Alternatywne mierniki poziomu jakości życia społeczeństwa

Wszystkie wskaźniki mierzenia rozwoju społeczno - gospodarczego w zależności od stopnia agregacji możemy podzielić na 3 grupy:

1. Syntetyczne najbardziej ogólnie charakteryzujące rozwój społeczno-gospodarczy. Należą do nich PKB, i dochód narodowy w wyrażeniu absolutnym i na 1-go mieszkańca.

2. Szczegółowe obrazujące wybrane dziedziny rozwoju społeczno-gospodarczego, np. stopa inwestycji, liczba odbiorników radia i telewizji na 100 gospodarstw domowych,

3. Symptomatyczne, charakteryzujące jedynie wybrane dziedziny, np. liczba komputerów na 100 gospodarstw domowych.

Miernikami ogólnego poziomu aktywności gospodarczej najczęściej obecnie stosowanymi i pojawiającymi się w mass mediach jest produkt narodowy brutto PNB oraz coraz bardziej popularny w ostatnich latach produkt krajowy brutto PKB.

Produkt narodowy brutto PNB jest to pieniężny wskaźnik bieżącej wartości rynkowej wszystkich dóbr i usług finalnych, wytworzonych w gospodarce w danym okresie. W istocie jest on miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez czynniki produkcji. W jego skład wchodzą dochody uzyskiwane za granicą przez firmy i obywateli przywożone następnie do kraju ojczystego.

Ściśle związany z PNB jest produkt krajowy brutto PKB i dochody netto z tytułu własności i pracy za granicą (eksport netto). PKB stanowi miarę produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. Natomiast dochody netto z tytułu pracy lub własności zagranicą są równe różnicy między dochodami obywateli danego kraju uzyskanymi za granicą
a dopływem dochodów z własności lub pracy należnych cudzoziemcom.

PNB = PKB + dochody netto z tytułu własności lub pracy zagranicą + podatki pośrednie

Do oceny poziomu gospodarczego kraju i przeciętnego standardu życiowego ludności wykorzystywane są kategorie PKB czy też dochodu narodowego per capita, czyli
w przeliczeniu na jednego mieszkańca. W tym miejscu należy zaznaczyć, że dochód narodowy jest to PNB (PNN - podatki pośrednie) liczone w cenach czynników produkcji skorygowane amortyzacją, czyli zużywaniem się zasobu kapitału trwałego. Aby otrzymać PKB czy DN per capita należy podzielić ich wielkość przez liczbę ludności danego kraju.

Najogólniej można by wymienić następujące wady PNB oraz bardziej ostatnio popularnego PKB jako mierników ogólnego poziomu produkcji i dobrobytu społecznego.

1. Nie ujmują produkcji, która nie jest przeznaczona na rynek np. pomidory wytworzone przez farmera i skonsumowane w jego gospodarstwie domowym, czy też wyklucza niezarobkową działalność ludzi, z której wynoszą korzyści oni sami ich rodziny czy ich znajomi.

2. Nie ujmuje rezultatów gospodarki podziemnej, przestępczej, „szarej”, „czarnej”. Gospodarka ta obejmuje najogólniej nielegalne i legalne rodzaje działalności gospodarczej, np. właściciel sklepu nie wykazujący w sprawozdaniach ze swej działalności 50 % swoich obrotów.

3. Nie ujmują czasu wolnego i wypoczynku, który jest dobrem poszukiwanym przez członków społeczeństwa w takim samym stopniu jak: żywność, obuwie, usługi kulturalne itd.

4. Nie obejmują renty konsumenta dotyczącej posiadanych i użytkowanych przez niego dóbr trwałych znajdujących się w gospodarstwie domowym.

5. Ujmują produkcję tzw. „antydóbr”, tj.

1. wszystkich efektów zewnętrznych zakłócających środowisko naturalne człowieka (zanieczyszczenia wody, powietrza i lądu, hałas itd.). a także

2. armat, czołgów, broni, narkotyków, tytoniu, które to produkty nie tylko nie służą zdrowiu człowieka ale niszczą je.

Z związku z powyższym w naukach społecznych podejmowane są od dłuższego czasu wysiłki zmierzające do skonstruowania mierników, które w ocenie rozwoju społeczo-gospodarczego wychodziłyby poza tradycyjne wskaźniki wielkości PKB lub dochodu narodowego na mieszkańca i lepiej odzwierciedlałyby zjawiska poziomu życia, jego jakości.

HUMAN DEVELOPMENT INDEM - HDI

Jednym z najbardziej znanych jest syntetycz­ny wskaźnik poziomu życia opracowany przez zespół uczonych w Genewie (zwana potocznie metodą genewską). Tzw. Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Human Development Index), który wypromowała agenda ONZ UNDP. Na wskaźnik HDI składają się trzy elementy scalane według nieskomplikowanego wzoru. Upraszczając charakteryzują one stan ludzkiego ciała, stan umysłu
i zasobność kieszeni.

Z czasem doszło do kompromisu między ujęciem syntetycznym i anali­tycznym. „Sztandarowy" wskaźnik HDI uzupełniono dodatkowymi wskaźnikami takimi jak wskaźnik ubóstwa, deprywacji i nierówności, wskaźnik ukazujący stopień uczestnictwa kobiet
w osiągnięciach ludzkości. W celu uzyskania HDI nie­zbędne jest obliczanie i wypełnianie towarzyszących mu w ra­portach dziesiątek tabel.

Ranking "tabela wyników ligowych"
Zródło: Human Development Report 2001
WYSOKI HDI
1	Norwegia	2	Australia	3	Kanada	4	Szwecja	5	Belgia	6	USA
7	Islandia	8	Holandia	9	Japonia	10	Finlandia	11	Szwajcaria	12	Luksemburg
13	Francja	14	W. Brytania	15	Dania	16	Austria	17	Niemcy	18	Irlandia
19	Nowa Zelandia	20	Włochy	21	Hiszpania	22	Izrael	23	Grecja	24	Hong Kong
25	Cypr	26	Singapur	27	Korea Republika	28	Portugalia	29	Słowenia	30	Malta
31	Barbados	32	Brunei	33	Czechy	34	Argentyna	35	Słowacja	36	Węgry
37	Urugwaj	38	Polska	39	Chile	40	Bahrajn	41	Kostaryka	42	Bahamy
43	Kuwejt	44	Estonia	45	Zjed. Emir. Arab.	46	Chorwacja	47	Litwa	48	Katar
49	Trynidad i Tobago	50	Łotwa	51	Meksyk	52	Panama	53	Białoruś	54	Belize
55	Rosja	56	Malezja	57	Bułgaria	58	Rumunia	59	Libia	60	Macedonia
61	Wenezuela	62	Kolumbia	63	Mauritius	64	Surinam	65	Liban	66	Tajlandia
67	Fidżi	68	Arabia Saud.	69	Brazylia	70	Filipiny	71	Oman	72	Armenia
73	Peru
ŚREDNI HDI
74	Ukraina	75	Kazachstan	76	Gruzja	77	Malediwy	78	Jamajka	79	Azerbejdżan
80	Paragwaj	81	Sri Lanka	82	Turcja	83	Turkmenistan	84	Ekwador	85	Albania
86	Dominikana	87	Chiny	88	Jordania	89	Tunezja	90	Iran	91	Ziel. Przylądek
92	Kirgistan	93	Gujana	94	RPA	95	Salwador	96	Samoa Zach.	97	Syria
98	Mołdowa	99	Uzbekistan	100	Algeria	101	Wietnam	102	Indonezja	103	Tadżykistan
104	Boliwia	105	Egipt	106	Nikaragua	107	Honduras	108	Gwatemala	109	Gabon
110	Gwinea Rów.	111	Namibia	112	Maroko	113	Suazi	114	Botsuana	115	Indie
116	Mongolia	117	Zimbabwe	118	Myanmar	119	Ghana	120	Lesoto	121	Kambodża
122	Papua N. Gwinea	123	Kenia	124	Komory	125	Kamerun	126	Longo
NISKI HDI
127	Pakistan	128	Togo	129	Nepal	130	Bhutan	131	Laos	132	Bangladesz
133	Jemen	134	Haiti	135	Madagaskar	136	Nigeria	137	Dżibiti	138	Sudan
139	Maurytania	140	Tanzania	141	Uganda	142	Kongo	143	Zambia	144	Wyb. Kości Sł.
145	Senegal	146	Angola	147	Benin	148	Erytrea	149	Dambia	150	Gwinea
151	Malawi	152	Rwanda	153	Mali	154	Rep.Środ.-Afryk.	155	Czad	156	Gwinea-Bissau
157	Mozambik	158	Etiopia	159	Burkina Faso	160	Burundi	161	Niger	162	Sierra Leone

Oto ranking państw świata zaliczanych do pierwszej, drugiej lub trzeciej ligi; kryterium kwalifikacyjnym jest oczywiście doroczna wielkość HDI. Na podstawie trendów charakteryzujących wielkość HDI i miejsce w rankingu światowym możemy określić systemy ekonomiczne i polityczne, a także modele polity­ki społecznej.

Wewnętrzne różnice i dysproporcje kryjące się za syntetycznymi wskaźnikami
Źródło: Raporty UNDP 1997-2001
Pozycja w rankingu	Kanada	USA	Szwecja	Polska
HDI 2000	1	3	6	44
HDI 2001	3	6	4	38
HPI 2000	11	18	2	...
GEM 2000	8	13	3	36
ZAMOŻNOŚĆ
PKB per capita 1997 (USD.)	19 640	29 080	26 210	3 590
Udział 20% najuboższych w ogólnej konsumpcji (1987-1998)	7,5	5,2	9,6	7,7
ZDROWIE
Czas trwania życia (1997)	79	76,7	78,5	72,5
% nie dożyje do wieku 60 lat (1998)	9,2	12,4	8,5	16,9
WYKSZTAŁCENIE
% uczących się w odpowiednim wieku - poziomy 1,11,111 (1994)	100	96	82	79
% analfabetów funkcjonalnych (1994-1998)	16,6	20,7	7,5	42,6
FINANSE PUBLICZNE
% dochodów podatkowych w GDP (1997)	...	20	37	35
% publicznych wydatków na zdrowie w GDP (1995)	6,9	6,5	7,1	4,2
% publicznych wydatków na edukację w PKB (1996)	7	5,4	8,3	5,2
% wydatków na pomoc dla mniej rozwiniętych krajów w PKB (1997)	0,34	0,09	0,79	...

NET ECONOMIC WELFARE - NEW

Próbę skonstruowania nowego miernika dobrobytu podjęli W.D. Nordhaus i J. Tobie.
W wyniku modyfikacji PKB stworzyli oni miernik dobrobytu ekonomicznego netto (net economic welfare - NEW), uwzględniającego przy obliczaniu PKB nierynkowe dobra
i straty, w celu ustalenia lepszej miary jakości życia i dobrobytu społeczne­go. Ta miara modyfikuje PKB w następujący sposób:

1. Odejmuje z PKB pewne nie uwzględnione koszty obniżania poziomu życia ludzi, takie jak: zanieczyszczenie środowiska, hałas i zaśmiecenie,

2. Wyklucza z PKB niektóre usługi pośrednie,

3. Dodaje do PKB niektóre pozycje, np.: wielkości wyrażające równowartość czasu wolnego, produkcji nie rejestrowanej, infrastruktury publicznej i prywatnych dóbr trwałego użytku.

Wprawdzie miara NEW jest szeroko stosowana w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej, jednakże ma on także wady. Największą z nich jest fakt, iż szacowanie wartości poszczególnych elementów wskaźnika dobrobytu jest bardzo kosztowne i pracochłonne.

MIERNIKI ROBERTA GODINA

Przykładem nowych wysiłków w tej dziedzinie nie ulegających magii jednej liczby jest praca zbiorowa pod redakcją Roberta Godina oparta na gigantycznym wysiłku porównawczym obejmującym kilkaset zmiennych i całą dekadę. Godin, postanowił empirycznie sprawdzić czy główne modele polityki społecznej dobrze służą takiej wizji dobrego społe­czeństwa, jaką same przyjęły.

Tabele porównawcze obrazujące jakość rozwiązań poniższych
kwestii przyjętych przez poszczególne modele państw
Źródło: Praca zbiorowa pod redakcją Roberta Godina
	USA		Holandia		Niemcy
		model liberalny		model socjal ­ demokratyczny		model korporatystyczny
Wysokie i rosnące dochody	*		***		***
Niski poziom ubóstwa „przed ingerencją państwa"	**		**		*
Niski poziom ubóstwa „po ingerencji państwa"	*		****		***
Wysokie zatrudnienie	***		*		**
Dochód z pracy pozwalający uniknąć ubóstwa	**		**		***
Prywatne transfery pozwalające uniknąć ubóstwa	*		*		*
Świadczenia adresowane tylko do ubogich	***		*		*
Świadczenia trafiające do wszystkich ubogich	**		****		***
Świadczenia pozwalające uniknąć ubóstwa	*		****		***
Znaczna równość dochodów „przed ingerencją państwa"	*		**		*
Znaczna równość dochodów „po ingerencji państwa"	**		****		***
Równość dostępu do edukacji	*		***		***
Stabilność zatrudnienia głów rodzin	***		***		**
Rola transferów stabilizująca sytuację rodzin	**		**		***

Godin posłużył się przykładami tych państw - reprezentantów po­szczególnych modeli - dla których dostatecznie długo gromadzono statystyczne dane potrzebne do takiego porównania.

Oto kilka przykładów wyjętych z różnych zamieszczonych tam tabel po­równawczych
(w 4-gwiazdkowej skali ocen - im więcej gwiazdek, tym lepsze rozwiązania danej kwestii, tym przyjaźniejsze ludziom państwo).

PODSUMOWANIE

Badając i oceniając rozwój społeczny z jednej strony chcemy dokonać jak najbar­dziej wnikliwego wszechstronnego i wieloaspektowego opisu rozwoju społecz­nego
z drugiej zaś strony opracować wyrazisty jednowskaźnikowy pomiar, który mógłby konkurować z PKB.

W przypadku pierwszego rozwiązania wyłania się, co najmniej kilka ważnych przeszkód: niedostępność wielu danych, nieprzejrzystość obrazu złożonego z setek wskaźników, znaczny koszt prowadzonych badań, oraz lekceważenie takich wskaźników przez ekonomi­stów i polityków zapatrzonych w sukces gospodarczy mierzony wzrostem PKB.

Pomiary jednowskaźnikowe mają takie same wa­dy, ale i takie same zalety, jak wskaźniki wzrostu gospodarczego, przede wszystkim PKB, ponieważ w trakcie badań gubią także wiele ważnych spraw.

Jak już zauważyliśmy wszystkie mierniki posiadają zalety i wady. Do stosowania miernika PKB wszyscy przywykli i nie kwestio­nują go mimo wielu oczywistych uproszczeń i luk. Ponieważ jest on najbardziej rozpropagowany, stosunkowo łatwo i szybko można go obliczyć stąd też obecnie jest on stosowany w najszerszym zakresie.

Źródło:

1. Marian Noga: Makroekonomia, Wydaw. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1995

2. Lucyna Frąckiewicz, Aldona Frączkiewicz-Wronka: Metody pomiaru zjawisk społecznych w skali makro- i mikroregionalnej, Wydaw. uczelniane Akadamii Ekonomicznej w Katowicach 2001

3. Roman Milewski: Podstawy ekonomii, Wydaw. Naukowe PWN 1999

4. Tadeusz Grabowski: Podstawy teorii ekonomii, Wydaw. Adam Marszałek 2002

5. Stefan Marciniak: Makro i Mikroekonomia - podstawowe problemy, PWN 1998

6. Robert Godin: The real woldrs of walfare Capitalism, Cambridge 1999

7. United Nations Development Program: Human Development Report 1999-2001

---