J. Abramowska: Topos i niekt贸re miejsca wsp贸lne bada艅 literackich
Topos:
dzisiaj rozchwiany znaczeniowo;
termin retoryczny, wskrzesi艂 go E.R. Curtius;
element retoryczny + archetyp; cechuje go powtarzalno艣膰 i tradycyjno艣膰;
badacze literatury staropolskiej widz膮 w nim element retoryczny, romantyczni i XX wieczni id膮 w stron臋 archetypu;
Curtius - retoryczne topoi przeniesione do literatury, o charakterze dyskursywnym, motywy przedstawieniowe, powtarzalne i podobnie artyku艂owane;
G艂owi艅ski - sprawa konwencji literackiej;
Spitzer - historia idei, toposy ukazuj膮 przemiany kultury;
Rymkiewicz - z艂o偶ony obraz o bogatych konotacjach w literaturze.
Topos:
Arystoteles - 艣rodek rozumowania i 艣rodek przekonywania; czasem zbli偶a si臋 do kategorii (cel, przyczyna, gatunek, rodzaj), czasem jest schematem argumentacyjnym; nie jest miejscem wype艂nionym, a wymagaj膮cym wype艂nienia;
Rzymscy teoretycy - topos zmierza ku argumentowi (okre艣lona my艣l og贸lna, kt贸ra mo偶e sta膰 si臋 przes艂ank膮 dowodzenia lub 艣rodkiem zyskania przychylno艣ci odbiorc贸w);
topos jako ozdoba;
renesans - topos porz膮dkuje wiedz臋 o 艣wiecie;
zak艂ada istnienie wsp贸lnoty u偶ytkownik贸w, w kt贸rej mieszcz膮 si臋 m贸wcy (pos艂uguj膮cy si臋 toposem 艣wiadomie, jako narz臋dziem perswazji) i odbiorcy (znaj膮cy kod topiczny, za kt贸rym jest wizja 艣wiata);
musia艂 by膰 niepodwa偶alny, niesprzeczny z s膮dem powszechnym.
TOPOS NIE JEST:
wielkim tematem ca艂o艣ciowym, powtarzaj膮cym si臋 w tekstach;
to偶samy z 偶adnym przedmiotem, obrazem, mitem.
TOPOS W J臉ZYKU POETYKI:
obrazowy (ale obraz jest zinterpretowany);
spos贸b wys艂owienia za pomoc膮 motywu, powi膮zanego trwale ze znaczeniem, zastosowaniem i form膮 j臋zykow膮;
topika - na pograniczu zbioru temat贸w i motyw贸w oraz zbioru styl贸w, w powi膮zaniu z kompozycj膮 i gatunkiem;
topos - sk艂adnik tekstu i jednostka repertuaru.
Toposy w ramach repertuaru porz膮dkuje:
temat (nie „topos ogrodu” a „topika ogrodu”; grupa topos贸w wyrastaj膮cych z jednego obrazu);
zakres mo偶liwych zastosowa艅 (grupy tematyczne; miejsce w kompozycji utworu - np. toposy eksordialne i finalne);
podzia艂 na style i gatunki;
pokrewie艅stwo struktury formalno-znaczeniowej (toposy o formie apostrof, metafor itp.).
Topos w j臋zyku poetyki dalej:
toposy oparte na enumeracji - maj膮 wylicza膰 elementy w okre艣lonym porz膮dku;
topos poetycki - to te偶 argument. Istniej膮 pary topos贸w przeciwstawnych;
dwucz艂onow膮 struktur臋 maj膮 m.in. toposy metaforyczne i zbudowane na antytezach;
topos s艂u偶y膰 mo偶e dw贸m przeciwstawnym kierunkom perswazji;
wariantowo艣膰 toposu;
na p艂aszczy藕nie tekstu topos - sk艂adnik autonomiczny, przewa偶nie wi臋kszy ni偶 s艂owo (bywa zdaniem lub kilkuzdaniowym elementem);
poeci konceptualistyczni pisali utwory prawie w ca艂o艣ci oparte o topik臋;
od czas贸w romantyzmu mniej wyrazisty topos;
XX wiek - przymus nowatorstwa, pos艂ugiwanie si臋 topik膮 by艂o wstydliwe;
u偶ycie toposu w tek艣cie - zautomatyzowane (interpretacja);
komparatystyka - bo topos jest wsp贸lny dla wielu tekst贸w.
Geneza i czynniki podtrzymuj膮ce funkcjonowanie toposu:
odtwarzanie przekona艅 zbiorowych;
topos nie jest wieczny (umiera, gdy wyj艣ciowa idea przestaje mie膰 moc obowi膮zuj膮c膮);
to archetypy s膮 wieczne - nie zdo艂amy wy艣ledzi膰 ich narodzin, ale i ich 艣mierci nie uchwycimy.
Archetypy - seria poj臋膰 i przedstawie艅 elementarnych (w repertuarze motyw贸w), ukszta艂towanych nie tylko przez pod艣wiadomo艣膰 lecz przez zbiorowe do艣wiadczenie ludzko艣ci. One mog膮 ulega膰 procesom topizacji. S膮 uniwersalne (nieograniczone przestrzennie).
1