Retoryka jako teoria prozy (period, proza rytmiczna i rymowana, szkoły stylistyczne)
1. PERIOD (okres retoryczny)
Okres retoryczny, gr. periodos, łac. periodus, cursus, numerus - "obwód", "obieg","regularność", "nawrót" - rozbudowane zdanie złożone, którego części składowe są celowo uporządkowane i zhierarchizowane, tworząc zamknięty układ intonacyjny i znaczeniowy; w ramach periodu, obejmującego jakąś figurę słowną lub myślową, specjalną rolę pełni rytmiczna organizacja wypowiedzi, uwydatniania za pomocą nagromadzenia paralelizmów i powtórzeń, np. homoioptoton (celowe użycie jednakowych przypadków rzeczowników użytych w tym samym wypowiedzeniu), homoioteleuton (uwydatnione jednakowe końcówki czasowników) czy isocolon (równa liczba sylab w poszczególnych członach zdania (okresu) dla uwydatnienia rytmiczności wypowiedzi; nie każde zdanie złożone i nie każde długie zdanie o skoplikowanej budowie jest periodem - p. jest zdanie o charakterystycznej "kolistej" budowie; cechą, która jasno wyróżnia okres spośród innych zdań złożonych jest postawienie zdania podrzędnego przed zdaniem nadrzędnym lub umieszczenie jednego w środku drugiego; nie można zdania okresowego przerwać w pół - nawet celowo, bo kiedy zburzy sie jego zaokrąglona linię i zmieni się układ, treść pozostanie ta sama, ale zniknie okres; nauka o periodzie została opracowana w Grecji przez Isokratesa i Arystotelesa, łączyła się z wykorzystaniem właściwości dźwiękowych i rytmicznych mowy greckiej oraz wykorzystaniem rytmiki w tekstach poetyckich;
Za najbardziej "periodyczny" uważano styl wysoki;
Okres retoryczny składa się z poprzednika (gr. prothesis, łac. principium, antecedens) i następnika (gr. apodosis, łac. finis, consequens). Każdy z nich może mieć mniejsze części składowe: człony (membra, cola) albo odcinki (commata, incisa);
Typy okresów
Wyróżniono okresy złożone z dwóch członów (dikolos), trzech (trikolos) i więcej. Wymieniano okres pneumatyczny (wypowiadany na jednym oddechu) oraz tzw. schinotenes (gr.), będący obszernym rozwinięciem jednego członu (kolonu) na podobieństwo długiej linii; retoryka antyczna szczególnie zalecała i wysoko ceniła okresy trójczłonowe;
Arystoteles: "Styl może być albo nizany i wiązać się w całość wyłącznie dzieki spójnikom, jak w preludiach dytyrambów lub być zwarty i przeciwstawny na kształt budowy strof u dawnych poetów".
Oratio soluta - krótka i semantycznie oraz syntaktycznie samodzielna wypowiedź;
Oratio perpetua - styl nizany (mowa nizana); polega na łańcuchowym przyłączaniu kolejnych elementów zdania bez wyznaczonej syntaktycznie jego granicy;
Najistotniejszą cecha okresu retorycznego jest gra między składnią a semantyką, poprzednikiem i następnikiem, ruch kolisty,a także "zawieszenie sensu" przez wzmożenie napięcia i ciekawości, po którym następował spadek i dopełnienie; powinno się móc ogarnąć wzrokiem całość i musi starczyć oddechu na jej wypowiedzenie;
Wskazówki teoretyków: Arystoteles w Retoryce pisał: "Forma prozaicznego tekstu nie może być ani zmetryzowana, ani pozbawiona rytmu. Zmetryzowana forma nie spotyka się z wiarą słuchacza, gdyż wydaje się sztuczna, a jednocześnie odwraca jego uwagę: oczekuje on metrycznych odpowiedników [...]. Proza zatem powinna być rytmiczna, lecz nie zmetryzowana; inaczej stanie się wierszem.";
Przykład periodu: "W mieście, którego nazwiska nie powiem, nic to albowiem do rzeczy nie przyda, w mieście, ponieważ zbiór pustek tak zowiem, w godnym siedlisku i chłopa, i Żyda, w mieście - gród, ziemstwo trzymało albowiem stare zamczysko, pustoty ohyda - było trzy karczmy, bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki." - "Monachomachia"
2. PROZA RYTMICZNA, PROZA RYMOWANA
PROZA RYTMICZNA - rodzaj prozy literackiej o celowo wyrazistej organizacji brzmieniowej, polegającej na znacznym nasileniu powtarzalności jednakowych lub podobnych układów językowych: zespołów głoskowych, konfiguracji akcentowych, odcinków sylabicznych, jednostek leksykalnych, składniowych i intonacyjnych. Powtarzalność ta staje się źródłem, fragmentarycznej zazwyczaj i zmiennej, rytmizacji wypowiedzi i upodabnia ją częściowo do wiersza. P.r. jest zjawiskiem pośrednim między prozą a wierszem; od prozy różni ją wyrazistsza organizacja brzmieniowa, która wpływa na dobór słownictwa i postać układów zdaniowych (powtórzenia, inwersje, paralelizmy), w znaczący sposób odciskając się na stylu i semantyce całej wypowiedzi; od wiersza różni ją brak stabilizacji rytmicznej oraz pozaskładniowych sposobów intonacyjnego członowania mowy (brak intonacji wierszowej); w antycznej prozie oratorskiej rytmizacja wynikała ze starań o zachowanie harmonijnych proporcji między składnikami, okresu retorycznego oraz z tendencji do ujednolicenia akcentowej i głoskowej budowy zakończeń członów okresu;
periody są zrytmizowane; spadki rytmiczne nazywano cursum, np. cusrsus planus, tardus, welox, spondenis
PROZA RYMOWANA - proza, w której zestawienia rymujących się wyrazów podlegają celowej organizacji brzmieniowej; rym w prozie ma przeważnie charakter rymu gramatycznego, wynika z powtarzalności tych samych form wyrazowych w obrębie jednego zdania lub też w rozbudowie znaczeń, przykładów i tłumaczeń;
proza retoryczna podkreślała podobieństwo w zakończeniach: similiter cadens (deklinacyjne) i similiter desinens (koniugacyjne)
3. SZKOŁY STYLISTYCZNE
Sztuka retoryki miała inny kształt i wydźwięk artystyczny w prowincjach Azji Mniejszej, a inny w Attyce, gdzie pielęgnowano tradycję klasycznej wymowy helleńskiej. W ten sposób do doktryny o trzech stylach retorycznych (niski/prosty, wysoki/wzniosły, średni/umiarkowany) wprowadzono pojęcie stylu attyckiego i azjańskiego. W tej systematyce nie chodziło o odróżnienie tych dwóch stylów, ale o rywalizację między nimi, o zdecydowanie, który jest doskonalszy.
Azjanizm - styl bogaty, kwiecisty, przełądowany efektami i ornamentami, zwłaszcza nadmierną ilością tropów i figur retorycznych. Ponieważ rozwinął się pod wpywem Wschodu, nazwano go pejoratywnie brzmiącą dla Greków nazwą - "azjanizm". Styl ten wywarł pewien wpływ na retorykę rzymską; w umiarkowanym zakresie popierał go Cyceron w swoich rozprawach retorycznych i w praktyce oratorskiej;
Attycyzm - nazwa attycyzm wiąże się z reakcją na wybujałość - jak twierdzono - azjanizmu, attycyzmem określano rygorystyczne przestrzeganie przez autorów greckich przede wszystkim prawideł dialektu attyckiego (w Rzymie wzorowej łaciny). Z czasem a. stał się synonimem ideału klasycznej powagi, prostoty i jasności. Szczególnym propagatorem a. był Hermagoras z Temnos, który potępiał głównie intuicjonizm azjanistów;
Rygorystyczna prozodia, tj. nauka o miarach iloczasowych zaznaczyła się najpełniej właśnie w rozwoju azjanizmu i attycyzmu; opozycja między nimi doszła do głosu na gruncie rzymskim, zwłaszcza w pismach Cycerona; stanowisko Cycerona, umiarkowanego azjanisty, odegrało w późniejszych losach nauki o p. rolę decydującą - zgodnie z jego stanowiskiem tok wygłaszanej mowy powinien dzielić się na okresy zgodnie z logiczno-syntaktycznym ukształtowaniem mowy oraz na ich mniejsze elementy składowe, tj. człony (membra) i odcinki (commata).
tria genera -> tria modi dicendi - trzy rodzaje retoryczne -> trzy style retoryczne
1. genus iudicale (osadzający, sądowy) -> stilus humilis (prosty, niski)
2. genus deliberativum (doradczy) -> stilus gravis (wysoki, wzniosły)
3. genus demonstrativum (oceniający, demonstratywny) -> stilus medius (niski, umiarkowany)
Styl retoryczny nie jest tożsamy ze stylem periodycznym, bo retoryka akceptuje styl nizany. W tym względzie można dzieje wymowy podzielić na dwie odmiany: gorgiańską i cyceroniańską. Gorgiasz zalecał zdania oparte na homoioteleutach, a więc raczej człony paralelne, Cyceron natomiast był mistrzem i wzorem dwudzielnej budowy wypowiedzenia, ze zdaniami złożonymi podrzędnie i z szykiem antycypacyjnym.