wyrazem wahań popytu i podaży.

Petti stawia problem w jaki sposób wydajność prac wpływa na cenę naturalną a w efekcie na proporcje wymienne. Odpowiada, że cena naturalna jest odwrotnie proporcjonalna do wydajności pracy, ale wprost proporcjonalna do wydajności pracy przy produkcji materiału pieniężnego. Petti rozpatrywał tutaj głównie srebro. Następuje tutaj łączenie ceny naturalnej ze szczególnym rodzajem pracy, jaką jest praca zawarta w materiale pieniężnym. Wynika z tego, że Petti ujmuje wartość bezpośrednio w tej formie w jakiej się ona przejawia na rynku, czyli jako pieniądz.

Dla Petiego praca nie jest jeszcze istotą wartości, ale jej miernikiem, dodaje on jednak, że srebro jest tylko dlatego materiałem przenoszącym wartość i może być ekwiwalentem innych towarów, że zawarta jest w nim ekwiwalentna ilość pracy. Petti utożsamia zatem istotę i miernik wartości.

W teorii Pettiego zawarte są reminiscencji (pozostałości) merkantylistyczne. Wartość bowiem przejawia się dla niego w pieniądzu. W przeciwieństwie jednak do merkantylistów stara się określić co jest podstawą, że dany towar otrzymuje się konkretną a nie dowolną wynikającą z gry popytu i podaży - ilość pieniądza.

3. Koncepcja płacy i renty Pettiego

Podobnie jak w przypadku teorii wartości w teorii płacy roboczej Petti dokonuje rozróżnienia pomiędzy płacą naturalną a płacą rynkowa. Stara się również znaleźć naturalną

podstawę wysokości płacy.

Również w analogiczny sposób stara się znaleźć naturalną podstawę wysokości płacy, czyli z jednej strony stara się wyjść poza czysto rynkową definicja płacy, a z drugiej strony odrzuca prawno - formalne definiowanie jej wysokości.

Dla Pettiego płaca naturalna jest wyznaczana przez fizyczne minimum kosztów utrzymania robotnika i jego rodziny. Prawo wg. Pettiego powinno zabraniać ustalania płac

wyższych od tego minimum. Robotnik, który otrzymuje płacę wyższą od naturalnej będzie rezygnował z części pracy, a w ten sposób społeczeństwo traci część posiadanego przez siebie funduszu czasu pracy. Było to pierwsze rozwiniecie tzw. klasycznego prawa pracy.

Petti nie dostrzegał jeszcze bodźcowej funkcji płacy. Uważał, że robotnika można zmusić do pracy jedynie przez przymus.

4. Teoria renty gruntowej Petiegot

Została ona w późniejszym okresie wykorzystana przez Marksa do teorii wartości dodatkowej. Renta gruntowa jest to przychód z tytułu posiadania własności ziemi.
Petti traktował rentę jako nadwyżkę nad całymi kosztami produkcji. Rozróżnia dwa rodzaje renty: pieniężną i gruntową.

Petti nie dostrzegał jeszcze kategorii zysku, jako wynagrodzenia kapitału. Wynagrodzenie kapitału wyprowadza analogicznie do wynagrodzenia z tytułu własności ziemi. Każdy właściciel kapitału pieniężnego może za ów kapitał nabyć ziemię i w ten sposób otrzymać dochód w postaci renty gruntowej.

Każdemu właścicielowi kapitału pierwotnego, jako potencjalnemu właścicielowi ziemi należy się renta od kapitału, czyli procent. Z takiego rozumowania wynika, że procent jest dla Pettiego kategorią wtórna, w stosunku do kapitału. Petti próbuje z jednej strony ustalić cenę ziemi, a z drugiej praktycznie określić stopę kapitalizacji w rolnictwie. Petti twierdzi, że cena ziemi jest skapitalizowaną rentą gruntową.

Jest to pierwsze teoretyczne wyjaśnienie ceny ziemi.

_{Σ rent gruntowych}

Cena ziemi = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

^{Stopa procentowa - stopa kapitalizacji}

Pojecie stopy kapitalizacji ie ma jasnego wyjaśnienia, teoretycznego. Petti starał się to zrobić na drodze empirycznej (doświadczalnej). Uwalał, że długość okresu kapitalizacji, jak i liczenia stopy kapitalizacji powinien wyznaczyć okres w którym trzy generacje pracują
w rolnictwie.

Na podstawie danych z ówczesnej Anglii określa on okres kapitalizacji na 21 lat, a stopę kapitalizacji na około 5 %.

JAMES STEWARD - POGLĄDY EKONOMICZNE

Jest to pierwszy ekonomista, który rozróżniał prace abstrakcyjną, i pracę konkretną. Określa on wartość wydatkowanym czasem pracy lub sumą płac surowców i zużycia narzędzi. Niekiedy wyznacza też wartość wewnętrzną tj. nakład surowców, lub zużycie środków produkcji. Uważa, że dopiero konkretna praca robotnika przekształca surowce
w wartość użytkowa.

Uważa, że cena towaru, jako forma przejawiania się wartości składa się z dwóch

elementów: wartości realnej obejmującej nakład pracy i surowce oraz zysk będący nadwyżka w cenie towaru, ponad wartość realną. Jest to typowo merkantylistyczne ujęcie,

gdyż zysk jest elementem nie ekwiwalentnej wymiany i nie wynika z produkcji. Jest to tzw.

zysk względny, powstający w wymianie międzynarodowej.

Steward uważa, że zysk względny nie oznacza wzrostu bogactwa społecznego, lecz jest wyrazem wyłącznie wahań na szali bogactwa społecznego. Wyróżnia on też tzw. zysk pozytywny, wypływający z twórczej pracy i inwencji robotnika. Obecnie nazywa się to zyskiem nadzwyczajnym. Jeżeli cena odpowiada jedynie wartości realnej, to w wymianie nie realizuje się żaden zysk producenta.

17

=>

---