Status jednostki w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
Konwencja ta została przyjęta w Rzymie 4 listopada 1950 roku, a w życie weszła 3 września 1953 roku. Jej stronami są 23 państwa - członkowie Rady Europy. „ Rządy Państw-Sygnatariuszy niniejszej Konwencji, członków Rady Europy, zważywszy na Powszechną Deklarację Praw Człowieka uchwaloną 10 grudnia 1948 roku przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych;
zważywszy, że owa Deklaracja zmierza do zapewnienia powszechnego i efektywnego uznania i stosowania zawartych w niej praw;
zważywszy, że celem Rady Europy jest osiągnięcie większej jedności jej członków i że jednym ze sposobów osiągnięcia tego celu jest ochrona oraz rozwój praw człowieka i podstawowych wolności;
potwierdzając swoją głęboką wiarę w te podstawowe wolności, które są fundamentem sprawiedliwości i pokoju na świecie i których zachowanie opiera się głównie z jednej strony na rzeczywiście demokratycznym ustroju politycznym, z drugiej na jednolitym pojmowaniu i wspólnym poszanowaniu praw człowieka, do których się one odwołują;
zdecydowane, jako rządy Państw europejskich działających w tym samym duchu i posiadających wspólne dziedzictwo ideałów i tradycji politycznych, poszanowania wolności i rządów prawa, podjąć pierwsze kroki w celu zbiorowego zagwarantowania niektórych praw wymienionych w Powszechnej Deklaracji”.
Państwa - strony Konwencji decydują się zapewnić każdemu człowiekowi podlegającemu ich jurysdykcji, cały wachlarz praw i wolności określonych w Konwencji.
Konwencja ta zawiera prawa i wolności przysługujące jednostce, których rodowodu można doszukiwać się w poszczególnych koncepcjach doktrynalnych statusu jednostki.
Wolności i prawa gwarantowane jednostce wymienione są w rozdziale pierwszym Konwencji.
W artykule 2 Konwencji jest mowa o prawie człowieka do ochrony jego życia. Ochrona ta ma być gwarantowana przez państwo, a dokładniej przez prawo obowiązujące w tym państwie. Zgodnie z tą zasadą nikt nie może zostać pozbawiony życia, poza wyjątkami w prawie określonymi. Do wyjątków tych należy: prawomocne skazanie przez sąd za popełnione przestępstwo, za które ustawa przewiduje karę śmierci. Wymienione są tutaj jeszcze trzy sytuacje, w których pozbawienie życia nie jest sprzeczne z tą zasadą. Są to następujące sytuacje: obrona osoby przed bezprawną przemocą, wykonanie zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem oraz zgodne z prawem działanie podjęte w celu stłumienia zamieszek lub powstania.
Prawo to jest fundamentem dla wszystkich innych wolności i praw jednostki. Jest ono swoiste dla wszystkich koncepcji doktrynalnych statusu jednostki opisanych przeze mnie. Każda z tych koncepcji zakłada prawną ochronę życia jednostki. Bez tej ochrony człowiek żyłby w niepewności i strachu, każdy mógłby, gdyby taka była jego wola, pozbawić innego człowieka życia. To doprowadziłoby do chaosu i rozpadu społeczeństwa. Nie jest to celem jakiejkolwiek z koncepcji doktrynalnych statusu jednostki. Koncepcje te zmierzają raczej do pewnego uporządkowania relacji między jednostkami, do określenia zasad, którymi jednostki powinny się kierować i które powinny je obowiązywać.
W artykule 3 Konwencji mowa jest o zakazie tortur oraz nieludzkiego traktowania. Ta zasada także należy do założeń każdej z koncepcji doktrynalnych opisanych przeze mnie.
Artykuł 4 wspomina o zakazie trzymania kogokolwiek w niewoli lub w poddaństwie. Zasada ta wypływa z ogólnej zasady wolności osobistej jednostki. Nie ma ona zastosowania w przypadkach, kiedy pozbawienie wolności jest następstwem wydania przez sąd prawomocnego orzeczenia sądowego. Takie pozbawienie wolności nie może być rozumiane jako poddaństwo, czy niewola, ma ono na celu ukaranie jednostki za popełnione przestępstwo. W artykule tym jest także mowa o niedopuszczalności zmuszania kogokolwiek do pracy. Zgodnie z tą zasadą żadna jednostka nie może wbrew jej woli być zmuszana do świadczenia pracy. Artykuł ten zawiera także wyjątki od tej zasady, sytuacje w których jednostka jest zmuszona do świadczenia pracy, a nie jest to traktowane jako niezgodne z prawem. Zalicza się tu: świadczenie pracy podczas odbywania kary pozbawienia wolności, podczas odbywania służby wojskowej lub służby zastępczej, świadczenie pracy w stanach nadzwyczajnych i klęsk zagrażających życiu lub dobru społeczeństwa oraz świadczenie pracy stanowiącej zwykłe obowiązki obywatelskie.
Artykuł 5 wspomina o prawie jednostki do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Zawarte są tutaj także wyłączenia od tej zasady przewidziane przez prawo. Należą do nich: pozbawienie wolności na mocy zgodnego z prawem orzeczenia sądowego, zgodne z prawem zatrzymanie lub aresztowanie, zgodne z prawem pozbawienie wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi.
W artykule 6 Konwencji mówi się o prawie jednostki do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jej sprawy przez niezawisły sąd, ustanowiony ustawą. W punkcie drugim tego artykułu mowa jest o zasadzie domniemania niewinności oskarżonego do czasu udowodnienia mu winy stwierdzonej orzeczeniem sądowym. Punkt trzeci tegoż artykułu zawiera katalog praw jednostki oskarżonej o popełnienie czynu zagrożonego karą. Do tych praw zaliczają się między innymi: prawo do otrzymania informacji o przyczynie wniesienia przeciwko niemu oskarżenia, następnym z praw przysługujących oskarżonemu jest prawo do przygotowania obrony - może on bronić się osobiście lub przez wybranego przez siebie obrońcę, może także skorzystać z usług obrońcy wyznaczonego z urzędu.
Artykuł 8 mówi o prawie jednostki do poszanowania jej życia prywatnego i rodzinnego oraz jej mieszkania i korespondencji. Od zasady tej przewidziane są wyjątki. Ustawa może dopuścić ingerencję państwa w te prawa jednostki ze względu na bezpieczeństwo państwowe, publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw innych osób.
W artykule 9 Konwencji mowa jest o prawie jednostki do wolności myśli, sumienia i wyznania. Zwłaszcza koncepcja liberalna uznaje to prawo jednostki jako jedno z podstawowych. Zgodnie z tą zasadą żadnemu człowiekowi nie mogą być narzucane jakieś przekonania religijne. Każdy ma prawo do wyboru wyznania i przekonań oraz nie może być, poza wyjątkami przewidzianymi przez ustawę, ograniczany w praktykowaniu i uprawianiu kultu. Ograniczenia mogą występować tylko w przypadkach, gdy wymaga tego ochrona interesu i porządku publicznego, zdrowia oraz moralności, a także ochrona praw i wolności innych osób.
Artykuł 10 zawiera prawo jednostki do wolności wyrażania opinii. Prawo to wywodzi się z koncepcji liberalnej statusu jednostki. Liberalizm zakłada prawo każdego człowieka do posiadania własnej opinii na każdy temat i do publicznego jej wyrażania. Także tutaj ustawy mogą zawierać pewne ograniczenia co do tej wolności. Przeciwieństwem liberalizmu jest w tej sprawie koncepcja marksistowska. Nie przewiduje ona prawa jednostki do wyrażania swojej opinii, opinii która jest niezgodna z założeniami tej koncepcji, która je krytykuje i godzi w nie. Tutaj jednostki powinny wyrażać raczej opinie pochlebiające oraz aprobatę, krytyka natomiast nie jest mile widziana.
Artykuł 11 Konwencji zawiera prawo jednostki do swobodnego zgromadzania się i stowarzyszania oraz do tworzenia związków zawodowych dla zabezpieczenia własnych interesów. Tutaj ustawa, także może nakładać na jednostki pewne ograniczenia, jeżeli wymagają tego okoliczności. Poza tym artykuł ten przewiduje możliwość ograniczenia tego prawa w stosunku do ściśle określonych grup ludzi: członków sił zbrojnych, policji oraz administracji państwowej.
Artykuł 12 wspomina o prawie zawierania związków małżeńskich pomiędzy kobietami i mężczyznami, kiedy osiągają odpowiedni wiek. Jest tutaj także mowa o prawie małżonków do założenia rodziny. Artykuł ten w kwestii regulacji prawnej małżeństwa odwołuje się do prawa wewnętrznego każdego z państw - sygnatariuszy konwencji.
W artykule 13 mowa jest o prawie jednostki do skargi na naruszenie jej praw zawartych w Konwencji. Jednostce w tym przypadku przysługuje skuteczny środek odwoławczy do właściwego organu państwowego.
W artykule 14 wspomina się o zakazie dyskryminacji w korzystaniu z praw i wolności zawartych w Konwencji. Bez wyjątków, każda jednostka będąca obywatelem państwa będącego sygnatariuszem Konwencji, ma zapewniony, zgodnie z treścią tego artykułu, pełen dostęp do praw i wolności w niej wymienionych.
Artykuł 15 mówi o możliwości zawieszenia stosowania zobowiązań wynikających z Konwencji na wypadek wojny. W tym przypadku państwo-sygnatariusz jest obowiązane powiadomić o fakcie zawieszenia stosowania postanowień Konwencji Sekretarza Generalnego Rady Europy. Ograniczenie stosowania postanowień Konwencji nie może trwać w nieskończoność, państwo powinno informować Sekretarza Generalnego o tym, kiedy zawieszone postanowienia będą ponownie stosowane. Artykuł ten wylicza zobowiązania Konwencji, których nie można uchylać, nawet na wypadek wojny. Do wyjątków tych należą: prawo jednostki do ochrony życia, zakaz stosowania tortur, zakaz trzymania kogokolwiek w niewoli lub poddaństwie oraz zasada stanowiąca zakaz sądzenia kogokolwiek za czyn, który w czasie jego popełnienia nie był karalny.
W artykule 16 mowa jest o prawie każdego z państw-sygnatariuszy do ograniczania w razie potrzeby działalności politycznej cudzoziemców.
Artykuł 17 wskazuje jak należy interpretować postanowienia Konwencji. Stanowi się tutaj zakaz takiej interpretacji przepisów Konwencji, która prowadziłaby do zniweczenia praw i wolności wynikających z Konwencji, a także ograniczania tych praw w większym stopniu niż to przewiduje Konwencja.
Artykuł 18 stanowi zasadę według której wszelkie ograniczenia stosowania praw i wolności wymienionych w Konwencji nie powinny być podejmowane w innych celach, niż te, dla których je ustanowiono.
Do Konwencji tej dołączone są protokoły, które zawierają między innymi rozszerzenie katalogu praw jednostki wymienionych w Konwencji, jak i konkretyzację pojmowania praw i wolności w niej wymienionych. Każdy z tych Protokołów jest otwarty do podpisu dla państw-sygnatariuszy Konwencji. Artykuły Protokołów zawierające postanowienia dotyczące praw i wolności jednostki są traktowane jako dodatkowe artykuły Konwencji.
Protokół pierwszy zawiera inne wolności i prawa niż te, które zawarte są w rozdziale I Konwencji.
W artykule 1 tego Protokołu mowa jest o prawie jednostki do ochrony własności. Artykuł ten mówi: „Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego”.
Artykuł 2 Protokołu mówi o prawie jednostki do nauki. W myśl tego artykułu „Nikt nie może być pozbawiony prawa do nauki”.
W artykule trzecim Protokół ten wspomina o prawie jednostki do wolnych wyborów. Mają one zapewnić jednostce możliwość wyrażania opinii w zakresie wyboru „ciała ustawodawczego”.
Protokół czwarty do Konwencji zawiera prawa i wolności inne niż zawarte w Protokole pierwszym oraz w Konwencji.
W artykule 1 mowa jest o zakazie pozbawienia wolności „z powodu niemożności wykonania zobowiązania umownego”.
Artykuł 2 zawiera prawo jednostki do swobodnego poruszania się. Swoboda ta może być ograniczona w prawie wewnętrznym każdego z państw-sygnatariuszy Konwencji wyłącznie przez ustawę. Ograniczenie to może wystąpić ze względu na „bezpieczeństwo państwowe i publiczne, utrzymanie porządku publicznego, zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia lub moralności, lub ochronę praw i wolności innych osób”.
Artykuły 3 i 4 mówią o zakazie wydalania jednostek z państw. Artykuł 3 mówi o zakazie wydalania jednostek z państw, których są obywatelami, natomiast artykuł 4 mówi o zakazie zbiorowego wydalania cudzoziemców.
Protokół szósty mówi o karze śmierci, a mianowicie o jej zniesieniu przez państwa-sygnatariuszy tego Protokołu. Przez zniesienie tej kary rozumie się zakaz skazania kogokolwiek na karę śmierci, a także zakaz jej wykonania. Istnieje jednak wyjątek od tej zasady. Ustawa może przewidywać taką karę, ale jedynie za czyny popełnione podczas wojny lub w okresie zagrożenia wojennego.
Protokół siódmy do Konwencji zawiera w artykule 2 prawo jednostki do odwołania w sprawach karnych. Każda jednostka, która została uznana za winną przez sąd ma prawo do wniesienia odwołania do sądu wyższej instancji. Wyjątki od tej zasady zawiera punkt 2 tego artykułu - „Wyjątki od tego prawa mogą być stosowane w przypadku drobnych przestępstw, określonych w ustawie, lub w przypadkach, gdy dana osoba była sądzona w pierwszej instancji przez sąd najwyższy albo została uznana za winną i skazana w wyniku zaskarżenia wyroku uniewinniającego sądu pierwszej instancji”.
Artykuł 3 tegoż Protokołu mówi o prawie jednostki do uzyskania odszkodowania w przypadku jej bezprawnego skazania.
W artykule 4 mowa jest o zakazie ponownego sądzenia lub karania przed sądem tego samego państwa za przestępstwo, za które jednostka została już skazana lub została uniewinniona.
Artykuł 5 mówi o równości małżonków. Dotyczy to równości ich praw i obowiązków w stosunkach małżeńskich oraz w stosunkach z ich własnymi dziećmi.
A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne, Lublin 1992, s. 276
A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne, Lublin 1992, s.277
A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne, Lublin 1992, s. 278 i n.
A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne, Lublin 1992, s. 293
Tamże, s. 293
Tamże, s. 297
Tamże, s. 298
A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne, Lublin 1992, s.304