Torfy
Warunki powstawania torfu
Torfy są osadami pochodzenia organicznego, powstałymi w wyniku wczesnego stadium uwęglenia szczątków roślinnych w warunkach nadmiernej wilgotności i słabego dostępu powietrza. Są to skały niezdiagenezowane, barwy brunatno-czarnej, o konsystencji włóknistej; przy wysokim stopniu rozkładu tworzą masy plastyczne. Torf składa się z uwodnionej mieszaniny rozłożonych szczątków roślinnych, zwanych humusem, z nierozłożonych części tkanek roślinnych (bituminy,kwasy huminowe i ich sole, hemiceluloza, celuloza, lignina) oraz z domieszek mineralnych. Granicę między torfem i węglem brunatnym wyznacza ustalona umownie zawartość węgla —.65% wag. C w przeliczeniu na suchą i bezpopiołową masę (torf poniżej 65% C).
Dogodne dla rozwoju torfowisk warunki powstały po ustąpieniu lądolodów, gdy istniały podmokłe obniżenia terenowe i zbiorniki wodne, które następnie zarastały roślinnością wodną i bagienną. Torfowiska okresów międzylodowcowych nie mają znaczenia surowcowego. Znaczenie gospodarcze mają torfowiska młode, holoceńskie - z okresu atlantyckiego
Torfy powstają również obecnie, lecz ten proces przebiega bardzo powoli i polega głównie na rozroście powstałych dawniej złóż torfowych.
W określonych warunkach hydrogeologicznych, uwarunkowanych rzeźbą, litologią osadów podłoża, chemizmem wód i obfitością, rozwijają się swoiste zbiorowiska roślinności torfotwórczej dające w wyniku rozkładu odpowiednie gatunki torfów. Istotną rolę w procesie torfotwórczym odgrywa około 100 gatunków roślin. Roślinność torfotwórczą można podzielić na trzy podstawowe grupy:
- mchy, które dzieli się na 2 rzędy: mchy właściwe, zwane brunatnymi i mchy torfowcowi
- rośliny zielne takie jak turzyce, trzciny, wełniaki, skrzypy czy paprocie
- drzewa najczęściej reprezentowane przez wierzby, olchy, brzozy, sosny i świerki.
Budowa geologiczna torfowisk i obszary ich występowania
Nakład złóż torfu stanowi tzw. wierzchnica — warstwa czynna torfu, mursz lubgleba torfiasta. Jej miąższość wynosi średnio 0,5 m. W profilu złoża zróżnicowanie osadów torfowych jest następujące: Na podłożu mineralnym, w spągu torfu, leżą różne rodzaje gytii, na której osadziły się warstwy torfu niskiego. Dalsze zmiany warunków i zróżnicowania sukcesji roślinności torfotwórczej mogą spowodować powstanie torfu przejściowego, torfu przejściowego przechodzącego w wysoki lub torfu wysokiego.
Rozmieszczenie torfowisk jest nierównomierne. Najwięcej torfowisk występuje w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej, gdzie istniały i nadal istnieją warunki sprzyjające rozwojowi roślinności torfotwórczej i warunki zabezpieczające tę roślinność przed całkowitym rozkładem. Największe zatorfienie występuje na obszarach nadbałtyckich, na południowo-wschodnim wybrzeżu Morza Północnego, w północnej i środkowej części ZSRR, w Chinach, w Ameryce Północnej.
W Polsce torfowiska zajmują około 12 tyś. km2, stanowiąc około 4% powierzchni. Znacznie wyższe jest zatorfienie Finlandii - 19% powierzchni kraju, Islandii - 17%, Wielkiej Brytanii - 10%, Szwecji - 7,5% . Obszary torfowe w ZSRR zajmują 83 mln ha, w tym w Rosyjskiej FSRR - 56,6 mln ha.
Wśród torfowisk Polski przeważają torfowiska niskie związane z dolinami i pradolinami rzek
Torfowiska niskie odznaczają się dużą różnorodnością osadów torfowych w zależności od stosunków wodnych panujących na danym terenie, jakości i rodzaju przepływu, rzeźby terenu, składu litologicznego otaczających torfowisko terenów. Powierzchnia torfowisk jest płaska lub wklęsła. Roślinność torfowiska zasilana jest przez wody gruntowe lub rzeczne obfitujące w składniki mineralne i tlen.
Torfowiska wysokie rozwijają się w warunkach klimatu umiarkowanego wilgotnego, na obszarach o małym parowaniu, gdzie opady kształtują się w wysokości 600-7—mm rocznie. Występują głównie w strefie przybałtyckiej i pojezierzy oraz w strefie górskiej.
Torfowiska wysokie ze względu na genezę, roślinność i morfologię złóż podzielono na 4 odmiany:
-torfowiska wysokie właściwe - kopułowe, typu Bałtyckiego (wyst. Wzdłuż wybrzeży Bałt.)
- torfowiska atlantyckie - wrzoścowi (Wrzosiec - koło Goleniowa, Robus - koło Gryfie czy Czernin- koło Kołobrzegu)
- torfowiska kontynentalne - leśne (wschód Polski :bór bagienny sosnowy na terenie Bagien Jaćwieskich w dolinie Biebrzy, oraz bór bagienny świerkowy na Mazurach, Białostocczyźnie i Polesiu)
- torfowiska górskie (występują w wysokich górach np. torf. Upa na Równi pod Śnieżką, torfowiska Tatrzańskie jak również Bieszczadzkie)
Charakterystyka surowcowa
Na właściwości surowcowe torfu istotny wpływ ma przede wszystkim jego skład roślinny, domieszka części mineralnych i stopień rozkładu.
Substancja organiczna.
Skład części organicznych jest zbliżony do składu części organicznych roślin torfotwórczych, występuje w nich jednak więcej węgla w zależności od zaawansowania procesów biochemicznych. Wzrost stopnia rozkładu powoduje zmniejszenie zawartości tlenu na korzyść węgla, nie wpływając jednocześnie na zmianę ilości pozostałych składników.
Torfy niskie zawierają zwykle więcej azotu i siarki niż torfy wysokie.
Substancja organiczna zawiera w swym składzie: bituminy, kwasy huminowe, celulozę, ligninę i in. Ich ilość zależy od gatunku i stopnia rozkładu torfu.
Substancja mineralna.
Mineralne części torfu, pochodzące z roślin torfotwórczych i substancji mineralnych naniesionych na torfowisko przez wodę i wiatr, stanowią po spaleniu pozostałość, czyli popiół. Ich udział w torfie jest zmienny w profilu pionowym i poziomym w zależności od warunków wodnych i klimatycznych panujących podczas wzrostu torfowiska.
Stopień rozkładu.
Stopień rozkładu torfu stanowi bardzo ważną cechę określającą stosunek części rozłożonych do całkowitej masy próbki. Jest on zależny od składu botanicznego oraz od warunków aeracji i uwilgotnienia.
Wykorzystanie torfu i torfowisk
W Polsce eksploatację torfu rozpoczęto w końcu XVIII w., a jej prekursorami byli koloniści niemieccy i holenderscy. Na większą skalę wykorzystanie torfu w Polsce odnosić można do pierwszej połowy XIX w., kiedy nadmierny wyrąb lasów spowodował zwyżkę cen drewna opałowego. Torf znajdował zastosowanie jako opał i paliwo dla zakładów przemysłu rolniczego. Wielkość produkcji i zużycia torfu była zróżnicowana regionalnie - najwyższa w Wielkopolsce i na Pomorzu.
Zastosowanie torfu rolnictwie i ogrodnictwie.
Właściwości nawozowe torfu powodują, iż znajduje on coraz szersze zastosowanie w uprawach ogrodniczych i szklarniowych.
Torf rolniczy jest produktem otrzymywanym w wyniku rozdrobnienia i podsuszenia (do wilgotności 50—70%) torfu niskiego i przejściowego. Torf rolniczy jest wykorzystywany do przechowywania obornika, który ułożony na pryzmie powinien być przykryty warstwą torfu. Torf chroni obornik przed stratami spowodowanymi wypłukiwaniem rozpuszczonych w wodzie składników pokarmowych i ulatnianiem się amoniaku. Torf rolniczy służy również do produkcji kompostów zwykłych, kompostów mineralnych stosunek połączeniu z rozdrobnionymi składnikami węglanowymi lub popiołami oraz do produkcji mieszanek torfowo-minerlanych.
Torf ogrodniczy z kolei jest produktem otrzymywanym w wyniku rozdrobnionego podsuszonego torfu wysokiego lub przejściowego.
Stosuje się go stosunek ogrodnictwie do produkcji substratów torfowych, wykonywanych przez mieszanie torfu ogrodniczego z wapnem, nawozami mineralnymi N,P,K,Mg oraz mikroelementami, takimi jak żelazo, mangan, miedź, cynk czy molibden. Stosowany jest również jako podłoże do uprawy pod: sałaty, ogórki, kapuste, pomidory, papryke jak i kwiaty.
Torf ogrodniczy znajduje również zastosowanie do przechowywania i pakowania owoców i warzyw. Torfy wysokie i przejściowe znajdują zastosowanie do produkcji ściółki drobiowej i oborowej.
Zastosowanie torfu w lecznictwie
Właściwości torfu i produktów jego hydrolizy umożliwiają szerokie zastosowanie w lecznictwie i weterynarii oraz zastosowanie w sporządzaniu borowin z przeznaczeniem do kąpieli i okładów.
Substancje fizjologiczne czynne pochodzenia torfowego mają zastosowanie jako stymulatory wzrostu (drożdże paszowe), w konserwacji pasz i środków spożywczych jako dodatki do pasz i koncentratu oraz jako surowiec do sporządzani preparatów medycznych min. Leku stosowanego przy zmętnieniu rogówki.
Zastosowanie torfu w przemyśle.
Przemysłowe wykorzystanie torfu może być wielokierunkowe, jednak należy zaznaczyć, że dotyczy to głównie torfów wysokich i przejściowych charakteryzujących się wyższymi parametrami jakościowymi.
W przemyśle papierniczym do produkcji gorszych gatunków papieru i tektury można używać torfu sfagnowo-wełniankowego w ilości około 40%. W przemyśle włókienniczym przy produkcji filcu, koców można stosować dodatek torfu wełniankowego w ilości do 50%. W przemyśle metalurgicznym stosuje się torf jako dodatek do mas formierskich oraz do brykietowania rud żelaza.
Badania prowadzone w skali laboratoryjnej, półtechnicznej i przemysłowej
pozwoliły określić przydatność torfu:
— do brykietowania rud żelaza; do tych celów nadaje się torf dobrze rozłożony o wilgotności 70—72%, który stosuje się łącznie z domieszką węgla i bituminów;
— do produkcji materiałów izolacyjnych, przeznaczonych do izolacji cieplnej i akustycznej, w postaci proszku, płyt, otulin do rur, gdy nie nagrzewają się powyżej 105C.
- do otrzymywaniaproduktów i półproduktów chemicznych w procesie suchej destylacji;
w temperaturze powyżej 550°C można otrzymać koks torfowy przy niższej temperaturze — półkoks; po zgazowaniu w generatorach otrzymuje się gaz i pozostałość w postaci żużla; gaz można stosować jako środek opałowy lub jako surowiec do otrzymywania paliwa płynnego i innych syntetycznych produktów chemicznych. Z torfu o niskiej zawartości popiołu oraz z półkoksu lub koksu torfowego przez aktywizowanie parą wodną lub dodatkiem środków chemicznych można otrzymać węgiel aktywny.
Wykorzystanie torfu w ochronie środowiska.
Wysoka zdolność sorpcyjna torfu oraz węgli aktywnych stwarza duże możliwości zastosowania ich w ochronie środowiska, np. do utylizacji gnojowicy oraz ścieków komunalnych i przemysłowych, do oczyszczania wód zanieczyszczonych ropą naftową, pierwiastkami radioaktywnymi i metalami ciężkimi.
Na wyeksploatowanych torfowiskach wysokich i przejściowych oraz na sztucznie formowanych złożach torfowych można, nie stwarzając zagrożeń dla środowiska, lokalizować składowiska osadów oczyszczalni ścieków komunalnych.
Zdolności sorpcyjne torfów próbuje się również wykorzystać w pracach badawczych
mających na celu odzyskiwanie i gospodarcze wykorzystanie pierwiastków roz-
proszonych, np. uranu z wód kopalnianych, co pozwoli chronić
wody powierzchniowe przed wprowadzaniem do nich ładunków toksycznych.
Niewielkie jest wykorzystanie proszku torfowego w gospodarstwach domowych do filtrowania wody w celu polepszenia jej jakości i w okapach kuchennych do pochłaniania gazów i par.
Łupki Bitumiczne
Są to Skały utworzone z materiału ilastego o strukturze uwarstwionej i listkowej, zawierające substancję organiczną typu bitumicznego - kerogen. Kerogen zawiera wysoko skondensowane struktury węglowodorów aromatycznych, naftenowych i parafinowych oraz pochodne siarki, azotu i tlenu; jest odporny na rozpuszczalniki organiczne; występuje w łupkach w formie rozproszonej w ilościach zmiennych.; Na makroskopową ocenę występowania bituminów w skale pozwalają ich właściwości palne. Gdy łupek pali się
w płomieniu palnika, to zależnie od intensywności palenia zawartość tzw. Oleju łupkowego mieści się w granicach 0,2-2,0%. Jeżeli łupek po podgrzaniu w płomieniu palnika pali się poza nim, to zależnie od wielkości płomienia i czasu palenia zawartość oleju łupkowego mieści się w granicach od 2 do kilku lub kilkunastu procent.
Warunki powstawania łupków bitumicznych
Czwartorzędowe łupki bitumiczne tworzyły się w zbiornikach jeziornych i starorzeczach dolin w okresach interglacjałów. Osadzane w zbiornikach iły, mułki,mułki zatorfione lub torfy mogą zawierać domieszkę substancji organicznej. Obok właściwego kerogenu, tworzącego nieprawidłowe smugi barwy żółtej, ciemnobrunatnej lub czarnej, występują szczątki roślin i szczątki zwierząt (skorupiaków i ryb), Im więcej łupek zawiera substancji bitumicznej (kerogenu), tym więcej występuje w nim roślinnych części organicznych. Szczątki zwierzęce nie odgrywają większej roli.
Geologiczne warunki występowania łupków bitumicznych
Łupki bitumiczne z osadów interglacjalnych budziły od dawna zainteresowanie jako surowiec, W okresie powojennym odkryto i zbadano łupki bitumiczne,
np. w Barkowicach Mokrych koło Suicjowa, Zaciszu koło Sidry, Gołkowie koło
Warszawy, Białyninie koło Rawy Mazowieckiej, Wylezinie koło Ryk.
Łupki bitumiczne odkrywano przypadkowo, podczas prowadzenia prac studziennych, kartograficznych, a także prac ziemnych związanych z budownictwem, górnictwem i in. Poszczególne wystąpienia tych łupków były przedmiotem badań geologicznych, które w żadnym przypadku nie doprowadziły do wyznaczenia granic złoża. Obszary występowania oceniono wstępnie jako małe, z zasobami nie mającymi znaczenia gospodarczego. Ocena jakościowa wykonana na podstawie próbek okazała się pozytywna. Zawartość oleju łupkowego wyniosła od kilku do kilkunastu procent, co pozwala oceniać łupki jako przydatne
do przeróbki chemicznej. W Estonii wykorzystywane są złoża łupków bitumicz-
nych, zawierające około 4% oleju łupkowego. Wykonane dotychczas badania ma-
ją charakter orientacyjny i dotyczy to zarówno „obszarów występowania, jak i ja-
kości łupków bitumicznych. Jednym z lepiej poznanych wystąpień łupków bitumicznych jest profil utworów interglacjału mazowieckiego w Barkowicach Mokrych koło SulejowaJ
Charakterystyka jakościowa
Jakość łupków bitumicznych ocenia się na podstawie zawartości oleju łupkowego, który można otrzymać w procesie przeróbki chemicznej. Łupki bitumiczne są stosowane w gospodarce jedynie ze względu na zawarty w nich olej łupkowy. Nadają się przede wszystkim do przeróbki na produkty paliwowe: benzynę, naftę traktorową, olej napędowy, silnikowy czy parafinę
Ziemia Okrzemkowa
Warunki powstawania ziemi okrzemkowej
Nazwa skały pochodzi od pancerzyków okrzemek, które stanowią jej główny składnik. Często obok nazwy ziemia okrzemkowa stosowana jest nazwa diatomit lub trypla.
Ziemia okrzemkowa stanowi osad denny zbiorników słodkowodnych i morskich we wszystkich strefach klimatycznych - od gorących, umiarkowanych do zimnych.
Okrzemki, których liczba gatunków oceniana jest na około 10 tyś., są przystosowane do różnych warunków bytowania. Okrzemki są drobnymi jednokomórkowymi glonami, które w zbiornikach wodnych porastają rośliny, kamienie i inne zanurzone przedmioty, tworząc na
nich brunatny nalot. Liczne gatunki okrzemek wchodzą w skład planktonu. Najstarsze okrzemki pochodzą z jury, ale najobficiej występowały w kredzie i trzeciorzędzie. Czwartorzędowe złoża ziemi okrzemkowej tworzyły się w zbiornikach jeziornych okresów interglacjalnych plejstocenu; okrzemki żyją również masowo w wodach zbiorników współczesnych.
Geologiczne warunki występowania ziemi okrzemkowej
Złoża ziemi okrzemkowej występują na wszystkich kontynentach. W Europie szczególnie znane i wykorzystywane gospodarczo są czwartorzędowe złoża ziem okrzemowych Niemiec. Występują na obszarze Dolnej Saksonii między Hanowerem i Hamburgiem.
W podłożu pokładów ziemi okrzemkowej występują piaski glacifluwialne różnoziarniste
(od drobno do gruboziarnistych) o zabarwieniu od jasnożółtego do brunatnego.
Warstwy ziemi okrzemkowej powstały w jeziorach interglacjalnych - typu rynien subglacjalnych. Tworzyły się w strefie beztlenowej jezior, o czym świadczy obecność pirytu lub produktów jego zwietrzenia. Miąższość złóż wynosi zwykle kilka metrów, maksymalna 14, 15 metrów.
W Polsce dotychczas złóż czwartorzędowych nie stwierdzono, niemniej w literaturze znaleźć można informacje o profilach wierceń, w których wyróżniono warstwy diatomitu oraz takie, w których można spodziewać się nagromadzenia okrzemek. Często brak badań diatomologicznych i chemicznych nie pozwala na jednoznaczne określenie osadów jako ziemi okrzemkowej. Osady te odkrywane są zazwyczaj przypadkowo:
Np. W okolicy Konina znany jest profil osadów interglacjału wielkiego. W profilu wiercenia, zlokalizowanego na prawym brzegu Warty w Kotlinie Kolskiej, na głębokości 11,80 - 13,50 m występuje szara, drobnoziarnista, wapnista ziemia okrzemkowa ze szczątkami roślinnymi.
Również na obszarze Warszawy - Ochoty i Żoliborza w wielu profilach wierceń rejestrowano osady przypominające ziemię okrzemkową, lecz brak specjalistycznych badań nie pozwala jednoznacznie na potwierdzenie tych wystąpień.
Charakterystyka surowcowa
Ziemię okrzemkową określić można jako skałę krzemionkowo-ilastą charakteryzującą się lekkością, wysoką porowatością, nasiąkliwością chemicznych sorpcją. Skała ma zabarwienie białe, szare, żółtawe lub zielone. Jakość surowcowa oceniana jest na podstawie zawartości Sio2, którą rozpatruje się jako zawartość kwarcu. Diatomit bywa zanieczyszczony ziarnami kwarcu, substancją ilastą, wodorotlenkami lub siarczkami żelaza, związkami organicznymi.
Przydatność gospodarcza ziemi okrzemkowe;
Ziemia okrzemkowa po wydobyciu jest uszlachetniana przez: szlamowanie, odżelazienie, suszenie, mielenie, przesiewanie, prażenie. Wykorzystywana jest w około 300 dziedzinach gospodarczych. W formie sproszkowanej stosowana jest do produkcji materiałów filtracyjnych i użytkowana np. w cukrownictwie do przesączania olejów i syropów, a także kwasów. Znajduje zastosowanie również do filtrowania wody dla celów przemysłowych. Dzięki strukturze stosowana jest powszechnie jako materiał izolacyjny przy pracach montażowych i budowlanych. Dodana do betonów zwiększa ich wodoszczelność i urabialność. W przemyśle chemicznym stosowana jest jako katalizator lub nośnik do katalizatora. Ma również zastosowanie przy produkcji szkła wodnego, krzemianów ziem alka-
licznych i magnezu, a także przy wyrobie smalty i ultramaryny
W przemyśle farmaceutycznym służy jako nośnik dla różnych preparatów.
Wykorzystywana jest jako zabezpieczenie przy przechowywaniu płynnego acetylenu, tlenu i skroplonego powietrza, a także przy przewożeniu kwasów i różnych cieczy gryzących. Ze względu na dużą ogniotrwałość ziemia okrzemkowa jest stosowana do wypełniania przestrzeni kas pancernych i skarbców. Jako wypełniacz używana jest przy produkcji papieru, gumy, laków i kitów, również w przemyśle farbiarskim, lakierniczym, kosmetycznym i tekstylnym. Ze względu na dużą chłonność znajduje zastosowanie jako ziemia odbarwiająca.
Pancerzyki okrzemek z rodzaju Pleurosigma angulatum o bardzo delikatnym
urzeźbieniu używane są jako testy kontrolne do oceny zdolności rozpoznawczej mikroskopów.
Granulaty diatomitu znajdują zastosowanie do oczyszczania wód, hal fabrycznych i innych pomieszczeń z produktów ropopochodnych, do oczyszczania wyrobisk górniczych m.in. w kopalniach miedzi, do oczyszczania powietrza z par, chloru, stężonego kwasu i in., do filtrowania w przemyśle piwowarskim, jako nośnik do chromatografii gazowej, dodatek do cementacji otworów wiertniczych, do sporządzania betonów i lekkich o właściwościach izolacyjnych i in.
BURSZTYN
Warunki powstawania bursztynu
Bursztyn jest bezpostaciowym, wielocząsteczkowym związkiem organicznym z grupy kaustobiolitów. Powstał w wyniku przeobrażeń żywic drzew, głównie iglastych. Przy opracowywaniu zagadnień związanych z genezą bursztynu bardzo ważne jest wyjaśnienie zjawiska tzw. nadmiernego żywicowania drzew, które warunkowało możliwość powstawania dużych nagromadzeń bursztynu.
Nadmierne żywicowanie spowodowane jest przede wszystkim zmianami klimatycznymi (przesuwaniem się stref klimatycznych) i związaną z tym patologią zespołów leśnych
oraz różnicowaniem się gatunków drzew.
Żywice drzew ulegały złożonym procesom przeobrażenia, w których V.S. Tro-
fimow (1978) wyróżnił trzy etapy:
— etap I: wydzielanie żywicy, a następnie w warunkach prawie subtropi-
kalnego klimatu pod wpływem tlenu i azotu, małej wilgotności i działania światła
zachodziły zmiany polegające na parowaniu części lotnych, twardnieniu żywicy
i zwiększaniu jej gęstości
— etap II: rozwój procesów fosylizacji; w warunkach utleniających kwasy
żywiczne ulegały utlenianiu i izomeryzacji, przechodziły w kwasy sukcynoabie-
tynowe i inne związki, np. sukcynorezeny o skomplikowanej budowie;
— etap III: tworzenie się złóż; narastanie osadów i zagrzebywanie pod ni-
mi bursztynonośnych gleb leśnych, wygasanie procesów fosylizacji.
Złoża bursztynu i innych żywic kopalnych występujących w przyrodzie rzadko reprezentują skupiska pierwotne, najczęściej bursztyn ulegał przemieszczeniu i znajduje się na wtórnym złożu. Wykorzystano to kryterium do opracowania klasyfikacji złóż, dzieląc je na:
1) złoża pierwotne, w których bursztyn znajduje się w skałach macierzy-
stych;
2) złoża wtórne, w których bursztyn stanowi element epigenetyczny w sto-
sunku do osadu, w którym występuje;
3) złoża zmetamorfizowane, w których bursztyn uległ przemianom zmie-
niającym jego cechy fizyczno-chemiczne.
OBSZARY występowania bursztynu
Obszary występowania czwartorzędowych osadów zawierających bursztyn związane są:
z rozmywaniem wychodni osadów bursztynonośnych trzeciorzędu zalegających na dnie Bałtyku i osadzaniem bursztynu w warunkach plażowych;
z działalnością lodowcową naruszającą bursztynonośne osady trzeciorzędu, z erozją i akumulacją lodowcową, fluwioglacjalną i limnoglacjalną oraz glacitektoniką.
Rozprzestrzenienie się osadów bursztynonośnych w czwartorzędzie ma zatem ścisły związek z występowaniem bursztynu w osadach starszych, ich paleogeografią, głębokością zalegania, a następnie z procesami zachodzącymi w młodszych okresach geologicznych.
Paleogeńskie osady, zawierające bogate rozsypiskowe nagromadzenia bursztynu, występują w strefie pobrzeża Bałtyku — w okolicy Chłapowa koło Gdańska i w Możdżanowie koło Słupska W okolicy Możdżanowa koło Słupska bursztyn występuje w piaskach .kwar-
cowych które zawierają przerosty iłów i drobne wkładki węgla. Osady te zaliczono do dolnego oligocenu lub górnego eocenu.
Charakterystyka surowcowa
Identyfikacja odmian Bursztynu opiera się głównie na cechach organoleptycznych, takich jak barwa, przejrzystość, morfologia, zapach po ogrzaniu oraz rozpuszczalność.
Barwa i przejrzystość bursztynu zależy od jego struktury, od domieszek próchnicy, fragmentów flory, fauny..
Optycznie można wyróżnić:
- bursztyn przezroczysty;
- bursztyn przeświecający żółty;
- bursztyn nieprzezroczysty żółty (zwany bastardem);
- bursztyn nieprzezroczysty biały lub niebieskawy;
- bursztyn tzw. ziemny, zanieczyszczony substancją organiczną, brązowy
lub zielonawy. —
Bursztyn odznacza się słabą rozpuszczalnością, co utrudnia badania che-
miczne i identyfikację związków organicznych wchodzących w jego skład
Zastosowanie bursztynu
Bursztyn znajduje zastosowanie w bardzo różnych dziedzinach. Eksploatowany jeszcze przed naszą erą przechodził kolejne okresy rozkwitu, w których odkrywano jego właściwości pozwalające często na oryginalne zastosowanie.
Poza zdobnictwem przezroczyste, słabo zabarwione odmiany bursztynu poddawano odbarwieniu i wykorzystywano pod koniec XVII w. w optyce do wykonywania szkieł powiększających i okularów. Największa soczewka wykonana z bursztynu miała średnicę 50 mm. Ostatnie informacje o zastosowaniu bursztynu w optyce pochodzą z 1835 r. "W XVIII w. z bursztynu wykonywano pływako-alkoholomierze do pomiaru zawartości alkoholu
w piwie i winie. '
Bursztyn już od XVI w. wykorzystywany był do produkcji lakierów według receptur wydawanych w Wiedniu, Paryżu, Londynie. Lakier bursztynowy używany był do pokrywania instrumentów muzycznych sławnych włoskich lutników z Cremony
Współcześnie bursztyn znajduje zastosowanie:
— w produkcji zdobniczej, do której przeznacza się bursztyn naturalny i prasowany; prasowanie bursztynu odbywa się w temperaturze mięknięcia, która wynosi około 220°C, przy odpowiednim ciśnieniu 24—27 kN/cm2;
— w przeróbce chemicznej polegającej na suchej destylacji, w wyniku której można otrzymać kalafonię (około 60—65%), kwas bursztynowy i olej bursztynowy (około 15%).
Kalafonia i olej bursztynowy są wykorzystywane jako surowiec do produkcji lakierów, emalii, do konserwacji drewna, do elektroizolacji, powlekania strun instrumentów muzycznych. Olej bursztynowy znajduje zastosowanie w procesie flotacyjnym rud i węgla, w odlewnictwie - olej formierski, a także do impregnacji drewna.
Bursztyn prasowany używany był do wykonywania naczyń medycznych, zwłaszcza naczyń służących do przechowywania krwi, ponieważ przeciwdziała hemolizie i krzepliwości krwi. Kwas bursztynowy znajduje zastosowanie w medycynie, np. do wytwarzania witaminy D3 i in., kremu lub maści przeciwreumatycznej, a także w przemyśle kosmetycznym do produkcji pasty do zębów i kremów, w fotografii kolorowej oraz w rolnictwie do biogenetycznej stymulacji.
Zmiany w środowisku spowodowane eksploatacją bursztynu
Górnictwo bursztynowe prowadzone za pomocą „dołów" i szybików pozostawiło w wielu miejscach dawnej eksploatacji obszary zniszczone w formie płytszych lub głębszych lejów.
Eksploatacja prowadzona metodą hydrauliczno-otworową powoduje niespotykaną dotychczas dewastację. Tereny poeksploatacyjne, które pierwotnie stanowiły lasy rosnące na wydmach i polach wydmowych, zostały zamienione w „obszary księżycowe" — grunty przemieszane z usychającymi lub uschniętymi drzewami. Po zakończeniu takiej eksploatacji należy się liczyć z osiadaniem terenu. Ponowne jego zagospodarowanie leśne wymaga wykonania melioracji i odtworzenia gleby