Czwarta fala

Tygodnik "Wprost", Nr 1063 (13 kwietnia 2003)

Jeszcze nigdy człowiek nie mógł tak bardzo wpływać na własne życie jak obecnie. Wkraczamy w epokę hiperindywidualizmu, co oznacza, że przed nami naprawdę dobre czasy" - przepowiada Bill Gates. Czy 10 nowych technologii wskazanych przez Massachusetts Institute of Technology, które w najbliższych latach mają zmienić świat, to początek nowej epoki? Futurologowie sugerują, że zaczyna się już Tofflerowska czwarta fala. Inni mówią o szóstej fali Kondratiewa - od nazwiska rosyjskiego ekonomisty, który zginął w gułagu w 1938 r. Demokracja superindywidualistów Heidi i Alvin Tofflerowie głoszą, że cywilizacje nie zmieniają się skokowo, lecz rosną i opadają - jak morskie fale. Kiedy dominuje jeszcze jedna fala, kolejna stopniowo się pojawia, współistnieje, aż jej grzbiet znajdzie się wyżej od fali opadającej. Dotychczas mieliśmy do czynienia z trzema falami cywilizacyjnymi. Pierwszą była cywilizacja rolnicza: żyjący z łowiectwa koczownicy zaczęli prowadzić osiadły tryb życia, uprawiać pola, co dało początek własności. Najważniejszym dobrem była dla tej fali ziemia. Druga fala - przemysłowa, której szczyt przypada na przełom XIX i XX wieku, wytworzyła społeczeństwo masowe (najważniejsze były dla tej fali surowce i środki produkcji). "Masowa produkcja, masowa konsumpcja, masowa edukacja, masowe środki komunikacji łączyły się ściśle z sobą, a na ich potrzeby powstawały wyspecjalizowane instytucje: szkoły, ugrupowania ekonomiczne, partie" - napisali Heidi i Alvin Tofflerowie w "Trzeciej fali". Druga fala to długie serie standardowych produktów. Efektem była uniformizacja życia: od urbanistyki i architektury po kulturę i obyczaje. Trzecia fala, której grzbiet obserwujemy w obecnych czasach, to cywilizacja informacji opierająca się na wiedzy. Dzięki technologiom informatycznym w cywilizacji trzeciej fali opłaca się produkować krótkie serie, dostosowywać produkty do potrzeb klienta. Społeczeństwa trzeciej fali cieszą się nieprawdopodobną wolnością i możliwościami wyboru. Rozumując w kategoriach Tofflerów, w społeczeństwie czwartej fali jednostki będą od początku indywidualnie programować swoje życie: decydując się na modyfikacje genomu, ustalając proporcje między pracą i wypoczynkiem czy aktywnością społeczną. Szósta fala Kondratiewa Fale Kondratiewa, czyli pojawiające się co 45-60 lat głębokie przekształcenia, których siłą napędową są innowacje zasadniczo zmieniające technologię, gospodarkę i politykę, dotyczą społeczeństwa przemysłowego i postprzemysłowego. Pierwsza fala Kondratiewa trwała od końca XVIII wieku do połowy wieku XIX. Wtedy powstały takie innowacje, jak maszyna parowa i mechaniczne krosna, powstała gospodarka oparta na podziale pracy. Efektem był szybki rozwój miast i powstanie nowych klas społecznych. Druga fala Kondratiewa rozpoczęła się w połowie XIX wieku i była to cywilizacja stali. Popyt na stal sprzyjał rozwojowi kolei, dzięki którym powstała infrastruktura umożliwiająca szybszy transport ludzi i towarów, co doprowadziło do uruchomienia produkcji masowej. W trzeciej fali Kondratiewa motorami rozwoju były elektryczność i chemia. Czwarta fala, która w USA rozpoczęła się po Wielkim Kryzysie w latach trzydziestych, opierała się na motoryzacji. Piąta fala rozpoczęła się w latach siedemdziesiątych XX wieku, a jej siłą napędową jest informatyka. W tej fali po raz pierwszy rozwój gospodarczy nie opiera się na wykorzystaniu surowców, lecz wartości pozamaterialnych. Niemiecki ekonomista Leo Nefiodow twierdzi, że piąta fala Kondratiewa najwyższy grzbiet ma już za sobą i wkraczamy w szóstą falę. Nietrudno zauważyć, że czwarta fala Tofflera i szósta Kondratiewa opisują te same zjawiska. Totalny monitoring Naukowcy z University of California opracowali tzw. zdalki (od angielskiego słowa motes, skrót od remote - zdalny) - miniaturowe bezprzewodowe czujniki. Są one testowane w gniazdach morskich ptaków żyjących na zachodnim wybrzeżu USA. Każdy z czujników mierzy natężenie światła, wilgotność, ciśnienie i temperaturę w gnieździe. Zebrane informacje transmituje przez miniaturowy nadajnik do sąsiednich czujników, równocześnie odbierając sygnały od innych. W przyszłości zdalkami (wielkości ziarenek piasku) wypełnione będzie całe otoczenie człowieka. - Zdalki w nawierzchniach dróg będą informować o natężeniu ruchu, ale także będą tym ruchem sterować. Zainstalowane w murach budynków uruchomią klimatyzację, w ubraniach - ochronią przed nadmiernym poceniem. Nieodległy jest czas, gdy zdalki zostaną umieszczone w naszym ciele - tłumaczy David Culler, szef projektu. Zdalki będą zasilane nanoogniwami słonecznymi. Zdaniem Paula Alivisatosa, chemika z uniwersytetu w Berkeley, będą one zbudowane na bazie polimerów. Wysoką wydajność zapewnią im mikroskopijne kryształy o wymiarach 7 x 60 nanometrów, którymi nasycona będzie polimerowa papka. Będzie ją można formować w elastyczne plastikowe tafle - idealne do montowania w budynkach i pojazdach - bądź w postaci emulsji nanosić na dowolną powierzchnię. W powszechnej sprzedaży nanoogniwa mają się pojawić za trzy lata. W gridowej sieci Nawet miliardy zdalek nie poradzą sobie z klęskami żywiołowymi czy epidemiami. Walczyć z nimi będą podłączone do globalnej sieci komputery. Nie będą to zwykłe sieci, lecz tzw. sieci gridowe, czyli super-Internet. W sieci gridowej moc obliczeniowa swobodnie krąży, podobnie jak prąd w sieci elektrycznej. Sieci te oznaczają przełom w nauce, zwłaszcza w fizyce jądrowej, meteorologii, biologii czy ekonomii, gdzie potrzebne są wielkie moce obliczeniowe. Działają już prototypowe sieci tego rodzaju, na przykład europejski Cross Grid, do którego podłączonych jest kilka polskich ośrodków naukowych. - Nic nie stoi na przeszkodzie, by zadanie zgłoszone w Europie rozwiązały komputery w USA. I na odwrót. Zadziałają te, które będą miały wolną moc obliczeniową - mówi Carl Kesselman z Uniwersytetu Kalifornii Południowej. Superinternet umożliwi rozwój bezpiecznego sieciowego handlu i usług. Z fizyki kwantowej wiadomo, że obserwacja cząstek materii wpływa na ich zachowanie. Jeśli użyjemy kwantów jako nośników informacji, każda próba podglądania transakcji będzie od razu widoczna, co pozwoli zablokować poufne informacje. Prace nad kwantową pamięcią, w której nośnikiem informacji są fotony, prowadzi Nicolas Gisin z uniwersytetu w Genewie. - Tradycyjny kod staje się bezużyteczny, gdy komuś uda się ukraść klucz. Nasze rozwiązanie ma tę przewagę, że nawet jeśli włamywacz zdobędzie klucz, zostanie zdemaskowany, gdy spróbuje go użyć. Nancy Lynch i Stephen Garland z Massachusetts Institute of Technology zapowiadają, że wkrótce komputery nie będą się zawieszać. Zamiast pisać program, będzie się go projektować na podobnej zasadzie, jak projektuje się obiekty architektoniczne. Programista będzie wizjonerem tworzącym tylko zasady działania nowej aplikacji. Tłumaczeniem projektu na właściwy kod zajmie się już komputer. Wyeliminowane zostaną więc błędy popełniane przez człowieka. Cerowanie serca Jennifer Elisseeff, biotechnolog z Uniwersytetu Johnsa Hopkinsa, przewiduje, że wkrótce wdrożona zostanie technologia naprawiania narządów. Mieszanina polimerów, żywych komórek i stymulatorów wzrostu będzie wstrzykiwana do organizmu. Po pewnym czasie komórki namnożą się i zastąpią polimerowy szkielet, który będzie można zmiękczyć i usunąć. W powieści "Wizja lokalna" Stanisława Lema mieszkańcy pewnej planety żyją w świecie, w którym przestrzeń wypełniają inteligentne molekuły. Dzięki nim możliwe było stworzenie cywilizacji wygody, czyli swego rodzaju społeczeństwa czwartej fali. Byle tylko w tej cywilizacji nie sprawdziła się obawa Stanisława Jerzego Leca, że człowiek będzie mógł się wtedy obejść bez samego siebie. Krzysztof Brazda 10 technologii, które zmienią świat według Massachusetts Institute of Technology 1. Bezprzewodowe sieci czujników - tzw. zdalki, które umożliwią totalny monitoring otoczenia człowieka 2. Naprawianie tkanek i organów przez wstrzykiwanie mieszanin polimerów, żywych komórek i stymulatorów wzrostu 3. Mikroskopijne ogniwa słoneczne - praktycznie każda pomalowana powierzchnia może indukować prąd 4. Mechatronika - technika łączenia dowolnych elementów mechanicznych z elektronicznymi układami sterującymi 5. Komputerowe sieci gridowe - super-Internet wykorzystujący moc wszystkich komputerów 6. Obrazowanie molekularne - technologia umożliwiająca bezkrwawą nanowiwisekcję, czyli podglądanie genów i molekuł w organizmie 7. Nanolitografia - technika tworzenia krzemowych mikroukładów mechanicznych (w podobny sposób, jak obecnie produkuje się układy elektroniczne) 8. Bezpieczne programowanie - technika tworzenia programów komputerowych bez błędów 9. Glikomika - technika tworzenia nowej generacji leków opartych na różnych cukrach, które pełnią funkcję baterii podtrzymujących działanie leku przez długi czas 10. Kryptografia kwantowa - technika kodowania informacji oparta na cząstkach elementarnych, na przykład fotonach

NadciÄ…ga Czwarta Fala

Istoty ludzkie, biologicznie skorygowane, zaludnią inne planety i wyzwolą kolejną falę transformacji ludzkości

Nie dajcie się zwieść fałszywemu przekonaniu, że skoro coś brzmi dziś jak science fiction, to nie może się zdarzyć i się nie zdarzy. Historia nie dobiegnie końca, gdy opleciemy glob cyfrową infrastrukturą i gdy biznes przerzuci się w wielkim stopniu na handel elektroniczny (e-commerce). Po tym, co nazwaliśmy Trzecią Falą, nadejdzie Czwarta Fala przekształceń, a po niej - o ile nam, ludziom, nie zabraknie inteligencji i szczęścia - wiele następnych.

ALVIN I HEIDI TOFFLEROWIE

Rewolucji cyfrowej poświęcono ostatnimi laty tyle uwagi - zwłaszcza wśród inwestorów i w mediach - że możemy nie zauważyć lub nie docenić fascynujących i być może równie rewolucyjnych zmian w innych dziedzinach. W istocie bowiem widać już wyraźnie, że rewolucja cyfrowa - nic nie ujmując jej kolosalnemu znaczeniu - stanowi tylko etap o wiele szerszego procesu historycznego. Natura owego procesu staje się wyraźniejsza, dzięki czemu zaczyna się przed nami wyłaniać zarys prawdopodobnego (choć nieprzesądzonego z góry) szlaku wiodącego w przyszłość.

Możemy już na przykÅ‚ad oglÄ…dać wizualizacjÄ™ orbitali. Po raz pierwszy istoty ludzkie oglÄ…dajÄ… „klej” spajajÄ…cy w caÅ‚ość atomy wszechÅ›wiata. Zarazem zaÅ› dokonaliÅ›my imponujÄ…cego postÄ™pu w tak różnorodnych dziedzinach jak polimery przewodzÄ…ce, tworzywa wielowarstwowe, energia, medycyna, klonowanie, chemia supramolekularna, optyka, badanie pamiÄ™ci i wiele, wiele innych.

Posiadamy dziś wskazówki dotyczące genetycznej manipulacji niektórymi formami inteligencji. (Spróbujmy sobie wyobrazić, co to może oznaczać w gospodarce opartej na wiedzy, ale także, jakie groźne skutki społeczne i polityczne manipulacja taka mogłaby zrodzić). I nie należy sądzić, że między tymi dziedzinami nie ma powiązań. Jeśli historia nauki i techniki czegoś nas uczy, to tego, że naprawdę wielkie zmiany - o charakterze nieraz wybuchowym - następują wówczas, gdy zbiegną się z sobą wydarzenia pozornie pozbawione związku.

Od astronomii do mody

Dzisiejsze prace badawcze obiecują zmianę wszelkich aspektów egzystencji: od ewolucji ludzkiej po gospodarkę globalną, od charakteru działań wojennych po style życia i mody. Rewolucja w genetyce, w połączeniu z mikro-mikro-miniaturyzacją i rozwojem nowych, plastykopodobnych tworzyw na wszczepialne narządy wrastające w wybrane miejsce organizmu, przyczyni się wedle wszelkiego prawdopodobieństwa do wydłużenia życia ludzkiego.

Postępy robotyzacji prowadzą do coraz bardziej autonomicznych systemów, które ostatecznie zdobędą zdolność samoreprodukcji. Na froncie wojskowości odnotujmy niedawno opublikowany dokument NATO wzywający do badań nad broniami operującymi wiązką elektroniczną, które są kombinacją tkanki optycznej bądź słuchowej z sensorami.

A po przeciwnej stronie tego wachlarza codzienne życie ulegnie zmianie dzięki rozwojowi prawdziwie zindywidualizowanych farmaceutyków, wykorzystaniu w architekturze nowych materiałów i spoiw, które uwolnią nas od uniformizmu epoki przemysłowej, a nawet mody.

Porozmawiajcie na przykład z pracownikami brytyjskiej firmy Electrotextiles, badającymi wykorzystanie włókien z powłokami węglowymi i włókien o niskiej oporności do produkcji elektronicznie inteligentnych tkanin. Snują wizje z telewizyjnym pilotem wkomponowanym w obicie wyścielające oparcie kanapy, klawiaturą komputera wszytą w rękaw marynarki albo z krawatem, który w istocie jest telefonem komórkowym.

Firma Halosource z Seattle testuje z kolei materiaÅ‚y zawierajÄ…ce antybiotyki blokujÄ…ce zapach. Skoro jednak możemy wszczepiać elektroniczne „koÅ›ci”, czujniki i antybiotyki w nadajÄ…ce siÄ™ do noszenia materiaÅ‚y, to może kiedyÅ› w przyszÅ‚oÅ›ci powstanÄ… tkaniny, dozujÄ…ce skórze lekarstwa, podczas gdy w nich chodzimy albo - czemu nie? - materiaÅ‚y zaopatrujÄ…ce nas w witaminy i substancje odżywcze. Lub potrafiÄ…ce na zmianÄ™ zatrzymywać albo wchÅ‚aniać wodÄ™. A może powstanÄ… bluzki w zmieniajÄ…cym siÄ™ kolorze? Koszule z mankietami, w które wstawiono zegarki? Skarpety napÄ™dzajÄ…ce nasz komputer, kiedy chodzimy? Tkaniny rozgrzewajÄ…ce siÄ™, gdy wychodzimy na dwór, i stygnÄ…ce, kiedy wchodzimy do ogrzanego pomieszczenia?

Wiele tego rodzaju produktów na pewno nigdy nie ujrzy światła dziennego. Można jednak bez ryzyka założyć, że pojawią się inne, równie zaskakujące, w tak wielu bowiem kierunkach prowadzi się obecnie poszukiwania i w tak oszałamiającym tempie rosną możliwości technicznej konwergencji.

To dopiero poczÄ…tek

W takim kontekście staje się jasne, że rewolucja cyfrowa to tylko pierwszy etap szerszego procesu. W następnej jego fazie, która się właśnie zaczyna, dojdzie do spotkania - a może nawet małżeństwa - techniki informacyjnej (cyfrowej i postcyfrowej) z rewolucją biologiczną i nowym, bardziej zróżnicowanym, systemem energetycznym.

Owa konwergencja technologii dopeÅ‚ni proces, który nazwaliÅ›my kiedyÅ› „trzeciÄ… falÄ…” - proces powstawania gospodarki wiedzy i opartej na niej formy cywilizacji. („TrzeciÄ…”, bo nastÄ…piÅ‚a po wczeÅ›niejszych falach przemian wywoÅ‚anych najpierw przez rewolucjÄ™ agrarnÄ…, a nastÄ™pnie przez rewolucjÄ™ przemysÅ‚owÄ…). Owa bezprecedensowa koalicja elektroniki, biologii i systemu wytwarzania energii mniej scentralizowanego, a bardziej niezależnego od wÄ™gla i ropy naftowej, wywoÅ‚a osobliwe konflikty spoÅ‚eczne, kulturowe, religijne, polityczne i etyczne.

Czy zechcemy na przykład zezwolić na sprzedaż zaprogramowanych wcześniej noworodków, które przyszły na świat spoza kobiecego łona? Czy zapobiegniemy rasistowskim formom eugeniki?

Jakimi zasadami będziemy się kierować w biologicznie wzbogaconej gospodarce, w której klonuje się istoty ludzkie, mężczyźni rodzą dzieci, inteligencja podlega manipulacji, a badania naukowe pozwalają wyhodować narządy zastępcze - wątrobę, nerki, płuca - z naszych własnych komórek?

Możemy na przykład usunąć wiele obecnych ograniczeń dotyczących własności i rynku. Zapewne zastąpimy je jednak innymi ograniczeniami wynikającymi z etyki i systemu wartości, jaki zapanuje w przyszłości.

Co stanie się z wolnością informacji i wolnością badań, skoro tak wielu ludzi obawia się ich skutków?

Co stanie siÄ™ z wiÄ™ziami Å‚Ä…czÄ…cymi miasta z gospodarstwami rolnymi, skoro nowa forma „hiperrolnictwa” nastawia siÄ™ nie na produkcjÄ™ żywnoÅ›ci, lecz skÅ‚adników wielu produktów, wÅ‚Ä…cznie z tymi, które opierajÄ… siÄ™ na poÅ‚Ä…czeniu protoplazmy z krzemem. Już dziÅ› konstruujemy „koÅ›ci” z wbudowanymi w nie żywymi komórkami nerwowymi.

Zmiany tego rodzaju nie tylko wstrząsną całymi gałęziami  przemysłu, w miarę jak pojawią się zupełnie nowe, ale przekształcą sam sposób pracy człowieka, organizacji przedsiębiorstw, sprawowania rządów, prowadzenia wojen i ludzkiego myślenia.

Gdzie się zatrzymamy, po jakiej opowiemy się stronie w gigantycznych konfliktach moralnych, politycznych i ekologicznych, jakie zapewne odmienią oblicze przyszłości?

Czwarta Fala

Nauka i technika nie są dziedzinami autonomicznymi. Wbrew szeroko rozpowszechnionemu a błędnemu pojęciu nie określą one same przez się charakteru przyszłości. Stanowią potężny czynnik zmian, ale same podlegają wpływom wielu sił zewnętrznych, które tworzą z nimi układ wzajemnych oddziaływań w ramach ciągłego procesu wzbogacania.

Na badania naukowe i rozwój techniki wpływ wywierają czynniki takie jak popyt ze strony wojska i rynku, naciski ekologiczne, lobbing, dostępność funduszy, a także, i to może w stopniu jeszcze głębszym, kulturowe i epistemologiczne aksjomaty epoki.

Nikt nie jest w stanie prognozować ze stuprocentową pewnością biegu wydarzeń na tak wielką skalę, ale nadciągającą konwergencję techniki, biologii i nowych form energii można uważać za zapowiedź nowego wielkiego skoku w ewolucji człowieka, kiedy to istoty ludzkie, być może biologicznie skorygowane, zabiorą ludzką kulturę w kosmos, zaludnią planety i wyzwolą Czwartą Falę transformacji ludzkości.

Oczywiście może to brzmieć jak typowa literatura science fiction. Tylko że w istocie żyjemy właśnie w science fiction poprzedniej epoki.

Zakrawa na ironiÄ™, że gdy 30 lat temu pisaliÅ›my „Szok przyszÅ‚oÅ›ci”, w którym przepowiadaliÅ›my klonowanie ssaków i być może ludzi, przeszczepy narzÄ…dów, pracÄ™ Å›wiadczonÄ… bez wychodzenia z domu, rozgÄ™szczenie mediów, zanik rodziny podstawowej, rewolucyjny efekt wynalazku komputera, a przede wszystkim - przyspieszenie tempa zmian, część czytelników zlekceważyÅ‚a naszÄ… książkÄ™ jako fantazjowanie. To nie byÅ‚o fantazjowanie; nie tworzymy fikcji literackiej.

„Szok przyszÅ‚oÅ›ci” okazaÅ‚ siÄ™ w istocie piÄ…tÄ… najlepiej sprzedajÄ…cÄ… siÄ™ książkÄ… z gatunku non-fiction w caÅ‚ym dziesiÄ™cioleciu. Wiele zaÅ›, a wÅ‚aÅ›ciwie wiÄ™kszość, zawartych w niej prognoz doczekaÅ‚o siÄ™ speÅ‚nienia w postaci przyjmowanych jako oczywistość faktów tworzÄ…cych nasze dzisiejsze życie codzienne.

Copyright 1999 Alvin & Heidi Toffler,

POLITYKA NUMER 52/1999 (2225)

---