Przysadka mózgowa jest gruczołem o masie ok. 0,5 g i rozmiarach 12 x 10 x 9 mm, leżącym u podstawy mózgu, na siodle tureckim. W przysadce mózgowej wyróżnia się dwie części (Ryc.):
część przednią - przysadkę gruczołową, stanowiącą 75% masy przysadki i wydzielającą do krwioobiegu różne hormony, tzw. hormony tropowe, aktywujące komórki dokrewne na obwodzie, np. w nadnerczach, tarczycy, jądrze, jajniku. Czynność przedniego płata przysadki mózgowej jest regulowana przez pochodzące z podwzgórza hormony stymulujące (liberyny) i hamujące (statyny). Hormony podwzgórzowe doprowadzane są do przysadki poprzez specjalną sieć naczyń krwionośnych, która scala funkcje układu dokrewnego i nerwowego.
część tylną - przysadkę nerwową, będącą wydłużeniem pola podwzgórzowego mózgu. Jest ona zbudowana z aksonów komórek nerwowych leżących w jądrach nadwzrokowym i przykomorowym podwzgórza oraz z podporowych komórek glejowych zwanych pituicytami. Aksony te tworzą szlak podwzgórzowo-przysadkowy, przez który do tylnego płata przysadki transportowane są hormony: oksytocyna i hormon antydiuretyczny (ADH)/wazopresyna, syntetyzowane przez wyspecjalizowane komórki nerwowe podwzgórza, których ciała tworzą jądra nadwzrokowe i przykomorowe podwzgórza - skupiska istoty szarej w podwzgórzu.
Zatem z części tylnej przysadki wydzielane są do krążenia dwa hormony syntetyzowane w podwzgórzu.
Zrąb przysadki gruczołowej zbudowany jest z tkanki łącznej właściwej luźnej, zawierającej włókna siateczkowate i podtrzymującej liczne naczynia krwionośne. Główną masę tej części przysadki stanowią układające się grupami komórki endokrynowe, wydzielające hormony tj.:
tyreotropina (TSH), wpływająca stymulująco na komórki pęcherzyków tarczycy, wydzielające hormony tarczycy
folitropina (FSH) i lutropina (LH), wpływające na wydzielanie hormonów przez jajniki i jądra
somatotropina (STH, hormon wzrostu, GH), która wpływa na komórki wątrobowe, pobudzając je do wydzielania insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1, insulin-like growth factor -1; dawniej nazywanego somatomedyną), stymulującego wzrost chrząstki, kości i innych tkanek.
prolaktyna (PRL, LTH, hormon laktogenny), wpływająca na zapoczątkowanie wzrostu gruczołu mlekowego i wydzielanie mleka oraz wytworzenie stereotypu zachowań macierzyńskich.
adrenokortykotropina (ACTH), która wpływa stymulująco na wydzielanie hormonów przez komórki kory nadnerczy
lipotropina (LPH), działa stymulująco na komórki tłuszczowe, powodując rozpad tłuszczu (lipolizę).
melanotropina (MSH), wywiera słaby wpływ na komórki barwnikotwórcze (melanocyty), mogąc powodować przebarwienia skóry.
Tradycyjnie komórki części przedniej przysadki dzieli się na trzy typy: komórki kwasochłonne (cytoplazma barwi się barwnikami kwaśnymi) należą do nich komórki produkujące STH i PRL, komórki zasadochłonne (cytoplazma barwi się barwnikami zasadowymi), taką charakterystykę mają komórki produkujące TSH, FSH, LH, ACTH, MSH, LPH i komórki chromofobne (barwnikooporne, ich cytoplazma nie ulega wybarwieniu), zawierające drobne ziarna cytoplazmatyczne. Nie wiadomo jednak czy i jakie hormony wytwarzają te komórki. Niektóre z komórek chromofobnych są uważane za komórki mające zdolność do podziałów i mogące stanowić źródło odnowy komórek endokrynowych przysadki gruczołowej.
Komórki przedniego płata przysadki klasyfikuje się również według obecności hormonów w ich cytoplazmie. Hormony te wykrywa się metodami immunohistochemicznymi z użyciem odpowiednich przeciwciał skierowanych przeciwko każdemu z hormonów przysadki.
Przysadka mózgowa jest wielofunkcyjnym gruczołem dokrewnym, wydzielającym różne hormony wywierające wpływ na wiele narządów obwodowych. Natomiast podwzgórze koordynuje czynności układu dokrewnego i nerwowego. Hormony syntetyzowane w podwzgórzu to wspomniane wcześniej: hormon antydiuretyczny/wazopresyna i oksytocyna. Inne hormony podwzgórzowe są hormonami hamującymi (statyny) lub uwalniającymi (liberyny), kontrolującymi sekrecję hormonów części przedniej przysadki. Należą do nich:
tyreoliberyna (TRH) - hormon uwalniający tyreotropinę
gonadoliberyny (LH/FSH-RH) - hormony uwalniające gonadotropiny
somatoliberyna (SRH) - hormon uwalniający somatotropinę
somatostatyna (SIH) - hormon hamujący uwalnianie somatotropiny
prolaktoliberyna (PRH) - hormon uwalniający prolaktynę
prolaktostatyna (PIH) - hormon hamujący uwalnianie prolaktyny, znany również jako dopamina (DA)
kortykoliberyna (CRH) - hormon uwalniający kortykotropinę
melanoliberyna (MRH) - hormon uwalniający melanotropinę
melanostatyna (MIH) - hormon hamujący uwalnianie melanotropiny
Hormony te transportowane są z podwzgórza do przysadki wyspecjalizowanym systemem naczyń krwionośnych, tak aby działały lokalnie na komórki endokrynowe w części przedniej przysadki.
7