Grupy potrzeb według Maslowa

Spis treści

1. Wstęp

Aby omówić teorię hierarchii potrzeb Abrahama H. Maslowa potrzeba by o wiele obszerniejszego opracowania. Analizując poszczególne grupy potrzeb należałoby okrasić je przykładami, lecz ze względu na ramy objętościowe niniejszego opracowania musiałem skupić się na rzeczach z mojego punktu widzenia najważniejszych.

Na początku opisuję podstawowe pojęcia, bez zrozumienia których, zrozumienie całości problemu nie byłoby możliwe. Opisuję też w paru zdaniach postać Abrahama H. Maslowa, którego wybitne osiągnięcia naukowe zna cały świat nauki. Trzeci rozdział opisuje syntetycznie istotę teorii Maslowa. W rozdziale czwartym opisuję koncepcję, która jest tematem niniejszego opracowania, w kontekście psychologii humanistycznej, gdzie w gronie jej głównych twórców wymieniany jest Abraham Maslow. W następnych rozdziałach pokazuje jakie znaczenie i jak wielki wpływ teoria hierarchii potrzeb ma na takie dziedziny nauki jak marketing, zarządzanie organizacjami i wreszcie politykę społeczną. Wybrałem te dziedziny ze względu na moje osobiste nimi zainteresowania, co odzwierciedla fakt wyboru kierunku moich studiów. W podsumowaniu staram się nieco krytycznie spojrzeć na teorię Maslowa, w kontekście poprzednich rozdziałów.

2. Podstawowe pojęcia i opis postaci Abrahama H. Maslowa

Potrzeba - jak podaje „Nowa encyklopedia powszechna PWN” jest terminem używanym w psychologii. Oznacza występujący u jednostki stan braku czegoś, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem społecznym jednostki jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia rozwoju, utrzymania gatunku, utrzymania określonej roli społecznej itp. Termin niejednolicie definiowany, używany często zamiennie z terminem motywacja, niekiedy utożsamiany z terminami popęd, instynkt, skłonność. W psychologii były czynione liczne próby ustalenia listy podstawowych potrzeb człowieka, często nawiązywały one do wcześniejszych prób klasyfikowania mechanizmów motywacyjnych w kategoriach instynktów. Do najbardziej znanych należą klasyfikacje H. Murraya i A.H. Maslowa. Źródłem potrzeb są doświadczenia jednostki, w szczególności jej kontakty z otoczeniem społecznym, oraz biologiczna struktura organizmu. Mechanizm kształtowania się potrzeb polega na nadawaniu znaczeń (wartości) przedmiotom (sytuacjom, formom aktywności), dzięki czemu staja się one celem dążeń. Indywidualny system potrzeb zależy od indywidualnego systemu znaczeń (wartości) przypisywanych przez jednostkę różnym celom.

Grupa - to na podstawie „Słownika języka polskiego”, pewna liczba jednostek skupiona w wyodrębniającą się całość.

Abraham Harold Maslow (1908-70) - psycholog amerykański. W latach 1951-69 był profesorem Brandeis University w Waltham. Jeden z twórców psychologii humanistycznej. Sławę przyniosło mu sformułowanie tzw. teorii motywacji (teorii hierarchii potrzeb), którą określa się jego nazwiskiem (1954). Jego główne prace naukowe to: „Motywacja i osobowość”, 1954, wydanie polskie 1990; „W stronę psychologii istnienia”, 1962, wydanie polskie 1986; „Religions, Values and Peak Experiences”, 1964; “The Father Reaches of Human Nature”, 1971.

3. Teoria hierarchii potrzeb

Maslow podkreślał, że wrodzone skłonności człowieka są dobre lub neutralne, a nie złe, toteż korzystne i prowadzące do rozwoju jest wszystko to, co realizuje jego wewnętrzną naturę, natomiast niekorzystne to, co naturę tę frustruje, hamuje lub neguje. Samorealizację nie tylko postulował, ale też badał empirycznie, analizując samoopisy znanych twórców, w tym sobie współczesnych. Wspólne cechy tych osób to: niezależność, nastawienie zadaniowe, realizm, ale też spontaniczność, przeżycia mistyczne i zdolność do nawiązywania głębokich związków z innymi ludźmi. Cechy te przekonały Maslowa, że do funkcjonowania opisu osób zdrowych i twórczych potrzebna jest inna teoria niż ta, którą oferuje klasyczna psychoanaliza czy behawioryzm. Pojęcia tych ostatnich dopasowane są do wyjaśnienia zachowań obronnych i/lub reaktywnych (modelowanych przez bodziec), które rządzą się innymi regułami niż zachowania twórcze. Teoria sformułowana przez Maslowa dotyczy motywacji rozumianej jako cel zachowania i wyjaśnia zarówno zachowania patologiczne, jak i zdrowe.

Teoria Maslowa zakłada hierarchiczną organizację potrzeb oraz dwa jakościowo różne rodzaje motywacji: niedoboru i wzrostu.

Maslow wyróżnił pięć głównych klas potrzeb: 1) fizjologiczne, 2) bezpieczeństwa,
3) przynależności i miłości, 4) szacunku i samoakceptacji, 5) samorealizacji, zakładając, że ich organizacja jest hierarchiczna. Oznacza to, że realizacja potrzeby z każdego kolejnego poziomu hierarchii jest możliwa pod warunkiem zaspokojenia potrzeby z poziomu niższego. Innymi słowy - potrzeba z wyższego poziomu hierarchii nie przejawi się, dopóki nie zostanie zaspokojona poprzedzająca ją potrzeba z poziomu niższego.

Funkcjonowanie człowieka i jego rozwój są kontynuacją kolejnych szczebli drabiny, czy też „piramidy” potrzeb wg Maslowa, którą ilustruje poniższy rysunek.

POTRZEBY:

Im wyżej w hierarchii znajduje się dana potrzeba, tym później pojawia się w rozwoju filogenetycznym i ontogenetycznym, tym mniejsze jej znaczenie dla biologicznego przetrwania organizmu i w tym mniejszym stopniu subiektywnie odczuwana jest jako nagląca, toteż jej gratyfikacja może być odroczona.

Najwyżej w hierarchii znajduje się klasa potrzeb samorealizacji. Funkcjonują one na innej zasadzie niż reszta potrzeb. Potrzeby samorealizacji są bowiem potrzebami wzrostu lub metapotrzebami, natomiast pozostałe to potrzeby niedoboru, zwane tez podstawowymi.

Rozróżnienie to ma w teorii Maslowa znaczenie kluczowe, ponieważ odmienny mechanizm zaspokajania potrzeb wzrostu i niedoboru określa zasadnicze różnice pomiędzy osobami zdrowymi i chorymi. U tych ostatnich potrzeba samorealizacji nie ujawnia się, ponieważ - zależnie od poziomu hierarchii - niezaspokojona jest jedna lub więcej potrzeb niedoboru.

Potrzeby wzrostu w przeciwieństwie do potrzeb niedoboru:

1. Działają według zasady „im więcej tym lepiej” - ich realizacja rozbudza potrzebę, zwiększając lub utrzymując motywację na tym samym poziomie.

2. Dostarczają emocji pozytywnych - napięcia związane z potrzebami wzrostu odczuwane są jako przyjemne i pożądane. Napięcia sygnalizujące potrzebę niedoboru są przykre i często nieakceptowane.

3. Ich realizacja jest względnie niezależna od otoczenia, podczas gdy zaspokojenie potrzeb niedoboru zależy od innych ludzi.

4. Koncentrują osobę na przedmiocie potrzeby - w tym sensie jest ona zdolna przekroczyć własne „ego”. Potrzeby niedoboru koncentrują na samej potrzebie i na własnej osobie.

5. Chociaż zaspokojenie potrzeb niedoboru zapobiega chorobie, to tylko realizacja potrzeb wzrostu zapewnia fizyczne i psychiczne zdrowie, rozumiane jako: sprawność biologiczna, długowieczność, dobry sen, apetyt, ale też większe poczucie szczęścia, pogoda ducha i bogatsze życie wewnętrzne.

Samorealizacja stanowi wartość samą w sobie, integruje wszystkie poziomy funkcjonowania osoby, a zarazem pozwala na integracje ze światem zewnętrznym.

4. Motywacja w psychologii humanistycznej

Najpełniej, wyraz koncepcji humanistycznej motywacji dał Abraham H. Maslow. Jak już wspominałem w poprzednim rozdziale teoria ta zakłada obecność dwóch mechanizmów motywacyjnych: tak zwanych potrzeb niedoboru (typ D) oraz tak zwanych potrzeb wzrostu (typ B), niekiedy nazywanych przez niego metapotrzebami.

Potrzeby pierwszego rodzaju ułożone są hierarchicznie: od najbardziej pierwotnych potrzeb fizjologicznych (powietrze, pokarm, woda, sen, sex), które są w swym działaniu kategoryczne, ale - zdaniem Maslowa - bynajmniej nie jednoznaczne. Maslow zauważa, że głód nie musi być składnikiem braku składników odżywczych w organizmie, może być również, na przykład, sygnałem niepokoju.

Deprywacja potrzeb fizjologicznych koncentruje uwagę i działania organizmu na ich zaspokojeniu. Im silniejsza i dłuższa deprywacja, tym silniejsze „owładnięcie” jednostki przez te potrzeby. Inne potrzeby mają wtedy niewielkie znaczenie lub nie mają żadnego. Jeśli potrzeby fizjologiczne są systematycznie (mimo odnawiania się) zaspokajane, przestają wówczas doraźnie kontrolować ludzkie zachowanie; jak pisze Maslow, są potrzebami raczej potencjalnymi niż faktycznymi.

Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych uruchamia nowe potrzeby, które Maslow nazywa potrzebami bezpieczeństwa. Źródłem deprywacji tych potrzeb jest brak stabilności w otoczeniu, chaos, konflikty społeczne, deficyty ekonomiczne, a ponadto różnego rodzaju bodźce zagrażające.

Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych oraz potrzeb bezpieczeństwa otwiera drogę potrzebom następnym - miłości i przynależności. Deficyt uczuć, poczucie uprzedmiotowienia, poczucie alienacji, poczucie samotności - to objawy wskazujące na deprywację tych potrzeb. Deprywacja potrzeby miłości uruchamia albo poszukiwanie ludzi i sytuacji zapewniających zaspokojenie tej potrzeby, albo też uruchamia działania modyfikujące otoczenie społeczne w taki sposób, by osiągnąć miłość i poczucie przynależności.

Zaspokojenie trzech omówionych grup potrzeb umożliwia koncentracje uwagi na potrzebie szacunku - wzbudzanej przez niska ocenę ze strony innych, niską pozycję społeczną, poczucie braku sił, braku osiągnięć, braku kompetencji, ale tez przez brak prestiżu, złą reputację itp.

Wreszcie zaspokojenie - co najmniej częściowe - potrzeb niższego rzędu uruchamia poziom najwyższy: poziom potrzeb samourzeczywistnienia (potrzeby typu B). Potrzeby te przybierają różne formy, zależne od indywidualnych preferencji jednostki . Dużą rolę w tej grupie potrzeb przypisuje się potrzebom poznawczym, potrzebie wiedzy, potrzebie rozumienia świata. Deprywacja potrzeb samourzeczywistnienia, a zatem niemożność samoaktualizacji, pociąga za sobą szereg zachowań, określonych przez Maslowa metapatologicznymi.

Samoaktualizacja jest mechanizmem stawania się sobą. Charakter tej motywacji nie jest jednak jasny. Maslow ucieka się tu do metafor i powiada, że jest to czysta radość tworzenia, ekspresja samego siebie, osiągania człowieczeństwa itp.

Zdaniem Maslowa, oba rodzaje potrzeb - potrzeby niedoboru i potrzeby wzrostu - są biologicznej natury. Maslow Używa określenia „instynktopodobne” (instinctoid), aby podkreślić, że oba rodzaje potrzeb to biologiczne konieczności. Są one podobne do instynktów, ale nie tak kategoryczne w swoim działaniu.

Maslow dokonał szczegółowego przeglądu problemów dotyczących deprywacji potrzeby samoaktualizacji i różnych form zachowań (postaw) patologicznych. Na przykład, deprywacja potrzeby prawdy prowadzi do nieufności, cynizmu, sceptycyzmu i nieufności. Deprywacja potrzeby sprawiedliwości pociąga za sobą utratę poczucia bezpieczeństwa, gniew, cynizm, nieufność, generalizowany egoizm. Deprywacja potrzeby porządku wywołuje między innymi poczucie zagrożenia, czujność, napięcie, utratę zdolności przewidywania itp. Podobne zależności przedstawił Maslow dla wszystkich 15 potrzeb samourzeczywistnienia.

Podkreślenia wymaga kilka faktów:

1. humanistyczna teoria motywacji wprowadza ważne rozróżnienie między motywacja opartą na konieczności - muszę - i motywacją oparta na wyborze - chcę.

2. poszczególne kategorie potrzeb stanowią całe wiązki, a nie są to pojedyncze potrzeby, co oznacza, że każdej osobie coś innego może zapewnić na przykład poczucie bezpieczeństwa, bo inna szczegółowa potrzeba bezpieczeństwa jest tutaj aktywizowana.

3. wszystkie potrzeby domagają się zaspokojenia, ale im niższy poziom potrzeb, tym jest on ważniejszy i bardziej podstawowy. W sytuacji deprywacji wszystkich potrzeb większe znaczenie maja potrzeby najniższe.

4. choć jedna potrzeby Maslow nazywa potrzebami niedoboru, a drugie potrzebami wzrostu, to w obu wypadkach w grę wchodzi napięcie związane z deprywacją. Być może słuszniej byłoby mówić nie o różnych mechanizmach potrzeb, ale o różnych funkcjach danej grupy potrzeb. Najbardziej podstawowe potrzeby zapewniają przetrwanie, nieco wyższe zapewniają adaptację społeczna i socjalizację, najwyższe zaś zapewniają rozwój.

5. jakkolwiek Maslow powiada, że świadome, czy nieświadome, to najczęściej traktuje je jako nieświadome.

5. Marketingowe ujęcie hierarchii potrzeb Maslowa

Teoria Maslowa pomaga przedsiębiorstwu powiązać różne produkty z planami, celami i sposobem życia potencjalnych konsumentów. Na przykład możemy przypuszczać, że Jan Kowalski kupując komputer zaspokoił potrzeby swojej fizjologii, związane z bezpieczeństwem oraz potrzeby społeczne. Jego zainteresowanie komputerem wyrasta raczej z silnej potrzeby szacunku i uznania ze strony innych oraz potrzeby samorealizacji. Zatem uogólniając, nie możemy się spodziewać, że np. w głodującej Kambodży nowoczesne komputery będą miały większe powodzenie u nabywców niż ryż.

Przy planowaniu strategicznym rozwoju produktu przedsiębiorstwo patrząc w przyszłość stara się przewidzieć, które z następujących kolejno po sobie cech produktu zdobędą aprobatę i będą możliwe do realizacji technologicznie. Jedno z podejść odwołuje się do teorii Maslowa utrzymując, że nowe cechy pojawiają się w ramach hierarchii potrzeb. Zgodnie z ta teoria można by przewidzieć, że pierwsze samochody powinny oferować podstawową usługę transportu i gwarantować bezpieczeństwo. W późniejszym okresie samochody powinny odwoływać się do społecznej akceptacji i statusu społecznego. Następnie powinny umożliwić samorealizacje odbiorców. Zadaniem innowatora jest oszacowanie, kiedy rynek będzie gotowy do zaspokajania potrzeb wyższego rzędu.

6. Wykorzystanie teorii motywacji Maslowa
w zarządzaniu organizacją

Teoria Maslowa przyciągnęła uwagę kierowników ponieważ wynikają z niej, praktyczne wnioski dotyczące kierowania zachowaniami ludzi w organizacjach. Podstawowe fizjologiczne potrzeby pracownika muszą być zaspokojenia pomocą płacy wystarczającej do nakarmienia, zapewnienia mieszkania oraz ochrony pracownika i jego rodziny. Istotne jest zagwarantowanie bezpiecznego miejsca pracy przez stosowanie przez kierowników zachęt, które maja zapewnić pracownikom szacunek, poczucie przynależności czy możliwości rozwoju. Potrzeby bezpieczeństwa wymagają bezpieczeństwa pracy, ochrony przed wymuszaniem lub poczuciem arbitralnego postępowania oraz wyraźnie ustalonych regulaminów.

W nowoczesnej organizacji, zazwyczaj zadowalająco zaspokajane są potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa. Potrzeby przynależności i miłości też mogą być zaspokajane w zakładzie pracy, ponieważ środowisko pracy jest środowiskiem społecznym. Jeżeli pracownicy nie będą się czuli integralna częścią organizacji, odczuwać będą frustrację w wyniku nie zaspokojonej potrzeby przynależenia i raczej nie będą reagować na zachęty i okazje wyższego rzędu.

Maslow opisał dwa rodzaje potrzeb uznania - dążenie do osiągnięć i kompetencji oraz dążenie do pozycji i poważania. Ludzie chcą dobrze pracować; chcą tez odczuwać, że wykonując swoje zadania osiągają coś ważnego. Kierownicy maja wiele sposobów na zaspokajanie tych potrzeb.

Według Maslowa, po wystarczającym zaspokojeniu wszystkich pozostałych potrzeb, pracowników motywować będzie potrzeba samorealizacji. Będą oni dążyć do znaczenia i osobistego rozwoju w pracy oraz aktywnie poszukiwać nowych dziedzin odpowiedzialności. Zdając sobie sprawę z różnorodnych potrzeb samorealizacji podwładnych, kierownik może stosować rozmaite sposoby umożliwiające im osiąganie celów osobistych i organizacji.

7. Teoria Maslowa w ujęciu polityki społecznej

Poziom życia jest stopniem zaspokojenia potrzeb materialnych (mierzonych najczęściej miernikami obiektywnymi: wartościowymi lub ilościowymi). W polityce społecznej potrzeba koreluje z poziomem życia. Poziomem odnoszącym się do ról człowieka w życiu społecznym, na którym rozpatruje się potrzeby związane z poszczególnymi rolami w ich rozwoju. Ten właśnie poziom interesuje najbardziej politykę społeczna i socjologię. Jednym z zadań polityki społecznej jako nauki jest systematyczne badanie potrzeb, a co za tym idzie poziomu życia społeczeństwa. Potrzeby są zaspokajane według hierarchii potrzeb Maslowa, którą obszernie omówiłem w poprzednich rozdziałach, a zatem poziom życia jest uzależniony od stopnia zaspokojenia poszczególnych potrzeb w określonej hierarchii. Klasyfikację potrzeb można dokonać w zależności od: sposobu powstania, fazy rozwoju człowieka i niezbędności zaspokajania dla istnienia rozwoju człowieka. Według tego kryterium powstała omawiana przeze mnie teoria hierarchii potrzeb.

A zatem w polityce społecznej zaspokajanie poszczególnych potrzeb skutkuje wzrostem poziomu życia społeczeństwa, a to z kolei w prostej linii powoduje wzrost dobrobytu gospodarczego. Dobrobyt jest subiektywna oceną własnej sytuacji. Dobrobyt dzielimy na gospodarczy i społeczny, różnią się one między sobą stopniem zaspokojenia określonych potrzeb, które w doskonały sposób obrazuje koncepcja hierarchii potrzeb Maslowa.

7. Podsumowanie

Choć koncepcja Maslowa budzi znaczne sprzeciwy i krytykę. Najważniejszy zarzut dotyczy podważalności tej koncepcji. Jej założenia są tak skonstruowane, że nadają się do efektywnego wyjaśniania nawet wzajemnie sprzecznych faktów. To jednak niezaprzeczalny jest jej wpływ na różne dziedziny nauki. W psychologii jest nierozłącznym elementem jej nurtu humanistycznego, który powstał w wyniku niezgody na psychoanalizę i behawioryzm, nie zgadzający się z psychoanalitycznym założeniem o bezwzględnym uwarunkowaniu zachowania przeszłością i zdegustowany behawiorystycznym wyjaśnianiem zachowania w kategoriach nagród i kar. Teoria Maslowa przyciągnęła uwagę specjalistów od zarządzania w stopniu większym niż jakakolwiek inna teoria motywacji. Wynika to stąd, że nie tylko klasyfikuje ona potrzeby ludzkie w dogodny sposób, ale też wynikają z niej bezpośrednie, praktyczne wnioski dotyczące kierowania zachowaniami ludzi w organizacjach. W marketingu pomaga przedsiębiorstwu zrozumieć, jak różne produkty mają się do planów, celów i sposobu życia potencjalnych konsumentów. W polityce społecznej, która w pewnych aspektach łączy wszystkie pozostałe dyscypliny, pomaga w poznaniu prawidłowości występujących w procesie zaspokajania potrzeb człowieka, co pozwala na podejmowanie decyzji z zakresu tej dziedziny w sferach: pracy, zatrudnienia, kształtowania procesów ekonomicznych i społecznych, organizacji i zarządzania, kultury społecznej, całokształtu problemów związanych z warunkami życia ludności.

Szczególnie cenny moim zdaniem jest wynikający z teorii Maslowa pogląd na naturę człowieka, a mianowicie przekonanie o jego pozytywnych możliwościach, które powinien realizować, czyli rozpoznawać i urzeczywistniać.

Literatura

1. Kotler Ph.: Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner & Ska, Warszawa 1994

2. Kroszel J.: Podstawy polityki społecznej, WSZiB Poznań 1977

3. Nowa encyklopedia powszechna PWN, WN PWN, Warszawa 1996

4. red. Pisz Z.: Zadania społeczne, AE Wrocław 1996

5. Stoner J.A.F., Wankel Ch.: Kierowanie, PWE, Warszawa 1994

6. red. Strelau J.: Psychologia. Podręcznik akademicki, GWP, Gdańsk 2000

7. red. Szymczak M.: Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1978

Nowa encyklopedia powszechna PWN, WN PWN, Warszawa 1996, tom 5, s. 279

red. Szymczak M.: Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1978, tom 1, s.704

Nowa encyklopedia powszechna PWN, WN PWN, Warszawa 1996, tom 4, s.114

red. Strelau J.: Psychologia. Podręcznik akademicki, GWP, Gdańsk 2000, s.642

red. Strelau J.: Psychologia. Podręcznik akademicki, GWP, Gdańsk 2000, s.641-643

red. Strelau J.: Psychologia. Podręcznik akademicki, GWP, Gdańsk 2000, s.433-435

Kotler Ph.: Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner & Ska, Warszawa 1994, s171,350

Stoner J.A.F., Wankel Ch.: Kierowanie, PWE, Warszawa 1994, s.365-366

red. Pisz Z.: Zadania społeczne, AE Wrocław 1996, s.

samorealizacji

szacunku i samoakceptacji

przynależności i miłości

bezpieczeństwa

fizjologiczne

wzrostu

niedoboru

---