Maria Jasińska-Wojtkowska - Problemy identyfikacji religijności dzieła literackiego
K. Dybciak: Badając pierwiastki religijne w literaturze, nie sposób uniknąć postaeienia pytania, kiedy można uznać jakiś utwór za religijny, a kiedy tylko zawierający ślady kontaktów ze sferą sakralną.
Interpretacja semantyczna daje większe możliwości - przejście od identyfikacji pierwiastków przejętych z religii do uznania ich za podstawowe pierwiastki tworzące globalny sens utworu - jednak i ona nie jest ostatecznym rozwiązaniem.
Religiologia - przyjęcie zasadniczych rozstrzygnięć co do podstawowych założeń tworzących teorię sacrum, religijności i religii , co umożlwia metodologicznie sensowne postawienie problemu „literatura a religia”, „literatura a sacrum”.
Religioznawstwo stosowane - bogate w terminy typu: Bóg, bóstwo, transcendens.
Książki Otto, Eliadego, Fromma - pojęcia podstawowe + różnorakość przeżyć i postaw religijnych, powszechność i ciągłość symboliki sakralnej.
Znajomość tego języka sacrum jest obowiązkowa - brak wiąże się z interpretacyjnymi zubożeniami i „twórczością własną” interpretatora (np. wieża Babel jako przenośnia mówiąca pozytywnie o współczesnej literaturze).
Wybór określonych założeń teoretycznych. Swiadomość i konsekwencja badawcza. Pozycja badacza albo respektowanie macierzystego kontekstu dzieła - obojętnie.
Nie można zacieśniać podstawowych kategorii w wypadku alternatywnego istnienia ujęć szerszych. Poezja Staffa sprzed I wojny - Bóg - tajemnicza, najwyższa moc, nie tylko osobowy Bóg, nastąpiłoby zubożenie poezji.
Teorie religijności: szeroka i wąska.
Religia jako wyznanie - teoretyczny model badacza lub realne zjawisko historyczne.
Religia jako historyczne zjawisko kulturowe:
Zespół przekonań z zakresu szeroko rozumianej ontologii (metafizyki, kosmologii, teologii, eschatologii)
Zespół przeświadczeń z dziedziny aksjologii i wynikających z nich norm i postulatów etycznych/estetycznych
Zespół przeżyć wewnętrznych, które mogą stanowić w wielkiej mierze przedmiot badań psychologii i socjologii
Zespół zewnętrznych form kontaktu człowieka z sacrum
Poczucie więzi społecznej, czyli świadomość wewnętrznej wspólnoty wyznawców, poczucie odrębności wobec „innych”
Różnorodność mocniejszych i słabszych znaczeń pojęć religii i religijności decyduje o analogicznym zróżnicowaniu i skalowaniu charakteru religijności utworu. Każe wyróżniać typy utworów religijnych, wprowadza problematykę bogactwa i ubóstwa form religijnych, głębi i płytkości, tradycji i nowatorstwa.
Ci, którzy badają dzieło religijne, powinni posiadać dokładną znajomość religii i jej dziejów.
Wieloaspektowość terminu RELIGIA.
Alternatywne rozstrzygnięcia - współczynnik humanisty, subiektywizm interpretatora oraz pograniczoność religii i metafizyki.
Odniesienie religijności utworu do żywej wiary wyznawców czy do religii jako składnika kultury - wyjściowa religijność gatunku (utworu) przesunęła się ze sfery życia do sfery sztuki, tzw stylizacji. , np. Dziady - dobre i złe duchu jako konwencjonalne elementy misterium.
Laicyzacja, desakralizacja. Pewne tradycyjne wyobrażenia przechodzą z czasem do składnicy znaków kultury. Przejście od religii do kultury. Dystans wobec elementów genetycznie religijnych- groteska, ironia.
Problemy te są widoczne przy postawie historyczno-opisowej. Postawa pragmatyczna - naczelna instancja to rzeczywista lub postulowana świadomość religijna czy kulturowa czytelnika.
Decyzje ustosunkowania się do:
Relacji wiążących dzieło lit. Z jego genezą i osobą autora
Funkcji , którą w rzeczywistości spełniało dzieło w okolicznosciach jego publikacji
Dzieła lit. Jako komunikatu , choćby pośredniego, na temat rzeczywistości pozaliterackiej
(genetyczne, funkcjonalne, strukturalne)
Religijność utworu - odniesienie semantycznej wymowy do sfery sacrum, kluczowe relacje osobowe w utworze
Czasem to dzieło promieniuje na autora, a nie odwrotnie.
Większy dystans pomiędzy realnym autorem a podmiotem lirycznym, tym łatwiej wziąć w cudzysłów religijność utworu i na odwrót; stylizacja (dystans) a naturalny system(brak dystansu).
Dwugłosowość stylizacji. Wyjście poza autonomię utworu przez umieszczenie go w otoku macierzystego systemu wypowiedzi. Podmiot mówiący jako alter ego twórcy. Utwory religijne-pozaliteracki autentyzm.
Krytyka a religijna interpretacja - wydobywanie z biografii autora argumentów za zastosowaniem stylizacji.
Biografizm sensu stricto - utwór jest religijny tylko okazjonalnie, konwencjonalnie.
Zależność kwalifikacji religijności utworu od pozycji i rangi elementu sacrum w strukturze literackeigo konkretu.
Tworzywo - wykorzystanie elementów religijnych z realnej, czyli konkretnej sfery rzeczywistości (wydarzenia, hagiografia). Czy dzieło literackie kontunuuje to gotowe już ukształtowanie czy wtórnie modeluje je?
Unaocznione zostały specyficzne problemy związane z badaniem religijności utworów literackich. Do badań religijności nie wystarczą wyłącznie należyte kompetencje literaturoznawcze i potoczne , czyli na ogół minimalne obycie religiologiczne. Ale nie można równiez poprzestawać tylko na przygotowaniu religioznawczym.