ROZDZIAŁ VI

NEUROFIZJOLOGICZNE PODSTAWY AKUPUNKTURY

Nauka o akupunkturze oparta jest głównie na teorii kanałów energetycznych oraz krążącej w tych kanałach energii życiowej Qi. Dwanaście meridianów klasycznych oraz 8 meridianów cudownych wiąże powłoki ciała z wnętrzem organizmu ludzkiego i dociera do wszystkich narządów ustroju. Kanałami tymi nieprzerwanie płynie energia życiowa Qi, według dzisiejszych pojęć — bioelektryczność. W stanie zdrowia energia Qi dopływa bez przeszkód do wszyst­kich narządów i umożliwia ich prawidłowe działanie. W wypadku zakłócenia w krążeniu tej energii dochodzi do upośledzenia czynności narządów a w konsekwencji do choroby. Wiadomo, że każdy z meridianów klasycznych związany jest z jednym z narządów cia­ła. W wypadku zachorowania, tradycyjny lekarz chiński na pod-stawie badania tętna ustala wadliwie funkcjonujący meridian oraz niedomagający lub chory narząd. Następnym zadaniem jest próba przywrócenia prawidłowej czynności tego meridianu nakłuwania-mi odpowiednich punktów (stymulujących lub sedatywnych), a co za tym idzie uzyskanie poprawy czynności chorego narządu, a nawet jego wyleczenie. Jest to podstawowa (zasada rozpoznawa­nia i leczenia) chińskiej tradycyjnej medycyny. Lekarze europejscy nie rozumiejąc istoty akupunktury przez długi czas kwestionowali powyższe stanowisko chińskiej medycyny tradycyjnej, gdyż ta nie dysponowała żadną obiektywną metodą diagnostyczną, umożliwiającą ustalenie stanu czynnościowego meridianów. Obecnie już taka metoda została opracowana przez japońskiego lekarza Nakataniego, który nazwał ją Ryodoraku. Pozwala ona na określenie przewodności elektrycznej wszystkich meridianów klasycznych tak w stanie zdro­wia jak i choroby. Analiza wyników pomiarów przewodności ele­ktrycznej meridianów, zarejestrowanych na specjalnych formula­rzach, pozwala na precyzyjną ocenę ich czynności bioelektrycznej oraz narządów przez nie zaopatrywanych. Wyniki te pozwalają również na opracowanie postępowania terapeutycznego, polegające­go na stymulowaniu nakłuwaniami odpowiednich punktów na me­ridianach o zmniejszonej przewodności elektrycznej oraz na nakłu-waniach redukujących (sedatywnych) odpowiednich punktów na meridianach wykazujących zwiększoną przewodność elektryczną. Dalsze kontrolne pomiary wykonane metodą Ryodoraku pozwa­lają na ocenę skuteczności przeprowadzonego postępowania leczni­czego.

Dawni lekarze chińscy znali już odruchy narządowo-skórne (visce-ro-dermalne) oraz skórno-narządowe (dermo-visceralne), które ucze­ni europejscy poznali dopiero w początku XX stulecia. Pierwsze z nich sygnalizują chorobę określonego narządu wewnętrznego bólem oraz zwiększonym napięciem odpowiednich grup mięśni w obrębie tzw. stref Heada na powłokach ciała i dlatego mają znaczenie diagnostyczne.

Rycina 13. Schemat luku odruchowego w odcinku piersiowym rdzenia kręgowego.

l — włókno czuciowe, 2 — zwój rdzeniowy, 3 — korzonek tylny, 4 — tylny róg,

5 — rdzeń kręgowy, 6 — przedni róg, 7 — korzonek przedni, 8 — włókno ruchowe,

9 — nerw rdzeniowy, 10 — igła wbita w skórę, 11 — mięsień.

Rycina 14. Wędrówka impulsu wywołanego nakłuciem w obwodowym i ośrodkowym

układzie nerwowym.

Odruchy skórno-narządowe wykorzystuje się nato­miast do celów leczniczych, nakłuwając odpowiednie punkty biologi­cznie aktywne w obrębie stref Heada, związanych z narządami chorymi. Oba te rodzaje odruchów umożliwiają zrozumienie mecha­nizmu działania leczniczego akupunktury.

W obecnym stanie wiedzy przyjmujemy, że akupunktura terapeu­tyczna działa leczniczo na drodze odruchowej (rycina 13), wywołując segmentalne odruchy w odpowiednich metamerach (tj. dermatomach i myotomach). Prócz tego impulsy wywołane nakłuciami pobudzają układ współczulny lub przywspółczulny i w ten sposób za pośrednic­twem układu nerwowego odśrodkowego działają regulujące na czynność narządów wewnętrznych. W wyniku działania odrucho­wego nakłuć dochodzi do rozszerzenia drobnych tetniczek i naczyń włosowatych chorego narządu i chorych tkanek oraz do poprawy krążenia krwi. Do chorego narządu napływa świeża krew dobrze nasycona tlenem i bogata w substancje odżywcze. Dzięki poprawie cyrkulacji krwi następuje oczyszczenie chorego narządu z metaboli­tów, odkwaszenie, dobre odżywienie i dobre utlenienie. Nakłucia powodują nadto na drodze odruchu rozluźnienie mięśni gładkich, ścian oskrzeli, żołądka, jelit, woreczka żółciowego i moczowodów.

Akupunkturzyści europejscy uważają, że akupunktura jest metodą leczniczą działającą przede wszystkim na drodze odruchowej. Nakłu­wanie igłami powłok ciała doprowadza do pobudzenia receptorów skóry, mięśni i powięzi i na drodze odruchowej wpływa regulujące na czynności narządów ciała. Bodźce drażniące powodują powstanie w zakończeniach nerwowych w obrębie punktów biologicznie czyn­nych impulsów, które płyną poprzez nerwy dośrodkowe do rdzenia kręgowego i do mózgu. Stamtąd nerwami odśrodkowymi, głównie włóknami współczulnymi lub przywspółczulnymi, biegną do narządów wewnętrznych, a nerwami rdzeniowymi i włóknami autonomicznymi do kończyn — usprawniając ich zakłóconą czynność (rycina 14).

Odcinkowe rozmieszczenie nerwów rdzeniowych

Strefy Heada, które mają doniosłe znaczenie dla zrozumienia mechanizmu działania leczniczego nakłuwań, związane są ze zjawi­skiem odcinkowego rozmieszczenia nerwów rdzeniowych, które uwidacznia się już w życiu płodowym ssaków. U zarodka człowieka ciało podzielone jest na szereg regularnych odcinków (segmentów) poprzecznych czyli metamerów. Każdy z tych segmentów zawiera mięśnie (miotomy), skórę (dermatomy) (rycina 15), trzewia (entero-tomy), naczynia krwionośne (angiotomy) i kości (sklerotomy) i jest unerwiony przez korzonki nerwowe odpowiedniego odcinka rdzenia. Korzonek przedni każdego nerwu rdzeniowego dostarcza włókien ruchowych do odpowiednich mięśni oraz włókien autonomicznych do trzewi i skóry, natomiast korzonek tylny zaopatruje we włókna czuciowe odpowiedni odcinek skóry i mięśni.

Rycina 15. Segmentalne (odcinkowe) unerwienie skóry. Dermatomy na przedniej i tylnej powierzchni ciała.

W wyniku rozwoju kończyn zarodka regularnie uszeregowany układ segmentów ulega zmianie. U dorosłego ssaka ten pierwotny układ stwierdza się jedynie w obrębie tułowia. W miarę rozwoju i wyrastania kończyn z tułowia wszystkie te elementy, które tworzyły jeden segment, oddalają się od siebie. Przykładem tego zjawiska jest np. przepona, która unerwiona jest (za pośrednictwem nerwu przeponowego) przez odcinki szyjne III, IV i V, które zaopatrują również skórę i mięśnie okolicy szyi oraz barku. Serce otrzymuje włókna czuciowe i autonomiczne od górnych odcinków piersiowych, które dostarczają nadto włókna czuciowe dla skóry w zakresie przyśrodkowej powierzchni ramienia i przedramie­nia oraz górnej części klatki piersiowej. Liczni badacze (Pierre Bonnier, Asuere, Koblanck, Fliese, Leprince) wykazali pola zbliżone do stref Heada w obrębie śluzówek nosa (rycina 16), a także na owłosionej skórze czaszki.

Rycina 16. Strefy Bonniera w obrębie śłuzówki nosa. I — Strefa sercowo-naczyniowa,

II — Strefa miednicy, III — Strefa przewodu pokarmowego, IV — Strefa szyjna

(mózg, oczy i uszy), V — Strefa płucna, VI — Strefa bólu; l — muszla górna

2 — muszla środkowa, 3 — muszla dolna.

Podobne strefy, odpowiadające wszystkim narządom ustroju czło­wieka, wyosobniono na powierzchni podeszwowej stóp oraz na powierzchni dłoniowej i grzbietowej dłoni. Ostatnio zainteresowano się także śluzówką jamy ustnej i przekonano się, że u podstawy wszystkich zębów ponad dziąsłami rozmieszczone są punkty i strefy odpowiadające wszystkim narządom ciała.

Strefy takie i punkty można znaleźć również na powierzchni obu małżowin usznych oraz w obrębie tęczówek oczu. Wykorzystuje się je zarówno dla celów diagnostycznych (małżowiny uszne i tęczówki oczu) jak i leczniczych (małżowiny uszne).

Przewodzenie bodźca wywołanego nakłuciem igłą w układzie nerwowym obwodowym

Najważniejszą rolę w mechanizmie działania leczniczego akupunk­tury pełni układ nerwowy zarówno somatyczny jak wegetatywny. Na tej właśnie drodze odbywa się przewodzenie impulsu wywołanego nakłuciem do ośrodkowego układu nerwowego, a stamtąd drogami odśrodkowymi do narządu, na który pragniemy zadziałać i wpłynąć leczniczo. Nakłuwając powłoki ciała pobudzamy zakończenia nerwo­we (receptory) (rycina 17), które stanowią końcową część wypustki nerwowej, tzw. dendrytu wchodzącego w skład komórki nerwowej czyli neuronu będącego podstawową jednostką morfologiczno-czynnościową układu nerwowego (rycina 18). Podrażnienie zakończenia nerwowej, tzw. dendrytu wchodzącego w skład komórki nerwowej, do ciała komórki nerwowej, a stamtąd przez neuryt do najbliżsej synapsy, czyli styku między komórkami nerwowymi (neuronami). Neuron, czyli komórka nerwowa, składa się z ciała komórki (perika-rionu) i wypustek, a mianowicie wydłużonego aksonu, czyli neurytu tzw. włókna osiowego oraz rozgałęzionych, zazwyczaj krótszych dendrytów. Co się tyczy organizacji elektronicznej neuronu to należy podkreślić, że cytoplazma komórki nerwowej w stanie spoczynku fizjologicznego jest bogata w potas (K) a uboga w sód (Na), natomiast płyn zewnątrzkomórkowy, w którym kąpie się neuron, jest bogaty w sód a ubogi w potas. Powierzchnia wewnętrzna komórki nerwowej w stanie fizjologicznego spoczynku ma ładunek ujemny, a powierzchnia zewnętrzna ładunek dodatni. Przy takim rozmieszcze­niu ładunków elektrycznych komórka nerwowa jest spolaryzowana. Między tymi dwoma ładunkami istnieje różnica potencjału, jest to tak zwany potencjał błony (membrany). Obliczono, że wartość tego potencjału spoczynkowego błony komórki nerwowej wynosi około 60 miliwoltów. W stanie pobudzenia neuronu zmienia się potencjał błony związany ze zmianą przepuszczalności błony. Impuls wywołany nakłuciem powoduje przenikanie w znacznym stopniu jonów sodu przez błonę komórkową do wewnątrz i w niewielkim stopniu wędrówkę jonów potasu na zewnątrz.

R

ycina 17. Struktury anatomiczne skóry. l — naskórek, 2 — skóra, 3 — gruczołp

otowy, 4 — zakończenie nerwu, 5 — ciałko Krausego, 6 — włos, 7 — ciałkoM

eissnera, 8 — ciałko Vater Paciniego, 9 — nerw czuciowy dotykowy.

W

konsekwencji potencjał błony komórki nerwowej spada do zera i dochodzi do jej całkowitej depolaryzacji. Powierzchnia wewnętrzna błony staje się dodatnia a zewnętrzna ujemna. Z kolei potencjał stosunkowo szybko wraca do wartości prawidłowej, a błona znowu ulega polaryzacji. Potencjał czynnościowy wywołany nakłuciem przenosi się wzdłuż neurytu (axonu) i powstaje prąd biegnący dośrodkowo. Wędrówce impulsu nerwowego towarzyszy zjawisko zwiększonej przepuszczalności bło­ny w stosunku do sodu, bowiem ulega ona depolaryzacji.

[BRAK]

Rycina 18. Komórka nerwowa (neuron). l — dendrytｴy, 2 — neuryt (włókno osiowe), 3 — synapsa (styk komórek nerwowych).

Mechanizm działania analgetycznego (przeciw­bólowego) nakłuwań

Akupunktura obok stwierdzanego w wielu przypadkach działania leczniczego wywiera także działanie przeciwbólowe. Jest ona w stanie złagodzić a nawet znieść uczucie bólu. Zjawisko to próbowano tłumaczyć w różny sposób, między innymi prawem Haymana oraz zjawiskiem ujemnej indukcji dwóch bodźców czuciowych. Prawo Haymana mówi, że dwa bodźce mechaniczne, wywołujące ból, wywierają na siebie wzajemnie hamujący wpływ, przy czym bodziec silniejszy działa proporcjonalnie bardziej hamująco na bodziec słab­szy. Podobnie ma się rzecz z dwoma bodźcami jednakowej siły, z których jeden działa wcześniej a drugi później. Bodziec późniejszy odczuwany jest bądź silniej, bądź też jako jedyny impuls.

Teoria Melzacka i Walia

W roku 1965 badacze amerykańscy Ronald Melzack i Patrick Wall wysunęli teorię przelotnej kontroli bólu (gate control theory of pain), w myśl której bodziec wywołany ukłuciem igłą wywiera działanie hamujące (blokujące) na ból w różnych piętrach ośrodkowego układu nerwowego, przede wszystkim w rdzeniu kręgowym, w pniu mózgo­wym oraz w korze mózgowej. Aby zrozumieć teorię Melzacka i Walia należy wyjaśnić, że istnieją dwa rodzaje włókien przewodzących impulsy nerwowe z obwodu do ośrodkowego układu nerwowego. Włókna te różnią się strukturą, grubością i szybkością przewodzenia bodźców. Rozróżniamy włókna A, myelinowe, grube o średnicy od 16 do 20 mikronów oraz włókna C, cienkie o grubości około 2 mikronów pozbawione osłonki myelinowej (rdzeniowej). Włókna A przewodzą impulsy nerwowe z szybkością od 50 do 70 metrów na sekundę, podczas gdy włókna C bezrdzenne z szybkością kilkakrot­nie mniejszą (od 6 do 20 metrów na sekundę). Grube włókna grupy A przewodzą bodźce czuciowe dotykowe i termiczne oraz głębokie narządowe, zaś cienkie bezrdzenne włókna grupy C przewodzą bodźce bólowe. U osoby, której zadajemy mechanicznie ból na przykład szczypiąc skórę peseta a równocześnie nakłuwamy igłą akupunkturową punkty skóry o właściwościach analgetycznych, dochodzi do walki konkurencyjnej między impulsem bólowym (zadanym peseta) a czuciowym (mechanicznym) wywołanym igłą. Bodźce czuciowe biegną do rdzenia kręgowego włóknami A znacznie szybciej aniżeli bodźce bólowe włóknami C. Bodźce czuciowe blokują odpowiedni segment rdzenia kręgowego i wyciszają bodziec bólowy, który dociera tam nieco później. Zachodzi tu zjawisko segmentalnej interakcji pomiędzy grubymi i cienkimi włóknami dośrodkowymi. Melzack i Wall upatrują w istocie galaretowatej rogów tylnych stację modulującą bodźce bólowe.

Wykazano także, że hamowanie bólu nakłuciem następuje nie tylko w rdzeniu kręgowym, a także na wyższych piętrach układu nerwowego — w pniu mózgowym i we wzgórzu. Według chińskich neurofizjologów bodźce, które dotarły włóknami A do pnia mózgo­wego, uczynniają twór siateczkowy i za jego pośrednictwem blokują bodźce bólowe biegnące cienkimi włóknami C. Taki sam proces hamowania ma miejsce również w obrębie wzgórza i kory mózgowej.

Biochemiczny mechanizm działania przeciwbólo­wego nakłuwań

Wyodrębnienie neurohormonów, tj. hormonów wytwarzanych przez komórki nerwowe, a mianowicie hormonów podwzgórza o właściwościach znieczulających, podobnych do morfiny, tzw. endorfin (czyli morfin endogennych), oraz hormonów uzyskanych z całego mózgowia, tak zwanych enkefalin, o podobnych właściwościach, dały nowy klucz do wyjaśnienia mechanizmu działania przeciwbólowego akupunktury. Endorfiny uzyskane w 1975 roku z przysadki mózgo­wej, po wprowadzeniu do mózgu zwierząt doświadczalnych, okazały się aktywniejsze około 100 razy od morfiny. Endorfina, podobnie jak inne hormony podwzgórza, jest polipeptydem. Udało się ją wykazać nie tylko w mózgu i przysadce, ale także w nerkach, wątrobie, jelitach, pęcherzyku żółciowym i trzustce.

Badania wykazały, że bodźce wywołane nakłuwaniami i elektro-akupunkturą wyzwalają z przysadki mózgowej i śródmózgowia endorfinę, która przechodzi do płynu mózgowo-rdzeniowego i krwi, a następnie wraca do mózgu i wiąże się z określonymi receptorami. W ten sposób tłumi ona ból. Wykrycie endorfin i zjawisko uwalnia­nia się tej substancji w ustroju pod wpływem nakłuwań stanowi doniosły krok na drodze prowadzącej do wyjaśnienia mechanizmu działania przeciwbólowego akupunktury.

Nie można również pominąć roli neuromediatorów, a mianowicie serotoniny, noradrenaliny, acetylocholiny i dopaminy w hamowaniu bólu. Wprawdzie badania doświadczalne i kliniczne wykonane przez szereg zespołów badawczych wykazały uaktywnienie się tych neuro­mediatorów pod wpływem nakłuwań, to jednak zagadnienie tłumie­nia bólu akupunkturą nie zostało rozstrzygnięte i wymaga dalszych jeszcze badań.

Reasumując wyżej przedstawione wywody dotyczące przypuszczal­nych mechanizmów działania leczniczego i analgetycznego nakłuwań twierdzę, że zasadniczą rolę w leczeniu akupunkturą odgrywają zjawiska odruchowe, natomiast zagadnienie działania analgetycznego nakłuwań jest nadal otwarte.

---