1. Trudności w zdefiniowaniu pojęcia „zdrowie psychiczne”

1. Czym jest zdrowie psychiczne? Jak zwykle w języku potocznym, pojęcie wątpliwości nie budzi. Gorzej z doprecyzowaniem naukowym. Zwykliśmy intuicyjnie wyczuwać znaczenie, nie definiując treści. Nie ma jednej definicji - jest ich wiele, pozostają do siebie komplementarne. Akcentują różne aspekty funkcjonowania (relacje, percepcja, cechy osobowościowe)

2. Zaburzenia zdrowia psychicznego

1. Zaburzenia psychiczne - stany i procesy psychiczne, które są w wyraźny sposób odchylone od normy - w różnym stopniu (od patologii do lekkich odchyleń, charakterystycznych dla każdego w pewnym momencie)

2. Higiena psychiczna - jaki jest stopień uświadomienia społeczeństwa?

psychozy

1. czynnościowe (funkcjonalne lub psychogenne) - nieznane lub niedostatecznie poznane przyczyny, stosunkowo najliczniejsza grupa wśród wszystkich chorób psychicznych (schizofrenia, paranoja, psychoza maniakalno-depresyjna)

2. organiczne (strukturalne) - przyczyną uszkodzenia tkanki mózgowej lub układu nerwowego przez różnorodne czynniki (psychozy infekcyjne, intoksykacyjne, alkoholowe, urazowe, inwolucyjne, starcze itd.)

zespoły objawowe

• zaburzenia spostrzegania - nieprawidłowa percepcja otaczającej rzeczywistości, połączone z przeświadczeniem o prawidłowości odbioru (halucynacje), błędna interpretacja konkretnych bodźców (iluzje)

• zaburzenia myślenia - zarówno treści, jak i toku myślenia (urojenia, natręctwa myślowe, zwolnienie lub przyspieszenie toku myślenia, gonitwa myśli, rozkojarzenie, splątanie)

• zaburzenia nastroju - obniżenia (depresja) lub pobudzenia (manie), lęki

• zaburzenia w zachowaniu się - podniecenie słowne i ruchowe lub zahamowanie wszelkich ruchów, czasami negatywizm, echolalia, wypowiadanie nieprzyzwoitych słów

• zaburzenia przytomności - niemożność nawiązania kontaktu z otoczeniem, zaburzenia orientacji, osłabienie lub brak reakcji na bodźce, niedokładne rozumienie, niejasne wysławianie się, zamroczenie, splątanie, majaczenie (po ustaniu zaburzeń chory często nie pamięta, co się działo)

• zaburzenia intelektu - osłabienie sprawności intelektualnej: pamięci, uwagi, trudnościami w logicznym rozumowaniu. W skrajnych postaciach - głębokie upośledzenia umysłowe i demencja.

nerwice

• nie są chorobami psychicznymi w ścisłym znaczeniu;

• brak halucynacji, urojeń, rozkojarzeń i otępienia

• subiektywne odczucia;

• zachowane poczucie choroby;

• brak nieodwracalnych zmian jakościowych osobowości;

• znacznie częstsze występowanie niż psychozy i lżejszy przebieg, o wiele rzadziej konieczna hospitalizacja, częściej pomoc ambulatoryjna;

• wszystkie: zaburzenia czynnościowe - badania kliniczne nie wykazują uchwytnych zmian i uszkodzeń organicznych, stwierdza się jedynie zaburzenia konkretnych funkcji;

• psychonerwice - pewna grupa zaburzeń nerwicowych, charakteryzujących się przewagą objawów w sferze psychiki oraz wyraźnie występującymi trudnościami w dziedzinie przystosowania się do środowisk

• nerwice - zaburzenia o przewadze objawów somatycznych, przejawiających się różnorodnymi dolegliwościami i zaburzeniami funkcji narządów wewnętrznych (jeśli do jednego - nerwica np. serca, jeśli do wielu - wegetatywna)

• etiologia: czynniki psychogenne, urazy i konflikty psychiczne wywołane niesprzyjającymi warunkami lub sytuacjami środowiskowymi (+ typ układu nerwowego, indywidualne właściwości?) - nagłe lub zbyt gwałtowne zmiany w warunkach życia, sytuacje konfliktowe, silne napięcia emocjonalne, niepowodzenia, niezaspokojone potrzeby, wyczerpująca, stresogenna praca, urazy fizyczne, wypadki, choroby somatyczne osłabiające lub wyczerpujące cały ustrój.

objawy i zespoły zaburzeń

• myśli i czynności natrętne;

• fobie;

• lęk;

• niepokój;

• objawy hipochondryczne;

• obniżenie nastroju;

• zamroczenie histeryczne;

• różnorakie objawy somatyczne, bez uzasadnienia strukturalnego;

psychopatie

• zaburzenia osobowości specjalnego rodzaju;

• osób zaburzonych nie można zaliczyć ani do chorych, ani do zdrowych psychicznie;

• zaburzenia dotyczą sfery uczuć i woli (charakteru?), nie dotyczą sfery intelektu;

• zachowania psychopatów cechuje: niedojrzałość uczuciowa, impulsywność, brak planowania, niekorzystanie z doświadczenia, brak konsekwencji, brak podporządkowania wymogom prawnym, moralnym i społecznym, nie liczenie się z następstwami czynów, trudności we współżyciu z otoczeniem, dziwaczność postępowania, chłód uczuciowy, kłótliwość, wybuchowość, brak opanowania, podejrzliwość, pieniactwo, zachowania antyspołeczne;

choroby psychosomatyczne

• zaburzenia somatyczne, w których powstawaniu decydującą rolę odgrywają czynniki psychiczne (głównie emocjonalne);

• w niektórych przypadkach nasilanie się lub przedłużanie działania czynników emocjonalnych może z czasem doprowadzić do wzmożenia wywołanych nimi zaburzeń somatycznych, a w konsekwencji nawet do organicznego uszkodzenia zaatakowanego narządu - choroba nadciśnieniowa, wieńcowa, wrzodowa;

choroby somatopsychiczne

• zaburzenia somatyczne, które prowadzą do zmian i zaburzeń osobowości (zmiany usposobienia, obniżenie nastroju, hipochondria, lęki, wzmożona drażliwość itd.)

Objawy występujące u nerwicowców bądź psychotyków są tylko krańcowymi formami odchyleń w myśleniu, uczuciach czy działaniu, jakie możemy zaobserwować u każdego z nas.

(np. z powodu nadmiernego lub przedłużającego się napięcia, zbyt intensywnej pracy, wyczerpania lub bez wyraźnej przyczyny). Czasem przedłużające się - czy są to jednostki rzeczywiście chore psychicznie, czy też zdrowe, lecz przejawiające jedynie pewne poważniejsze, lecz przemijające zaburzenia? Czy objawy takie lub podobne mogą świadczyć o chorobie psychicznej? (analogia do urazów fizycznych) Wiele zaburzeń nie wymaga leczenia. Ale: nawet stosunkowo niegroźne i niepozorne zaburzenie psychiczne w mniejszym lub większym stopniu hamuje rozwój możliwości psychicznych człowieka, osłabiają jego produktywność i mogą być przyczyną wielu niepowodzeń życiowych.

3. Granica między zdrowiem a chorobą psychiczną

• z punktu widzenia stanu zdrowia psychicznego, często dokonuje się podziału na ludzi chorych i zdrowych, przyjmując za kryterium podziału konieczność zastosowania leczenia psychiatrycznego w stosunku do pierwszych i możliwość pozostawienia poza opieką psychiatryczną lub brak potrzeby takiej opieki - w stosunku do drugich. Podział taki ma znaczenie praktyczne, jednak ścisłość budzi zastrzeżenia.

• ani zdrowie, ani choroba, nie mogą być rozpatrywanie jedynie jako zespoły wyraźnie zdeterminowanych symptomów, nie są to bowiem raz na zawsze utrwalone stany, lecz procesy ulegające nieustannym zmianom - łatwiej zatem mówić o różnych stopniach zdrowia psychicznego, niż o jego posiadaniu lub braku.

• jedynie skrajne wartości krzywej Gaussa zaliczyć można w sposób oczywisty w poczet zdrowych lub chorych psychicznie - im bliżej środka linii, tym większa trudność w zaklasyfikowaniu poszczególnych jednostek - nie ma bowiem punktu granicznego;

• zdrowie i choroba nie są pojęciami antytetycznymi - nie wykluczają się wzajemnie, często współistnieją w jednostce w kontekście określonych funkcji;

4. Nieobecność choroby psychicznej jako kryterium zdrowia psychicznego

• takie określenie jest niewystarczające, ponieważ:

1. zakłada konieczność jednoznacznego rozumienia i ścisłego zdefiniowania pojęcia „choroba psychiczna”. Można jedynie przyjąć, że nieobecność oczywistej choroby psychicznej jest warunkiem koniecznym, acz niewystarczającym, aby można było mówić o zdrowiu psychicznym.

2. określenie zdrowia psychicznego w sposób negatywny, jako brak choroby pomija najbardziej istotne elementy zdrowia, mianowicie jego elementy pozytywne.

nowsza literatura:

• zdrowie negatywne - brak choroby

• zdrowie pozytywne - pełny rozwój osobowości

5. Norma jako kryterium zdrowia psychicznego

norma (w mowie potocznej oba znaczenia pokrywają się)

1. jako pojęcie statystyczne - wartość przeciętną, cechę typową lub reprezentatywną

2. jako pojęcie normatywne - określa jak dane zjawisko winno przebiegać, pewien ideał, wzór do osiągnięcia, niezbyt pomocne do wyjaśnienia pojęcia „zdrowia psychicznego”

Na ogół uważa się, że sposób, w jaki większość ludzi funkcjonuje, tak pod względem psychicznym, jak i fizycznym, jest oznaką zdrowia, natomiast wszelkie odchylenia od przeciętnej są oznaką choroby. W dziedzinie zdrowia psychicznego podejście statystyczne jest stosunkowo bardzie użyteczne i dość szeroko stosowane, choć nasuwa pewne zastrzeżenia:

1. Dobre zdrowie psychiczne, podobnie jak fizyczne, nie w każdej zbiorowości jest właściwością większości jej członków.

2. W dziedzinie funkcji psychicznych nie mamy tak dokładnie ustalonych wskaźników, jakimi dysponuje medycyna w badaniach biologicznych. Ponadto określenie normy dla zdrowia psychicznego czy zbioru norm dla zespołu funkcji psychicznych wymagałoby uprzedniego jasnego zdania sobie sprawy z tego, jakie funkcje i jakie właściwości psychiczne decydują o tym zdrowiu.

3. Nie ma do tej pory tak precyzyjnych metod, które by pozwoliły dostatecznie ściśle mierzyć stopień czy nasilenie tych cech (jeśliby udało się je ustalić), co z kolei uniemożliwiłoby ustalenie pewnych wskaźników, czyli norm.

4. Ustalenie jednej ściśle określonej normy zdrowia psychicznego, która by mogła mieć zastosowanie do wszystkich ludzi na całym świecie, niezależnie od warunków, w jakich ci ludzie żyją, byłoby niemożliwe nawet wtedy, kiedy znane byłyby wszystkie czynniki decydujące o tym zdrowiu i gdyby istniały metody ich precyzyjnego zmierzenia i ocenienia.

• zasadnicza trudność polega na nieumiejętności ścisłego oceniania rozmaitych stanów pośrednich;

• ludzie żyjący w odmiennych warunkach mogą wytwarzać sobie różne pojęcia o tym, co jest zdrowe psychicznie, a co jest odchyleniem od zdrowia lub jego zaburzeniem.

• gdyby jakość zdrowia psychicznego miała być oceniana na podstawie typowego zachowania się, odczuwania czy reagowania, musiałyby być ustalone różne normy dla różnych zbiorowości, zależnie od specyficznych właściwości tych zbiorowości i warunków, w jakich żyją ich członkowie.

5. Przyjęcie normy, czyli właściwości typowych, za wskaźnik zdrowia psychicznego może sugerować przypuszczenie, że człowiek zdrowy to przede wszystkim człowiek przeciętny pod każdym względem. Zasadniczo, ani wartości wyższe, ani niższe od przeciętnych nie muszą świadczyć o lepszej lub gorszej jakości życia psychicznego.

Do pewnego stopnia jest jednak możliwe wyróżnienie i opisanie tego, co jest podobne i wspólne wszystkim ludziom zdrowym psychicznie.

Ani nieobecność choroby psychicznej, ani norma psychiczna nie stanowią wystarczających kryteriów zdrowia psychicznego. Brak choroby jest stwierdzeniem negatywnym i pomija pozytywne elementy zdrowia. Ponadto pojęcie choroby nie jest dotychczas ściśle określone. Normy statystyczne zdrowia psychicznego nie są dotychczas na tyle ściśle ustalone dopóki nie wiemy, jakie funkcje lub jakie cechy psychiczne o tym zdrowiu decydują.

VI. Cechy charakteryzujące człowieka zdrowego psychicznie

Wiele jest cech wymienianych jako wskaźniki zdrowia psychicznego, nie są one jednak w rzeczywistości ani niewątpliwe, ani jednoznaczne, często też wyodrębnienie takich pojedynczych cech napotyka na pewne trudności.

1. Przystosowanie się do środowiska zewnętrznego - zarówno biologicznego jak i społecznego - jest najczęściej wymienianym warunkiem prawidłowego funkcjonowania i utrzymania się przy życiu jednostki, często bywa nawet utożsamiana z jej zdrowiem psychicznym. Problemy:

• ocena zachowania człowieka mogą zależeć od najrozmaitszych okoliczności (wieku, roli społecznej, aktualnej sytuacji, miejsca, zwyczajów, mody) i grupy oceniającej to przystosowanie (istnieją różnice nie tylko między kulturowe, ale też między grupami społecznymi tej samej kultury)

• niejednoznaczność i niedookreślenie pojęcia przystosowania (w jaskrawych przypadkach nieprzystosowania można je uznać za symptom choroby psychicznej, zdarza się jednak, że wśród osób chorych psychicznie spotykamy osoby jak najlepiej przystosowane do swojego środowiska, możemy też spotkać osoby o wysokim stopniu nieprzystosowania, których trudno zaliczyć do grupy chorych i równie trudno do zdrowych)

• złe przystosowanie może wynikać z przyczyn pozachorobowych:

• niemożność utrzymania równowagi między możliwościami jednostki a wymogami społeczeństwa

• gwałtowne zmiany warunków życia, wzrastająca złożoność życia społecznego

• nowe, nieznane środowisko

• nieoczekiwane, dramatyczne okoliczności życiowe

• nie zawsze przystosowanie się do danych warunków jest korzystne i warte osiągnięcia; są i takie, w stosunku do których nieprzystosowanie się jest świadectwem zdrowia psychicznego

• nieprzystosowanie może dotyczyć tylko niektórych dziedzin i sytuacji

Przystosowanie jest więc cechą istotną jeśli chodzi o zdrowie psychiczne, należy jednak brać pod uwagę nie tylko stopień przystosowania się jednostki, ale jej indywidualne cechy fizyczne i psychiczne oraz właściwości jej środowiska; należy również rozważyć, czy złe przystosowanie jest cechą stałą i dotyczącą wielu dziedzin życia, czy też cechą przejściową lub dotyczącą jednej tylko dziedziny.

2. Dojrzałość psychiczna i prawidłowy rozwój psychiczny - od człowieka zdrowego psychicznie oczekuje się, by jego poziom myślenia, odczuwania, reagowania i działania odpowiadał poziomowi jego wieku; jednocześnie musi dokonywać się stały rozwój sposobu myślenia, odczuwania i działania. Szczególny nacisk kładzie się na znaczenie rozwoju i dojrzałości uczuciowej.

• poziom rozwoju umysłowego - można dość dokładnie zmierzyć, zaś znaczne stopnie odchylenia od normy jednoznacznie wskazują na brak zdrowia psychicznego - jednak jeśli rozwój ten nie odbiega w znacznym stopniu od normy, dla zdrowia psychicznego nie ma szczególnego znaczenia, jak wysoki poziom umysłowy osiąga jednostka

• na rozwój emocjonalny jednostki zwraca się mniejszą uwagę, nie podlega on instytucjonalnemu kształceniu i na ogół odbywa się spontanicznie w zależności od postępowania i zachowania otoczenia; stąd częsta przewaga rozwoju intelektualnego nad emocjonalnym

• niedojrzałość emocjonalna: brak pewności siebie, zmienność nastrojów, nieuzasadnione lęki i uprzedzenia, zbyt silne zainteresowanie sobą, oczekiwanie stałej pomocy od innych; infantylna motywacja, problemy z osiąganiem niezależności i samodzielności, w kontaktach z płcią odmienną; brak zdrowego rozsądku, ucieczka od rzeczywistości, trudności w podejmowaniu odpowiedzialności, trudność dostosowania się do zmian; brak kontrolowania siebie, swoich reakcji; nieumiejętność zdobywania się na kompromis itd.

• o zdrowiu psychicznym nie musi decydować pełna dojrzałość w każdej sytuacji i od każdym względem; przejawem zdrowia jest przede wszystkim dążenie do rozwoju, do osiągnięcia dojrzałej osobowości

• uwaga: wzór dojrzałej osobowości może się różnić w różnych społeczeństwach

3. Poczucie zadowolenia i szczęścia - samo w sobie nie może być wskaźnikiem zdrowia psychicznego - jest nim jedynie zdolność do odczuwania tych stanów i ich adekwatność w stosunku do sytuacji (mogą istnieć sytuacje, w których postawa niezadowolenia z siebie lub z warunków będzie świadczyć o zdrowiu - gdy nie ma czynników uzasadniających poczucie szczęścia lub nieszczęścia albo gdy stany te są osiągane w sposób całkowicie dowolny i nieakceptowany przez społeczeństwo, można mieć zastrzeżenia co do stanu psychicznego jednostki)

4. Brak konfliktów, napięć i niepokojów - różnica między zdrowym a chorym psychicznie polega przede wszystkim na tym, w jaki sposób trudne sytuacje wpływają na jego osobowość, w jaki sposób naruszają one integrację i równowagę psychiczną, w jaki sposób jednostka do nich się ustosunkowuje i na nie reaguje. Zdrowie psychiczne nie polega na braku ani unikaniu konfliktów, trudności, napięć, przeciwnie - pewne konflikty i napięcia muszą towarzyszyć rozwojowi; stan zdrowia jednostki określa sposób, w jaki daje ona sobie z nimi radę.

5. Równowaga, harmonia i integracja funkcji psychicznych

• są wskaźnikami ważnymi przy ocenie powierzchownej, gdy mamy do czynienia z przypadkami skrajnymi; są to: spoista, zintegrowana struktura psychiczna, jednolity stosunek do siebie i do innych, do zdarzeń w otoczeniu, zrównoważone, opanowane i zdecydowane zachowanie, właściwe reakcje na bodźce, zdolność do koncentracji uwagi, umiejętność skupienia się, logicznego i poprawnego rozumowania, zgodne, harmonijne współżycie z innymi, stałość usposobienia i nastroju itd.

• zarówno u chorych jaki i u zdrowych psychicznie mogą pojawiać się okresy odpowiednio zrównoważenia lub dysharmonii; mogą one być traktowane jako normalne, usprawiedliwione okolicznościami reakcje, u niektórych jednostek mogą jednak budzić obawy i trudno ich zaliczyć do w pełni zdrowych psychicznie

• nie możemy więc tych wskaźników rozpatrywać w oderwaniu - trzeba brać pod uwagę wiek, płeć, poziom kulturalny jednostki, poziom inteligencji, typ psychiczny; to czy dany stan występuje rzadko, czy pojedynczo, czy tylko w określonych sytuacjach; jakie bodźce wywołują te stany, jakie jest ich nasilenie, czas trwania i efekt końcowy.

Michalska H., Wprowadzenie do zagadnień zdrowia psychicznego (61-103)

4

---