Uniwersytet Łódzki

Wydział Filologiczny

Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej

Agnieszka Grzelak

Nr indeksu: 258383

Agnieszka Siwocha

Nr indeksu: 288148

DIGITALIZACJA

jako nowa forma udostępniania czasopism

Referat napisany
pod kierunkiem
dr Eveliny Kristanovej

Łódź 2010

Spis treści

Pojęcie digitalizacji

1. Definicje digitalizacji

Digitalizacja jest pojęciem stosunkowo młodym. Najprostsza definicja tego słowa pochodzi z książki Małgorzaty Kowalskiej Dygitalizacja zbiorów bibliotek polskich: proces zamiany danych analogowych na cyfrowe. Według Słownika wyrazów obcych digitalizacja (rzadziej dygitalizacja) to nadawanie postaci cyfrowej danym pisanym i drukowanym, zawartym na nośnikach magnetycznych lub innych; cyfryzacja. <od ang. Digitalization>. Inne definicje digitalizacji:

• dyskretyzacja, kwantowanie - proces zamiany informacji pochodzących z obiektów świata realnego (analogowych) na ich reprezentację cyfrową, co umożliwia ich przetwarzanie w urządzeniach elektronicznych opartych o architekturę zero-jedynkową oraz gromadzenie na dostosowanych do tej architektury nośnikach danych,

• digitalizacja (w bibliotekarstwie) oznacza wprowadzenie do pamięci komputera tradycyjnych, drukowanych lub rękopiśmiennych materiałów bibliotecznych w postaci danych cyfrowych metodą skanowania. Powstający w wyniku skanowania plik graficzny ma postać bitmapy,

• proces przetwarzania sygnałów (dźwięku, obrazu, danych) analogowych na postać cyfrową (przedstawianą w postaci ciągów zer i jedynek), który realizowany jest za pomocą przetwornika analogowo-cyfrowego,

• zamiana danych (np. materiałów bibliotecznych) z postaci analogowej na cyfrową możliwą do przechowywania i przetwarzania przez komputer. Procesem bardzo ważnym po uzyskaniu danych w wyniku skanowania jest obróbka cyfrowa, odpowiednia pozwala publikować materiały jako biblioteki cyfrowe. Cele digitalizacji: archiwizacja, ochrona oryginału, przeglądanie i udostępnianie, ewidencja zasobu,

• proces zamiany danych na format cyfrowy w celu ich odtwarzania przez komputer. W systemach informacyjnych proces ten zwykle odnosi się do zamiany tekstu drukowanego lub obrazu na postać binarną i przebiega z wykorzystaniem urządzeń skanujących, umożliwiających wyświetlanie danych na ekranie monitora (…)

2. Digitalizacja zasobów bibliotecznych a digitalizacja na potrzeby bibliotek cyfrowych

Celem digitalizacji zasobów bibliotecznych jest „przechowywanie” zasobów w formie cyfrowej pod kątem nowej techniki archiwizacji. Głównym zadaniem jest ratowanie unikatowych dzieł będących ważnym elementem dziedzictwa kulturalnego ludzkości.

Natomiast głównym celem bibliotek cyfrowych jest nie sama archiwizacja, ale możliwość udostępniania zasobów bibliotecznych za pomocą np. Internetu. Idzie za tym całkiem inna polityka odnośnie wymagań formatów zapisu, inne wymagania co do rozdzielczości i jakości obrazów oraz składowania i udostępniania - obrazy muszą być szybko przesyłane w sieci.

3. Proces i technologie digitalizacji

Digitalizacja, podobnie jak inne formy reprodukcji jest czynnością, która wymaga manipulowania na oryginalnym materiale - stwarza to zagrożenie dla jego bezpieczeństwa. Wskazane jest więc wybranie takiej formy konwersji nośników, która umożliwi jednoczesne zabezpieczenie treści intelektualnej danego materiału oraz jego przeformatowanie na postać elektroniczną.

Istnieją liczne normy dotyczące filmowania, obróbki oraz przechowywania mikrofilmów, jednak w przypadku digitalizacji nie ma ustalonych norm i standardów. Powoduje to, że zastosowanie techniki cyfrowej do bezterminowego przechowywania pozostaje niepewne. Idealnym rozwiązaniem byłaby możliwość wykonywania w trakcie jednego procesu zarówno digitalizacji, jak i mikrofilmowania (przede wszystkim ze względu na korzyści dla oryginału - tylko raz byłby narażany na uszkodzenie). Poza tym czas potrzebny na przeprowadzenie takiej operacji byłby zdecydowanie krótszy. Akie rozwiązanie nie ma jednak samych zalet - aby wykonać taką operację potrzebny jest kosztowny sprzęt - kamera hybrydowa. Tańsze rozwiązanie, ale bardziej czasochłonnym, to wcześniejsze zabezpieczenie oryginałów poprzez stworzenie form pośrednich - mikroformy oraz kolorowych negatywów.

Oryginały przeznaczone do zabezpieczenia i digitalizacji można podzielić na dwie grupy: czarno-białe (np. druk, rysunek itp.) lub kolorowe i półtonowe (np. fotografie, grafiki, ilustracje, inicjały itp.). Taki podział wynika z wyboru różnych metod digitalizacji materiałów z różnych grup. Do pierwszej grupy należą czasopisma, druki, ryciny jako materiały, których treścią jest tekst lub czarno-białe grafiki (nadają się one do skanowania w trybie jednobitowym - tzw. Line art). Początkowo powinny zostać zmikrofilmowane (zabezpieczone), później przetworzone na postać cyfrową przy użyciu skanera do mikroform.

W drugiej grupie ważne są kolory - ich nie da się przedstawić za pomocą plików jednobitowych. Dobrym rozwiązaniem jest wykonanie filmów negatywowych barwnych lub półtonowych, które następnie zostaną zdigitalizowane.

Jeśli chodzi o zbiory specjalne (rękopisy, inkunabuły, grafiki, starodruki, stare dokumenty itp.), w większości przypadków nie da się digitalizowanych treści zapisać w postaci plików tekstowych przy pomocy technologii OCR. Ważnymi elementami są grafiki, kolory, nawet struktura papieru. Do ich cyfrowego zapisu powinno się użyć formatów graficznych oraz odpowiedniej rozdzielczości. Jeśli użyje się większej rozdzielczości utrudnia udostępnianie ich przez Internet. Można ten problem ominąć poprzez stosowanie odpowiednich kompresji i ograniczając rozmiary obrazków. Celowe wydaje się zorganizowanie dwóch form udostępniania zbiorów w postaci cyfrowej:

• udostępnianie offline, które polega na udostępnianiu źródłowych plików na stanowiskach komputerowych w czytelniach bibliotek,

• udostępnianie online - polegające na udostępnianiu przez Internet skompresowanych plików niższej jakości.

Istnieją trzy metody digitalizacji: poprzez mikrofilmowanie, a następnie skanowanie, skanowanie bezpośrednie oraz fotografowanie aparatem cyfrowym.

a. Mikrofilmowanie i skanowanie

Technika mikrofilmowania i skanowania jest techniką najbardziej profesjonalną. Wymaga więc największych nakładów finansowych. Stosowana jest już od kilkunastu lat z powodzeniem na całym świece a szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Jej zalety to:

• bezinwazyjna metoda digitalizacji,

• bardzo wysoka jakość i trwałość informacji,

• możliwość odczytania informacji bez specjalistycznych urządzeń,

• zapewnienie bezpieczeństwa zbiorów cennych, zagrożonych i uszkodzonych,

• szybkość skanowania z mikrofilmu.

b. Bezpośrednie skanowanie

Niegdyś nie rozważano możliwości skanowania tą techniką, gdyż oferowała niską rozdzielczość, niską jakość obrazu i jego dynamikę, małe pole skanowania, a przede wszystkim nie gwarantowała bezpieczeństwa obiektom szczególnie cennym. Z biegiem czasu skanowanie bezpośrednie zostało udoskonalone. Obecnie osiągnięto poziom, który wręcz dorównuje jakości technologii mikrofilmowania. Aby skanować dokument należy wziąć pod uwagę jego fizyczny rozmiar i postać, poziom szczegółów, zakres tonalny i obecność koloru.

O jakości skanu decydują trzy czynniki: technika użyta w urządzeniu do digitalizacji, umiejętności operatora i właściwości obrazu źródłowego.

c. Fotografowanie aparatem cyfrowym

Fotografowanie nadaje się głównie do utrwalania w postaci cyfrowej obiektów 3D. Za pomocą aparatu cyfrowego można digitalizować duże arkusze (np. mapy czy plakaty). Aby digitalizować profesjonalnie za pomocą aparatu cyfrowego należy zadbać m.in. o światłomierze, statywy i uchwyty pozwalające zmniejszyć wstrząsy aparatu oraz osprzęt do mikro i makro fotografii.

d. Skanowanie mikroform

Aby przeprowadzić digitalizację mikroformy potrzebny jest specjalny skaner umożliwiający rejestrowanie obrazu z wysoką rozdzielczością. Możliwe jest zakupienie oprogramowania ze skanerem, które pozwala na częściowe zautomatyzowanie tego procesu, poprzez samoczynne nazywanie i zapisywanie plików. Czasami obsługa manualna ogranicza się do przewinięcia kolejnej klatki i wciśnięcia klawisza „Enter” - czas potrzebny na tą operację to ok. 10 sekund. Jakość mikrofilmów (szczególnie tych starszych) nie zawsze jest idealna - konieczne jest wtedy zmienianie ustawień skanera w czasie skanowania, co wydłuża czas otrzymania gotowego skanu.

e. Skanowanie filmów negatywowych

Obecnie na rynku są dostępne profesjonalne urządzenia umożliwiające przeprowadzenie digitalizacji bezcennych zbiorów. Jednak sprzęt ten jest kosztowny, dlatego decyzja o jego zakupie powinna być starannie zaplanowana.

f. Obróbka plików

Aby powstałe po skanowaniu pliki mogły być sprawnie udostępniane oraz ekonomicznie magazynowane, należy poddać je obróbce komputerowej. Najważniejszymi zabiegami, które powinno się przeprowadzić są: kadrowanie, filtrowanie oraz kompresja. Obróbka plików jest czynnością czasochłonną i sprawne jej przeprowadzenie wymaga zastosowania odpowiedniego sprzętu komputerowego oraz oprogramowania. Warto więc zadbać o to, żeby komputer, na którym będzie wykonywana obróbka plików posiadał wystarczającą ilość pamięci operacyjnej oraz dyskowej i wystarczająco szybki procesor.

g. Porządkowanie i zapisanie plików na nośnikach

Kolejnym etapem prac jest uporządkowanie plików w sposób umożliwiający łatwe korzystanie z nich oraz zapisanie na nośnikach, najczęściej na płytach CD. Jeżeli dane dzieło zawiera również kolorowe elementy graficzne, które zostały zapisane w plikach RGB (TIFF oraz JPEG). Gdy dane mamy już przygotowane należy je zapisać na nośniku. Na dzień dzisiejszy najbardziej popularnym nośnikiem jest płyta CD, ale zapewne w niedługim czasie zostanie ona zastąpiona przez płytę DVD. Każdemu nośnikowi (płycie) zawierającemu zdigitalizowane materiały powinna zostać nadana sygnatura umożliwiająca jego identyfikację oraz szybkie dotarcie do poszukiwanych treści. Informacja o tym, na jakim nośniku należy szukać dzieła o określonej sygnaturze powinna być zawarta na karcie katalogowej danego dzieła oraz w bazach z danymi i katalogach, w których czytelnik rozpoczyna poszukiwanie. Opisany powyżej sposób przygotowania danych do użytku jest bardzo prosty i dzięki temu może być przeprowadzony w przeciętnej pracowni komputerowej, niekoniecznie przez wyspecjalizowany personel. Ponadto umożliwia w miarę szybkie przygotowanie źródłowych plików do natychmiastowego ich udostępniania.

Technologie digitalizacji muszą podołać zadaniu zarchiwizowania różnych rodzajów zasobów. W przypadku zasobów bibliotecznych będą to zagrożone cenne zbiory, jak na przykład wiekowe manuskrypty i inne materiały w postaci: czasopism, gazet, ilustracji, fotografii, szkiców, rycin, map a przede wszystkim książek. Technologie te muszą więc być bardzo elastyczne, ponieważ muszą umożliwiać utrwalanie w postaci cyfrowej wielu różnych nośników informacji.

h. Obróbka grafiki cyfrowej

Celem tego procesu jest końcowe obrobienie materiałów. Należy poprawić wszelkie niedoskonałości zeskanowanych dokumentów, które głównie dotyczą jasności, kontrastu, ostrości bądź wymiarowania. Obróbka ta najczęściej polega na polepszeniu jakości obrazów cyfrowych oraz dostosowaniu ich parametrów do oczekiwanej postaci (np. odpowiednie skompresowanie przyczynia się do zmniejszenia wielkości, co pozwala w przypadku umieszczenia go w Internecie na szybkie ściągnięcie).

Na rynku dostępnych jest wiele programów do obróbki grafiki, ale mało jest tych w pełni profesjonalnych i najbardziej zaawansowanych. Możemy do nich zaliczyć: Corel Photopaint, Paint Shop Pro, Micrographic Picture Designer i Adobe Photoshop.

W wyniku obróbki grafiki cyfrowej oraz kompresji obrazów cyfrowych materiały nadają się do publikacji w postaci biblioteki cyfrowej.

i. Kompresja obrazów cyfrowych

Kompresja obrazów cyfrowych służy do redukowania rozmiaru pliku obrazów na potrzeby przestrzeni dyskowej, przetwarzania (mniejsze obrazy wymagają mniejszych mocy obliczeniowych) oraz transmisji (na potrzeby optymalizacji przesyłania danych w sieci Internet). Bez obróbki nie ma możliwości przeszukiwania treści, np. znalezienia określonej frazy tekstu albo wyodrębnienia ilustracji. Kompresja polega na zmianie sposobu zapisu informacji w taki sposób, aby zmniejszyć objętość zbioru, nie zmieniając przenoszonych informacji. Chodzi o przedstawienie tego samego zestawu informacji, ale za pomocą mniejszej liczby bitów. Wyróżniamy dwa rodzaje kompresji:

• kompresja bezstratna - gdy mamy możliwość odzyskania dokładnie takiej samej postaci pierwotnej z postaci skompresowanej,

• kompresja stratna - gdy nie mamy możliwości odzyskania takiej samej postaci pierwotnej z postaci skompresowanej, jednak główne właściwości obrazu zostają zachowane.

• Istnieją różne formaty kompresji plików graficznych. Formaty te różnią się m.in. rozdzielczością, dlatego jedne z nich są lepsze w procesie digitalizacji, inne - gorsze. Każdy z nich ma swoje wady i zalety: AVI (Audio/Video Interface), BMP, DjVu, EPS, PS, DCS (PostScript/Encapsulated PostScript), FLM (Filmstrip Format), GIF (Grafics Interchange Format), JPEG, JPG (Joint Photographic Experts Group), PCT, PIC, PICT, PCX, PDF (Page Description Format), PNG (Portable Network Graphic), PSD, PDD, PXR, RAW, TIFF (Tagged Image File Format).

4. Trudności w digitalizacji

Istnieje wiele trudności dla bibliotek w digitalizacji:

• nietrwałość nośników fizycznych (np. płyty CD),

• szybkie zmiany technologiczne, które dotyczą sprzętu komputerowego oraz oprogramowania,

• specyfika formy wydawniczej czasopism (często są wielkoformatowe),

• duże nakłady finansowe,

• w zależności od jakości papieru mogą wystąpić trudności w odczytaniu zdigitalizowanych plików,

• przechowywanie plików związane jest z nowymi formatami zapisu danych (ostatnimi czasy często wykorzystywany jest format DjVu),

• proces jest czasochłonny i pracochłonny.

Zaleca się wspólne działanie bibliotek - zmniejsza to koszty jednostkowe, pozwala zaoszczędzić pracy (nie digitalizuje się dwa razy tego samego) oraz korzystanie z pomocy finansowej instytucji rządowych, organizacji, fundacji wspierających rozwój nauki, bibliotek czy nowoczesnych technologii.

5. Kryteria i procedury wyboru materiałów przeznaczonych do digitalizacji

• pozycje pozostające poza zainteresowaniem prawa autorskiego i praw pokrewnych,

• analiza  intelektualnej wartości materiałów źródłowych oraz staranne oszacowanie kosztów i korzyści konwersji, a następnie określenie grupy użytkowników (obecnych i przewidywanych), których potrzeby ma zaspokajać realizowany projekt,

• staranne dobieranie optymalnych i stabilnych technologii.

6. Cele digitalizacji

Cele digitalizacji to:

• archiwizacja,

• ochrona oryginału (przed klęskami żywiołowymi, kradzieżami, naturalnym procesem starzenia się; pozostawienie dorobku kulturalnego w możliwie najpełniejszej postaci następnym generacjom),

• przeglądanie i udostępnianie,

• ewidencja zasobu.

7. Stan i przyszłość digitalizacji w bibliotekach polskich

Pod koniec 2003 r. z ankiety przeprowadzonej przez Bibliotekę Narodową wynikało, że 25 bibliotek wykonuje dygitalizację własnych zbiorów (dzięki nim na koniec 2003 r. w Polsce istniało 10 tysięcy zeskanowanych obiektów), 10 bibliotek nie było zainteresowanych tematem, a pozostałe - posiadały konkretne plany.

Wyraźny wzrost liczby pracowni do dygitalizowania zbiorów w 2005 r. odnotowano w bibliotekach uczelnianych, natomiast w bibliotekach wojewódzkich i naukowych rozwój dygitalizacji następował znacznie wolniej. Pionierami dygitalizacji w bibliotekach polskich były pracownie Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego i toruńskiej Książnicy Kopernikańskiej, które powstały w 1998 r., oraz Biblioteka Akademii Górniczo-Hutniczej założona w 1999 r. W 2000 r. powstały placówki w Bibliotece Uniwersytetu Poznańskiego i Bibliotece Śląskiej, a rok później została otwarta pracownia w nowym budynku Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. W ciągu kolejnych 4 lat powstało 13 pracowni do dygitalizacji zbiorów (tempo zakładania pracowni uznano jako dosyć dynamiczne).

Jeśli chodzi o metodę skanowania, przeważa liczba pracowni, która skanuje zbiory oryginalne. Połowa bibliotek przenosi na nośnik cyfrowy mikrofilmy, a tylko 25 % bibliotek stosuje obie techniki.

W bibliotekach polskich do maja 2005 r. wykonano ponad 22 tysiące cyfrowych dokumentów wtórnych:

• ok. 320 starych druków,

• ok. 1500 rękopisów,

• ok. 7000 obiektów jednoarkuszowych,

• ok. 2500 książek,

• ok. 10500 czasopism i dokumentów sejmowych.

W ciągu 1,5 roku tempo dygitalizacji zbiorów zwiększyło się 4-krotnie.

Do zapisywania skanowanego obrazu wykorzystywane były różne formaty: w przeważającej liczbie bibliotek jest to TIFF, w mniejszej skali JPG i PDF, a w małym stopniu mapy BIT. Połowa bibliotek, posiadających własne pracownie do dygitalizacji zbiorów, udostępniała je w Internecie przez bazę włączoną do ogólnego katalogu, stosując różne, dostępne formaty.

Z ankiet przeprowadzonych przez BN wynika, że biblioteki będą głównie skanować materiały charakterystyczne dla profilu biblioteki, jak też pozycje o szczególnych wartościach dla regionu.

8. Wady i zalety digitalizacji

Digitalizacja ma znaczenie dla bibliotek oraz ich użytkowników. Dlatego wady i zalety należy rozpatrywać właśnie ze względu na te dwie grupy.

Zalety i wady digitalizacji dla bibliotek

Zalety:

• ochrona zbiorów,

• rozpowszechnianie dobrych praktyk między dostawcami i użytkownikami,

• wzmocnienie świadomości oraz stymulowanie współpracy,

• podnoszenie świadomości na temat długoterminowych aspektów przechowywania zbiorów,

Wady:

• długotrwała i pracochłonna praca,

• koniczność zwiększenia personelu,

• wysokie koszty (bariera ekonomiczna),

• konieczność opracowania strategii długotrwałej archiwizacji i prezentacji danych (bariera technologiczna),

• bariera legislacyjna - wynikająca z ograniczeń prawa autorskiego.

Zalety i wady digitalizacji dla czytelników

Zalety:

• zwiększony dostęp do szerszej grupy użytkowników,

• inspirowanie tworzenia wielojęzycznych i wielokulturowych treści cyfrowych,

• poprawa jakości i użyteczności zbiorów.

Wady:

• bariera natury mentalnej, która ma źródło w przyzwyczajeniach wielu czytelników do korzystania z tradycyjnych dokumentów,

• szybkie męczenie się wzroku podczas czytania materiałów z ekranu,

• konieczność korzystania z materiałów udostępnianych offline w danych miejscach,

• konieczność opłat (w niektórych przypadkach).

Digitalizacja czasopism

Pierwszy projekt digitalizacji czasopism w Polsce

Pierwszą próbą w Polsce stworzenia modelu prezentacji archiwalnych zasobów czasopiśmienniczych w Internecie stanowił pilotażowy projekt związany z digitalizacją czasopism XIX-wiecznych. Pomysł zaczęto wdrażać w 2001 r., a jego realizatorami były:

• Biblioteka Instytutu Literatury Polskiej,

• Biblioteka Instytutu Kultury Polskiej Wydziału Polonistyki UW,

• Biblioteka Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk,

• Biblioteka Główna UW.

Celem projektu było sprawdzenie możliwości wykorzystania techniki cyfrowej do internetowej prezentacji dawnej prasy, a w następstwie tych działań stworzenie w Internecie witryny prezentującej uzyskane wyniki.

Pierwszy etap prac polegał na wybraniu spośród licznych tytułów prasy dawnej tych publikacji, które odznaczały się wysokim poziomem literackim tekstów oraz staranną szatą graficzną. Za dodatkowe kryterium obrano cechy wydawniczo-formalne, a mianowicie format czasopisma. Posługując się tymi wytycznymi powzięto decyzję, o zdigitalizowaniu: „Tygodnika Ilustrowanego” i „Chimery”. Oba czasopisma w sposób jak najbardziej zadowalający spełniały wyżej wymienione wymagania.

a. „Tygodnik Ilustrowany”

„Tygodnik Ilustrowany” publikowany w latach 1859-1939 należał do grupy najważniejszych tytułów literacko-społecznych II połowy XIX wieku. Tematykę stanowiły artykuły dotyczące tradycji narodowych, nowinek technicznych, reform edukacyjnych, a także zmian zachodzących w życiu społecznym. Prestiż czasopisma podnosiły, publikowane w dziale literackim, prace wybitnych twórców, takich jak: Józef I. Kraszewski, Eliza Orzeszkowa czy Henryk Sienkiewicz. „Tygodnik Ilustrowany” okazał się być czasopismem o tyle ważnym, że znajdującym się w nim artykułom, których język stał na bardzo wysokim poziomie, towarzyszą cenne, szczegółowe ilustracje drzeworytnicze.

b. „Chimera”

Drugim wytypowanym do digitalizacji czasopismem była, wydawana i redagowana przez Zenona Przesmyckiego w latach 1901-1907, „Chimera”.

Podobnie jak „Tygodnik Ilustrowany” była uznawana za najbardziej oryginalne czasopismo literacko-artystyczne okresu Młodej Polski. Ukazywały się w niej drukiem utwory wybitnych reprezentantów polskiego modernizmu: Wacława Berenta, Stefana Żeromskiego, Bolesława Leśmiana, Stanisława Wyspiańskiego. Niewątpliwy atut czasopisma stanowił fakt, iż jego wydawca, Zenon Przesmycki, odkrył i ocalił przed zapomnieniem twórczość Cypriana Kamila Norwida. Zamieszczono ją w tomie 8 publikacji. Pod względem graficznym „Chimera” stanowiła doskonały przykład sztuki litograficznej.

c. Proces digitalizacji

Proces digitalizacji stanowił nie lada wyzwanie dla bibliotekarzy. Wymagał od nich starannego przygotowania, przede wszystkim pod względem technicznym. Na wstępie należało się zastanowić, jaką najlepszą metodę obrać, w celu uzyskania cyfrowego obrazu poszczególnych stron.

Technikę skanowania odrzucono jako pierwszą. Przemawiały za tym cztery czynniki. „Tygodnik Ilustrowany” jest publikacją wielkoformatową i w porównaniu z „Chimerą” o mniejszym formacie, stworzone pliki graficzne miałyby różną wielkość. W przypadku udostępniania ich w sieci należało uwzględnić szybkość transferu danych, który ze względu na zbyt duży rozmiar plików, byłby utrudniony. Drugi głos „przeciw” metodzie skanowania dotyczył problemu związanego ze zbyt długim naświetlaniem oryginału, co mogło w konsekwencji uszkodzić papier. Dodatkowo duży format nie pozwalał na cały skan strony, a grzbiety oprawnych zeszytów uległyby połamaniu przy ciągłym ich rozkładaniu.

Kolejną techniką, którą również odrzucono, było OCR, czyli optyczne rozpoznawanie pisma, które pozwala na przekształcenie pliku graficznego do formatu tekstowego. Ten sposób digitalizacji zbiorów pozbawiłaby jednak oryginał wszelkich cech graficznych i typograficznych, które przecież stanowiły jedno z kryteriów wyboru czasopisma.

W ostateczności zdecydowano się na wykorzystanie techniki cyfrowej przy użyciu aparatu cyfrowego. Oczywiście napotkano wiele trudności związanych między innymi ze znacznym pomniejszeniem oraz brakiem wyrazistości tekstu. Problemy te pojawiły się już po przesłaniu danych na komputer. Również wybór formatu zapisu grafiki urósł do rangi problemu. Pliki w nieskompresowanym formacie TIFF miały większy rozmiar, ale były bardziej szczegółowe, natomiast w formacie JPG zmniejszona wielkość odbywała się kosztem detalów obrazów.

Wynikiem długiej i żmudnej pracy było zdigitalizowanie wszystkich tomów czasopisma „Chimera” oraz numerów „Tygodnik Ilustrowany” do roku 1865. Jak podkreśla Jerzy Franke, projekt ten ma dzisiaj wyłącznie wartość historyczną. Pomimo tego, kontynuacji tworzenia cyfrowych obrazów „Tygodnika Ilustrowanego” podjęła się w 2006 r. Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W ramach własnego projektu Digitalizacja zaprezentowała lata 1867-1871 „Tygodnika Ilustrowanego”. Obecnie w bazie Biblioteki Uniwersyteckiej KUL znajduje się ponad 384 tys. czasopism.

9. Cyfrowa Kolekcja Czasopism Polskich

W 2003 r. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego i Biblioteka Narodowa podjęły współpracę w tworzeniu Cyfrowej Kolekcji Czasopism Polskich. Projekt ten obejmował czasopisma z lat 1661-1945. Znalazły się wśród nich wyłącznie czołowe tytuły prasy polskiej i polskich czasopism naukowych. Podstawę do sporządzania kopii cyfrowych stanowiły bogate zbiory mikrofilmowe BN.

W 2006 r. nawiązano współpracę z bibliotekami Muzeum Sportu i Turystyki oraz Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, w wyniku której dostępne są dziś w bazie czasopisma: „Przegląd Sportowy”, „Przegląd Gospodarczy” oraz „Życie Gospodarcze”. Obecnie na stronie dostępnych jest 27 tytułów, w tym pierwsze czasopisma jak „Merkuriusz Polski” czy „Monitor Polski”.

10. Federacja Bibliotek Cyfrowych

W maju 2008 r. powstało konsorcjum „Polskie Biblioteki Cyfrowe”, którego celem jest współpraca i koordynacja prac przy tworzeniu zasobów cyfrowych. Jednocześnie uruchomiony został serwis Federacja Bibliotek Cyfrowych utrzymywany przez Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe. FBC umożliwia wyszukiwanie rozproszone dokumentów cyfrowych dostępnych w ponad 50 polskich bibliotekach cyfrowych. Na stronie serwisu znaleźć można listę 58 bibliotek cyfrowych z których można korzystać bez ograniczeń. Wiele z nich posiada w swoich publikacjach czasopisma zdigitalizowane.

a. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa

Projekt KPBC jest realizowany przez instytucje współpracujące w ramach Konsorcjum Bibliotek Naukowych Regionu Kujawsko-Pomorskiego. Początkowo dofinansowywany był przez Unię Europejską. Obecnie biblioteki regionalne samodzielnie rozwijają KPBC. Zasób biblioteki cyfrowej jest podzielony na: regionalia, materiały dydaktyczne, dziedzictwo kulturowe. Na stronie internetowej KPBC znaleźć można takie tytuły jak: „Dziennik Ostrowski” (1936-1939), „Przyjaciel Ludu” (1834-1849).

b. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa

WBC jest wspólną inicjatywą poznańskiego środowiska akademickiego. Uczestnikami projektu są: biblioteki naukowe i publiczne z Poznania, Archiwum Państwowe w Poznaniu oraz niektóre biblioteki regionalne. Nadzór nad oprogramowaniem używanym przez WBC powierzono Poznańskiej Fundacji Bibliotek Naukowych. Do osiągnięć WBC zaliczyć można digitalizację „Gazety Bydgoskiej” (1922-1924), „Domu Rodzinnego: dodatku tygodniowego do Słowa Polskiego” (1925-1933), „Słowa Polskiego, Dziennika Gazety Toruńskiej” (1923-1925).

11. Planowane projekty digitalizacji

Najnowszy projekt, którego częścią jest digitalizacja czasopism, rozpoczęła w 2010 r. Biblioteka Narodowa we współpracy z Naukową i Akademicką Siecią Komputerową. Cyfrowa Wypożyczalnia Publikacji Naukowych Academica, bo taka jest jego nazwa, ma polegać na utworzeniu bazy danych cyfrowych książek i czasopism naukowych oraz ich udostępnianiu dzięki wdrożeniu specjalnego systemu wypożyczeń międzybibliotecznych plików elektronicznych. Data planowanego zakończenia, to rok 2013. Finansowanie projektu powierzono Unii Europejskiej, która pokryje koszty w wysokości ok. 34 mln złotych.

Celem projektu jest nie tylko zaprezentowanie nowego systemu wypożyczeń międzybibliotecznych, ale również ochrona zasobu przed nieuprawnionym dostępem do cyfrowego zbioru publikacji. Udostępnianie publikacji naukowych będzie się odbywało zgodnie z przepisami prawa autorskiego. Dodatkowym zabezpieczeniem będzie ograniczona możliwość kopiowania lub drukowania fragmentów publikacji.

W najbliższych latach ze zbiorów Biblioteki Narodowej, która gromadzi wszystkie ukazujące się w Polsce tytuły publikacji naukowych, zostanie wybranych i zdigitalizowanych 170 tysięcy książek i czasopism ze wszystkich dziedzin nauki.

Bibliografia

1. „Chimera” [W:] Prasa w Internecie [online], 2010 [dostęp: 16 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.bilp.uw.edu.pl/ti/ti.htm>

2. „Tygodnik Ilustrowany” [W:] Prasa w Internecie [online], 2010 [dostęp: 16 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.bilp.uw.edu.pl/ti/ti.htm>

3. Bednarek Grzegorz, Format DjVu [W:] DjVu - format nowoczesnego dokumentu elektronicznego [online], 2008 [dostęp: 14 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.djvu.com.pl/galeria/UJ/Gazety_czasopisma.php>

4. Cyfrowa Wypożyczalnia Publikacji Naukowych Academica [W:] Biblioteka Narodowa [online], Warszawa 2009 [dostęp: 16 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.bn.org.pl/aktualnosci/102-academica---cyfrowa-wypozyczalnia-publikacji-naukowych.html>

5. Czasopisma Małopolskiej Biblioteki Cyfrowej [W:] Małopolska Biblioteka Cyfrowa [online], 2010 [dostęp: 15 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://mbc.malopolska.pl/dlibra>

6. Digitalizacja [W:] Wikipedia: wolna encyklopedia [online], 2010 [dostęp: 13 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://pl.wikipedia.org/wiki/ Digitalizacja_(bibliotekarstwo)>

7. e-Kolekcja Czasopism Polskich [W:] Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [online], Warszawa 2009 [dostęp: 10 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: < http://buwcd.buw.uw.edu.pl/e_zbiory/ckcp/CKCP.html>

8. Elektroniczne publikacje BN [W:] Biblioteka Narodowa [online], Warszawa 2009 [dostęp: 15 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.bn.org.pl/zasoby-cyfrowe-i-linki/elektroniczne-publikacje-bn>

9. Federacja Bibliotek Cyfrowych [online], 2010 [dostęp: 16 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://fbc.pionier.net.pl/owoc>

10. Franke Jerzy, Opis realizacji projektu „Digitalizacja bibliotecznych zasobów czasopiśmienniczych wraz z udostępnieniem zbioru w Internecie” [online], Warszawa 2001 [dostęp: 14 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.bilp.uw.edu.pl/prasa/opis.htm>

11. Gołota-Majewska Magdalena, Janus Barbara, Gazety w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej [W:] Gazety: zasoby, opracowanie, ochrona, digitalizacja, promocja/informacja. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej Poznań, 19-21 październik 2006 Poznań 2006, s. 337-347 

12. Hughes Lorna, Digitizing collections: strategic issues for the information manager Londyn 2004, s. 8-16

13. Kolekcja Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej [W:] Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa [online], 2010 [dostęp: 15 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://kpbc.umk.pl/dlibra>

14. Kolekcje Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej [W:] Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa [online], 2010 [dostęp: 15 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.wbc.poznan.pl/dlibra>

15. Kowalska Małgorzata, Digitalizacja zbiorów bibliotek polskich Warszawa 2007, s. 21-75

16. Ober Krzysztof, Proces digitalizacji [online], Poznań 2005 [dostęp: 13 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://webcache.googleusercontent. com/search?q=cache:Y-NFVudxJk8J:dl.psnc.pl/biblioteka/Content/105+digitalizacja &hl=pl&gl=pl>

17. Potęga Joanna., Polskie i europejskie projekty digitalizacji czasopism - przegląd koncepcji [online], 2006 [dostęp: 16 października 2010]. Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/2006/74/potega.php#11>

18. Potrzebnicka Ewa, Stan dygitalizacji w polskich bibliotekach (na podstawie ankiety) [W:] Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych. Materiały z ogólnopolskiej konferencji pt. "Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych" Warszawa 3-4 czerwca 2005 r., red. tomu Elżbieta Stefańczyk, Warszawa 2006, s. 16-21

19. Słownik wyrazów obcych, Warszawa: Wydawnictwo PWN 2005, s. 205

20. Wichlińska Ewa, Gmerek Katarzyna, Gazety w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej - doświadczenia i plany Biblioteki Uniwersyteckiej [W:] Gazety: zasoby, opracowanie, ochrona, digitalizacja, promocja/informacja. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej, Poznań, 19-21 październik 2006 Poznań 2006, s. 365-370

21. Zbiory zdigitalizowane KUL [W:] Biblioteka Uniwersytecka KUL [online], 2009 [dostęp: 16 października 2010]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.kul.pl/oldbukul/digitalizacja/zbiory_zdigitalizowane.htm>

Kowalska M., Digitalizacja zbiorów…, s. 22 [cyt. za] Słownik Encyklopedyczny - Informatyka, red. Z. Płoski, Wrocław 1999, s. 78.

Ober K., Proces digitalizacji [online].

Digitalizacja [hasło] [W:] Wikipedia: wolna encyklopedia [online].

Kowalska M., Digitalizacja zbiorów…, s. 24 [cyt. za] Wielki Słownik Wyrazów Obcych PWN…, s. 278.

Kowalska M., Digitalizacja zbiorów…, s. 24 [cyt. za] Digitalizacja (2005) [W:] Wikipedia. Wolna Encyklopedia [online].

Op. cit., s. 26.

Ober K., Proces digitalizacji [online].

Ibidem.

Ibidem.

Ibidem.

OCR - technika optycznego rozpoznawania pisma.

Ibidem.

Ibidem.

Ibidem.

Digitalizacja [W:] Wikipedia: wolna encyklopedia [online].

Ober K., Proces digitalizacji [online].

Digitalizacja [W:] Wikipedia: wolna encyklopedia [online].

Ober K., Proces digitalizacji [online].

Ibidem.

Ibidem.

Ankietę wysłano do 55 bibliotek narodowego zasobu - odpowiedziało 90%.

Potrzebnicka E,, Stan digitalizacji…, s. 17.

Ibidem.

Op, cit., s. 18.

Op. cit, s. 19.

Ibidem.

Op. cit., s. 20.

Hughes Lorna M., Digitizing collections…, s. 8-16.

„Tygodnik Ilustrowany” [W:] Prasa w Internecie [online].

„Chimera” [W:] Prasa w Internecie [online].

Franke Jerzy, Opis realizacji projektu… [online].

Ibidem.

Potęga Joanna, Polskie i europejskie projekty… [online].

e-Kolekcja Czasopism Polskich [W:] Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [online].

Federacja Bibliotek Cyfrowych [online].

Kolekcja Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej [W:] Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa [online].

Kolekcje Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej [W:] Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa [online].

Cyfrowa Wypożyczalnia Publikacji Naukowych Academica [W:] Biblioteka Narodowa [online].

---