Problem zbawczości w religiach
Wszystkie religie mają charakter zbawczy. Jednakże pojęcie zbawienia w religiach świata jest różnie rozumiana. Najogólniej mówiąc ma ona dwa aspekty: w pierwszym oznacza uwolnienie i wyzwolenie od różnego rodzaju nieszczęść, chorób, zagrożeń życia, nienawiści, przemocy, głównie jednak od ograniczeń bytu ludzkiego, jego nietrwałości, przemijalności; w drugim zaś zbawienie polega na pełnym życiu w jakościowo innym świecie i zdobyciu nieprzemijalnego trwania egzystencji ludzkiej we wspólnocie miłości z Bogiem i zbawionymi. W zależności od tego, jak rozumie się podstawowe zło człowieka (brak, skaza) oraz co uważa się za stan doskonały, będący przedmiotem pragnień i dążeń ludzkich, kształtuje się charakter i drogi zbawienia w poszczególnych historycznie istniejących religiach.
Omówienia idei zbawienia występujących w głównych religiach świata dokonamy przez ukazanie, jak w poszczególnych religiach odpowiada się na pytanie, od czego i do czego ma być człowiek zbawiony oraz jakie dana religia proponuje drogi, modele i moce zbawiające. Spośród wielkich religii świata zaprezentuję: buddyzm, islam oraz judaizm i chrześcijaństwo.
Buddyzm stanowi jedną z trzech - obok hinduizmu i dżinizmu - starych religii indyjskich o wyraźnym profilu praktycznym, zmierzającym do ukazania człowiekowi dróg wyzwolenia. Zawarte w buddyzmie hinajana poglądy na temat natury świata i człowieka podkreślają zmienność wszystkiego, co istnieje. Nie ma niczego, co nie miałoby początku lub końca. Nie istnieje ani wieczna materia, ani wieczne dusze, ani wieczny Bóg. Niezmiennie są tylko odwieczne prawa świata, pusta przestrzeń i nirwana. Wszystko, co istnieje, powstaje wskutek współdziałania dharm. Stanowią one elementowe czynniki istnienia, które powstają i giną, a między sobą są powiązane funkcjonalnie. Człowiek stanowi zbiór wielkiej liczby dharm, a zespołowe ich działanie kształtuje jego osobowość. Przez śmierć człowieka jego dharmy tracą wzajemny związek i przemijają, nie ginie jednak strumień światowego życia. jest on podstawą powstania nowej istoty, która kontynuuje poprzednie życie. Wielość i charakter wcieleń są uwarunkowane wolnymi, moralnymi czynami człowieka, jego postępowaniem. Bytowanie człowieka w wymiarach przestrzenno-czasowych jest zmienne, naznaczone cierpieniem, stanowi podstawowe zło, z którego człowiek powinien się wyzwolić. Wyzwolenie według buddyzmu hinajana polega na uwolnieniu od empirycznego bytowania przez przerwanie procesu wcieleń (reinkarnacji).
Aby osiągnąć zbawienie, człowiek musi zgłębić „mechanizm” wcieleń czyli musi poznać „prawo zależnego bytowania” oraz zastosować środki zmierzające do przerwania procesu wcielania. Życie Buddy jest najlepszym zobrazowaniem zarówno charakteru diagnozy (zrozumienia tego, co dla człowieka jest największym złem), jak i sposobu uwolnienia się od zła. Doszedł on do przekonania, że przyczyną nowych wcieleń jest pragnienie, „żądza” i że jedyną drogą do zlikwidowania bolesnego bytowania jest opanowanie pragnień, całkowite ich wyeliminowanie. Uwolnienie (zbawienie) zapewnia odpowiednie poznanie (wiedza) i sposób życia, a więc asceza i medytacja. Osiągnięcie zbawienie wymaga ze strony człowieka systematycznego wysiłku. Powstaje tutaj pytanie, czy zbawienie w buddyzmie domaga się jakiejś pomocy z zewnątrz, czy jest ono tylko dziełem samego człowieka. Istnieją w buddyzmie różne opinie na ten temat. Przeważa przekonanie, że buddyzm jest religią autosoterioryczną, czyli uznającą, że uwolnienie jest uzależnione od samego człowieka i uwarunkowane jego poznaniem i postępowaniem.
Ostateczne wyzwolenie jest uwolnieniem od śmierci i od narodzin, od urodzenia i od odrodzenia, które powodują śmierć i osiągnięcie stanu nirwany („rozproszenie, wygaśnięcie”). Nirwanę charakteryzuje zanik indywidualnego istnienia, stopienie się z bóstwem, polegające przede wszystkim na uświadomieniu sobie swojej z nim jedności, co w konsekwencji daje niewypowiedzianą rozkosz. jest to stan dynamiczny wzniesienia się ponad zmienny świat.
W islamie wyznaczający go muzułmanie wierzą w jednego, transcendentnego w stosunku do świata, ale rządzącego nim Boga osobowego (Allach), którego Chrystus i Mahomet są prorokami. Bóg jedyny jest źródłem i ostatecznym celem człowieka, świata i historii. Każdemu wytycza jego własny los. Wiara, która - według islamu - będąc wolnym aktem człowieka równocześnie jest darem Boga, musi wyrażać się w czynach. Jak islam charakteryzuje sytuację człowieka i jak rozumie jego zbawienie? Islam odrzuca istnienie grzechu pierworodnego, choć przyjmuje istnienie Adama i jego nieposłuszeństwa Bogu. Człowiek rodzi się naturalnie dobry i wierzący. Muzułmanie odznaczają się optymistycznym spojrzeniem na człowieka, który - ich zdaniem - kierując się naturalnymi pragnieniami może dojść do zbawienia - do raju.
Idea zbawienia i drogi osiągnięcia go kształtowały się sukcesywnie. W okresie mekkijskim muzułmanie zajmowali się przede wszystkim biednymi potrzebującymi, udzielając im pomocy. W Medynie - po triumfie armii muzułmańskiej i zdobyciu w 630 roku Medyny - Bóg wzywa do walki, do zabijania nieprzyjaciół, zapewnia zwycięstwo. „Święta wojna” staje się obowiązkiem religijnym. Według Koranu - świętej księgi islamu - zbawienie obejmuje zarówno okres życia ziemskiego, jak i pozaziemskiego. Jest zarezerwowane dla wierzących muzułmanów, których wiara wyraża się w modlitwie, postach, pielgrzymkach, trosce o ubogich i świętej wojnie. Ich wyobrażenia o stanie szczęśliwości pośmiertnej wskazują, że raj rozumiany jest jako dalszy ciąg życia doczesnego, ale jako jego „lepsza” forma.
Judaizm i chrześcijaństwo wnoszą zupełnie nowe treści w rozumienie rzeczywistości zbawienia. Akcentują przede wszystkim jego historyczny i osobowy charakter. Stąd mówi się w chrześcijaństwie o historii zbawienia. Oznacza ona interwencję zbawczą Boga w zdarzenia ludzkie, która rozwija się w dziejach świata. Jej kulminacyjnym punktem jest fakt wcielenia Syna Bożego - Jezusa Chrystusa, Jego życie i śmierć. Zbawcze dzieło Chrystusa jest nieustannie kontynuowane przez utworzoną przez Niego społeczność - Kościół, określany jako „sakrament zbawienia”. Interwencja zbawcza Boga powstała i kontynuowana w czasie nadaje sens życiu każdej osoby ludzkiej oraz sens dziejom ludzkości i całego wszechświata. Rzeczywistość zbawienia wiąże się w judaizmie i w chrześcijaństwie z sytuacją antyczną (kruche, zmienne istnienie) i moralną człowieka, będącą zwłaszcza następstwem grzechu pierwszych rodziców (grzechu pierworodnego), polegającego na naruszeniu harmonijnej więzi między człowiekiem i Bogiem. Człowiek nie jest w stanie o własnych siłach jej odbudować. Potrzebna jest mu w tym szczególna pomoc ze strony Boga. Jej obietnica towarzyszy człowiekowi od początku. Zaraz po grzechu pierwszych rodziców Bóg zapowiada osobę Odkupiciela (mesjasz). Autorem zbawienia w chrześcijaństwie jest Jezus Chrystus Bóg-człowiek, który oddaje życie, aby człowieka wyzwolić z grzechu, zadośćuczynić Bogu za nieposłuszeństwo człowieka i udzielić mocy, dzięki której człowiek będzie zdolny do nawiązania przyjacielskiego stosunku z Bogiem, do udziału w wewnętrznym życiu Trójcy Świętej.
Ze strony człowieka zbawienie dokonane i dokonywane nieustannie przez Chrystusa domaga się odpowiedzi miłości na miłość, ofiary na ofiarę, wysiłku nieustannej metanoi, przemiany życia modelowanej na wzorze Chrystusa, wysiłku moralnego, aktów religijnych, z których najważniejsze stanowią udział w sakramentach, zwłaszcza Eucharystii i pokuty.
Prezentacja idei zbawienia występujących w przedstawionych religiach świata ujawniła zarówno pewną ich zbieżność, jak i zróżnicowanie. Zbieżność dotyczy przede wszystkim samego faktu uznania przez człowieka potrzeby wydobycia się, zmiany sytuacji, jaka wiąże się z życiem ziemskim. Uderzający we wszystkich religiach jest ruch transcendencji człowieka w kierunku lepszego, trwałego, harmonijnego życia, dążenie do stanu spełnienia możliwości odczuwanych czy przeczuwanych przez człowieka, stanu zapewniającego trwałe uspokojenie i szczęście. Wszystkie religie - poza judaizmem i chrześcijaństwem - akcentują lub uznają wyłączną wartość wysiłku człowieka w osiąganiu zbawienia. Stopniowa, duchowa realizacja człowieka odbywa się dzięki jego działaniu. Rewolucyjne rozumienie zbawienia zapowiada judaizm, a realizuje chrześcijaństwo. Następuje szczególna interwencja Boga w dzieje świata, dzieje ludzkości, dzieje poszczególnej osoby. Zbawienie jest dziełem Osoby, jej czynów i skierowane jest do wolnej osoby ludzkiej. Jest zaproszeniem do takiego doskonalenia człowieka, które jest przebóstwieniem i przygotowaniem do udziału w wewnętrznym życiu Boga - wspólnoty (Trójcy Świętej).
Bibliografia
1. Religia i religioznawstwo - Zofia J. Zdybicka.
2. Istota i geneza religii - Ks. Marian Rusecki.
3. Wielki nieznany. Zarys religioznawstwa - Ks. Lech Grabowski.
4. Ewangelizacja, dialog i rozwój - Wybrane dokumenty międzynarodowej konferencji teologicznej, Nagpur (Indie) 1971 r.
5. Być chrześcijaninem dziś. Teologia dla szkół średnich - pod red. Ks. Mariana Ruseckiego.