Strelau - PROCESY WARUNKOWANIA (rozdział 17)
UCZENIE SIĘ - proces powstawania względnie trwałych zmian w zachowaniu poprzez doświadczenie.
Rodzaje uczenia się:
warunkowanie klasyczne (Pawłowskie) - jednostka uczy się przewidywać pojawianie się ważnych wydarzeń w środowisku i przygotowywać się na nie.
warunkowanie instrumentalne (sprawcze) - jednostka uczy się, które zachowania przynoszą korzystne i niekorzystne zmiany w środowisku.
BODZIEC BEZWARUNKOWY - bodziec wywołujący reakcję organizmu bez uczenia się.
REAKCJA BEZWARUNKOWA - wrodzona reakcja organizmu.
BODZIEC WARUNKOWY - bodziec, który nabrał zdolności wywoływania reakcji podobnej do bezwarunkowej na skutek podawania go z bodźcem bezwarunkowym.
REAKCJA WARUNKOWA - wywołana przez bodziec warunkowy.
WYGASZANIE - jeśli po bodźcu warunkowym nie następuje bodziec bezwarunkowy to reakcja warunkowa stopniowo zanika. Istnieje jednak spontaniczne odnowienie odruchu, jeśli pojawi się po pewnym czasie bodziec warunkowy
GENERALIZACJA - bodźce podobne do warunkowego wywołują reakcję warunkową; im bodźce bardziej podobne do warunkowego, tym silniejsza reakcja.
RÓŻNICOWANIE - jednostka uczy się różnicować, po których bodźcach warunkowych następują bezwarunkowe.
Czasem reakcja warunkowa jest przeciwieństwem reakcji bezwarunkowej.
Związek między bodźcem warunkowym a bezwarunkowym teorie S - S
Związek między bodźcem warunkowym a reakcją warunkową teorie S - R
SENSORYCZNE PRZEDWARUNKOWANIE - wielokrotne podawanie dwóch bodźców razem prowadzi do tego, że gdy jeden nabierze znaczenia bodźca warunkowego to drugi również nabierze takiego znaczenia.
WARUNKOWANIE DRUGIEGO RZĘDU - najpierw wytwarza się odruch warunkowy, który potem jest podawany z innym bodźcem; następnie zmienia się znaczenie bodźca warunkowego. Drugi bodziec wywołuje tą samą reakcję. (S - R)
WARUNKOWANIE WSTECZNE - bodziec warunkowy występuje po bodźcu bezwarunkowym; z czasem jest wywoływane hamowanie warunkowe, czyli aktywne tłumienie reakcji warunkowej.
HAMOWANIE WEWNĘTRZNE - wprowadzenie bodźca hamującego powoduje zahamowanie lub zmniejszenie nasilenie wykonywanej reakcji warunkowej. Powstaje podczas warunkowania wstecznego i wygaszania. Bodziec warunkowy staje się hamulcowym, gdy przez dłuższy czas będzie następował po nim bodziec bezwarunkowy.
HAMOWANIE ZEWNĘTRZNE - zaprzestanie wykonywania reakcji warunkowej na skutek działania nowego bodźca; rywalizacja reakcji warunkowej i orientacyjnej.
Wg Rescorli aby powstał odruch warunkowy musi występować zależność między bodźcem warunkowym a pojawieniem się bodźca bezwarunkowego. Zależność tę determinuje prawdopodobieństwo, że bodziec bezwarunkowy pojawi się po warunkowym, a także prawdopodobieństwo, że bodziec bezwarunkowy wystąpi bez poprzedzającego bodźca warunkowego. Gdy istnieje pozytywna zależność pomiędzy bodźcami warunkowymi i bezwarunkowymi (pierwszy zawsze występuje przed drugim) to dochodzi do nabywania odruchu warunkowego. Jeżeli natomiast istnieje negatywna zależność między bodźcami to bodziec warunkowy nabiera znaczenia hamującego.
EFEKT ZACIENIANIA - przy ekspozycji dwóch bodźców jednocześnie, bodziec bardziej wyrazisty wywołuje reakcję warunkową, natomiast drugi ulega zacienieniu.
EFEKT BLOKOWANIA - jeśli wytworzymy zależność między bodźcem warunkowym i bezwarunkowym, a potem do bodźca warunkowego dodamy drugi bodziec to nie wywoła on reakcji warunkowej.
Jeżeli dodając nowy bodziec do bodźca warunkowego zwiększymy siłę bezwarunkowego to nowy element stanie się bodźcem warunkowym. Jeśli natomiast siła bodźca bezwarunkowego zostanie zmniejszona to drugi element stanie się hamulcem warunkowym.
Teoria Rescorli - Wagnera siła związku warunkowego jest proporcjonalna do różnicy między maksymalną, możliwą do wytworzenia siłą związku występującą w poprzedniej próbie, jak również do stopnia wyrazistości bodźca warunkowego.
Thorndike rozpoczął badania nad warunkowaniem instrumentalnym.
PRAWO EFEKTU - jeśli zachowanie przynoszące satysfakcję i zadowolenie zostanie skojarzone z konkretną sytuacją to jest duże prawdopodobieństwo, że gdy sytuacja powtórzy się w przyszłości to wystąpi też takie zachowanie. Jeśli zachowanie wywołuje dyskomfort to spada prawdopodobieństwo powtórzenia go w przyszłości w podobnej sytuacji.
Podczas warunkowania sprawczego jednostka uczy się, które z jej zachowań przynoszą atrakcyjne konsekwencje, a które awersyjne. Stosowany jest system nagród i kar.
Relacje funkcjonalne między zachowaniem i jego konsekwencjami:
wzmocnienie pozytywne - konsekwencja zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań w przyszłości
kara - konsekwencja zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania w przyszłości
wzmocnienie negatywne - reakcja pozwalająca uniknąć awersyjnych konsekwencji zwiększa prawdopodobieństwo jej powtórzenia w przyszłości
pomijanie - zachowanie nie wywołuje konsekwencji takich, jak w przypadku powstrzymania się od reakcji i na skutek tego spada częstość wykonywania tego zachowania. Prowadzi do nasilenia wykonywania reakcji odmiennych.
Kształtowanie reakcji za pomocą metody kolejnych przybliżeń: nagradzane są zachowania, które mają związek z ostateczną reakcją; z każdą próbą są zwiększane wymagania i w ten sposób uzyskuje się ostateczny efekt.
To czy wystąpi uczenie się zależy od prawdopodobieństwa pojawienia się nagrody (kary) po wykonaniu określonej reakcji oraz od prawdopodobieństwa pojawienia się nagrody (kary) bez uprzedniego wykonania reakcji. Dochodzi albo do nabycia reakcji instrumentalnej, albo do treningu pomijania.
TŁUMIENIE WARUNKOWE (warunkowa reakcja emocjonalna) - hamowanie reakcji instrumentalnej, gdy prezentowany jest bodziec warunkowy skojarzony uprzednio z bezwarunkowym bodźcem awersyjnym.
Interakcje między warunkowaniem klasycznym i instrumentalnym: bodziec warunkowy zapowiadający apetytywny bodziec bezwarunkowy wywołuje nasilenie reakcji instrumentalnej wzmacnianej pozytywnie, natomiast tłumienie - wzmacnianej negatywnie. Bodziec warunkowy zapowiadający awersyjny bodziec bezwarunkowy wywołuje nasilenie reakcji instrumentalnej wzmacnianej negatywnie i tłumienie - wzmacnianej pozytywnie.
Bodziec kontrolujący zmienia prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji instrumentalnej. Pozwalają one jednostce przewidywać konsekwencje działań w określonych warunkach.
Typy bodźców kontrolujących:
dyskryminacyjne - informują kiedy po wykonaniu reakcji pojawi się kara a kiedy nagroda
wygaszeniowe - brak dostępności wzmocnień
Relacje między zachowaniem a awersyjnymi konsekwencjami:
karanie - reakcja powoduje wystąpienie bodźca awersyjnego
ucieczka - reakcja eliminuje działający bodziec awersyjny
unikanie - reakcja zapobiega pojawieniu się bodźca awersyjnego
TEORIA DWUCZYNNIKOWA - jednostka uczy się ucieczki przed bodźcem awersyjnym; na skutek warunkowania klasycznego bodziec dyskryminacyjny podawany wcześniej staje się bodźcem warunkowym, który zapowiada bodziec bezwarunkowy. Bodziec warunkowy wywołuje reakcję warunkową, a jednostka zaczyna wykonywać reakcję sprawczą przy prezentacji bodźca dyskryminacyjnego, która jest ucieczką. Reakcja prowadzi też do uniknięcia bodźca bezwarunkowego, więc reakcja unikania jest specyficzną formą reakcji ucieczki.
TEORIA REDUKCJI POPĘDU - na skutek wzmocnienia następuje powrót do poziomu homeostazy, który został zachwiany; reakcja umożliwiająca to redukuje awersyjne odczucia towarzyszące popędom, więc zostaje wzmocniona.
WZMOCNIENIE 1. (wg behawiorystów) - bodziec podany po wykonaniu określonej reakcji zwiększającej wystąpienie tej reakcji w podobnych warunkach w przyszłości 2. (wg Meehla) - bodziec, którego zastosowanie zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia wzmacnianej reakcji więcej niż raz.
Wg Premacka za efekt wzmacniający odpowiada różnica w prawdopodobieństwie spontanicznego zaangażowania się w jakieś czynności.
Zasady Premacka:
Bardziej prawdopodobna reakcja wzmacnia mniej prawdopodobną.
Mniej prawdopodobna reakcja nie wzmacnia bardziej prawdopodobnej.
Gdy jednostka na skutek wykonywania bardziej prawdopodobnej czynności będzie się musiała zaangażować w mniej prawdopodobną to mamy do czynienia z efektem karania.
Kiedy należy wykonać mniej prawdopodobną czynność, żeby potem przejść do wykonywania bardziej prawdopodobnej to dochodzi do wzrostu częstości wykonywania reakcji mniej prawdopodobnej.
Jeżeli po wykonaniu czynności bardziej prawdopodobnej będzie trzeba wykonać mniej prawdopodobną to dochodzi do spadku częstości wykonywania reakcji bardziej prawdopodobnej.
TEROIE RÓWNOWAGI - uzależnienie możliwości wykonania jednej czynności od innej.
TEORIA DEPRYWACJI ZACHOWANIA - efekt wzmocnienia jest powodowany narzucanymi ograniczeniami, zaburzającymi podstawowe relacje między wykonywanymi zachowaniami. Jednostka zaczyna wtedy dążyć do przywrócenia równowagi.
ROZKŁADY WZMOCNIEŃ - zasady określające częstość i warunki wzmacniania zachowań. Ograniczenie dostępności zachowań i bodźców, które są wzmocnieniami, bo ich uzyskanie zależy od reakcji sprawczych.
Rodzaje rozkładów wzmocnień:
rozkład ciągły (CRF) - każda poprawna reakcja jest wzmacniana
rozkład o stałych odstępach czasowych (FI) - poprawna reakcja jest wzmacniana po upływie określonego czasu od poprzedniego wzmocnienia
rozkład o zmiennych odstępach czasowych (VI) - pierwsza reakcja wykonana po upływie określonego czasu od poprzedniego wzmocnienia jest wzmacniana; czas się zmienia w każdej próbie
rozkład o stałych proporcjach (FR) - wzmocnienie jest podawane po wykonaniu określonej stałej liczby reakcji
rozkład o zmiennych proporcjach (VR) - wzmocnienie jest podawane po wykonaniu określonej zmiennej liczby reakcji
FR i VR powoduje utrzymanie wysokiego tempa wykonywania reakcji sprawczej; VI i FI - tempo umiarkowane. FI przynosi wzrost tempa tuż przed wzmocnieniem i spadek tempa zaraz po wzmocnieniu.
W VR i VI potrzeba większej ilości prób wygaszeniowych, niż w FR i FI, a także CRF.
Typy działań określane przez rozkłady wyrównujące tempo reakcji:
wzmocnienie wysokiej częstości reakcji (DRH) - reakcja jest wzmacniana, gdy pojawi się przed upływem określonego czasu od poprzedniego wzmocnienia; stabilne, wysokie tempo reakcji
wzmocnienie niskiej częstości reakcji (DRL) - reakcja jest wzmacniana, gdy pojawi się po upływie określonego czasu od poprzedniego; niskie tempo reakcji
wzmocnienie innych reakcji (DRO) - wzmocnienie jest podawane, gdy jednostka powstrzyma się od wykonania określonej reakcji
PRAWO DOPASOWANIA - jeżeli w środowisku zachodzą konkurencyjne rozkłady wzmocnień to reakcje rozdzielają się pomiędzy nie proporcjonalnie do częstości uzyskiwania ich w wyniku wzmocnień.
5