Maja Krzyżanowska

Naczelne organy państwowe

w okresie przejściowym 1944 - 1947

1. Wstęp

2. Krajowa Rada Narodowa

3. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

4. Rząd Tymczasowy

5. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej

6. Zakończenie

7. Bibliografia

1. Wstęp

Stworzony przez okupanta system, który miał na celu eksterminację narodu polskiego, zwalczany był od początku przez Polaków. Nie bacząc na stałe zagrożenie życia i najwymyślniejszy terror rozwijali oni różne formy walki zorganizowanej i nie zorganizowanej. Walkę, z różnym nasileniem w różnych krajach, w tym także w Niemczech, prowadzili wszyscy przeciwnicy hitleryzmu. Powstało pojęcie Europy podziemnej, w której skład wchodził również rząd Polski na obczyźnie, kontynuujący walkę z III Rzeszą. Tworzyli go w tym czasie przedstawiciele opozycji sanacyjnej na czele z premierem i naczelnym wodzem Władysławem Sikorskim. Reprezentując ciągłość państwa, rząd Polski na obczyźnie sprawiał, że nie mogło ono uchodzić za pobite.

Państwo utworzone w 1944 r. - określane jako Polska Ludowa - przetrwało do 1989 r. W wyniku dokonanej wówczas zmiany ustroju powstała III Rzeczpospolita. Tym samym okres Polski Ludowej stał się przedmiotem nauk historyczno prawnych. Od 1944 r. Polska znajdowała się pod nielegalną „okupacją specjalną”. Była to specyficzna forma okupacji wojennej. Jednocześnie nie deklarowano aneksji terytorium Polski przez ZSRR. Z powyższych przesłanek wynika, że: „Państwo Polskie mające legalne władze na emigracji i w kraju stało się pod koniec drugiej wojny światowej przedmiotem agresji ze strony Związku Sowieckiego, której następstwem była okupacja całego jej terytorium na zachód od linii Bugu, a aneksja - na wschód od tej granicy” ¹. Obecność Armii Czerwonej umożliwiła rozbudowę struktur państwowych „nowej władzy” nie mającej poparcia większości społeczeństwa. Wraz z ustaniem okupacji organy „władzy ludowej” przejęły władzę nad terytorium i ludnością Polski.

Polska w granicach po drugiej wojnie światowej była państwem niesuwerennym, podległym Związkowi Radzieckiemu. W związku z tym nie mogła także swobodnie określić swojego ustroju państwowego.

Doniosłe znaczenie dla dziejów powojennej polskiej państwowości miał okres od stycznia roku 1944 do lutego 1947 (określa się go jako okres przejściowy). O obliczu politycznym tego okresu zadecydowały wydarzenia z lat 1944-1945. W Polsce obok władz okupacyjnych funkcjonowały dwie niezależne od siebie i przeciwstawne politycznie konspiracyjne struktury państwowe. Były do organy podporządkowane rządowi RP na emigracji oraz organy obozu komunistycznego. Prowadziło to do stanu swoistej dwuwładzy, utrzymującego się do lipca 1945 r.

2. Krajowa Rada Narodowa

W miarę postępującej izolacji rządu londyńskiego, zachowującego niezmiennie antyradziecki charakter i nieustępliwość w sprawie polskich granic wschodnich, wzmacniała się w obozie alianckim pozycja przedstawicieli lewicowego nurtu, choć w kraju nadal główne poparcie opinii miał rząd londyński i jego Delegatura na Kraj. Dopiero coraz większa aktywizacja szerokich mas i stopniowy wzrost ich udziału w organizowaniu nowego socjalistycznego modelu państwa spowodują rozwój nowej świadomości politycznej społeczeństwa. Jest to wszakże proces, który stał się treścią przemian politycznych całej polskiej historii współczesnej.

W celu stworzenia własnego ośrodka władzy działacze lewicy rewolucyjnej utworzyli w nocy z 31 grudnia 1943 r. na 1 stycznia 1944 r. podziemny parlament - Krajową Radę Narodową (KRN), której przewodniczącym został Bolesław Bierut. KRN powołała Armię Ludową i zapowiedziała przeprowadzenie zasadniczych reform społeczno-gospodarczych.

Deklaracja programowa KRN, nosząca datę 1 stycznia 1944 r., głosiła:

Krajowa Rada Narodowa stawia przed sobą jako główne i naczelne zadanie:

zjednoczenie i mobilizację wszystkich sił narodu [...] do walki [...] z okupantem. Dla osiągnięcia tego celu Krajowa Rada Narodowa: powołuje do życia Armię Ludową, jako siłę zbrojną narodu, która skupić winna w swych szeregach wszystkich chcących walczyć o niepodległość Ojczyzny; mianuje dowództwo Armii Ludowej, obejmuje władzę zwierzchnią nad siłami zbrojnymi narodu polskiego [...]

Krajowa Rada Narodowa oświadcza, iż w Polsce wyzwolonej panować musi sprawiedliwość społeczna. Wielkość i moc Ojczyzny oprzeć trzeba na zabezpieczeniu szerokim masom pracującym miast i wsi - robotnikom, chłopom, rzemieślnikom, pracownikom umysłowym i inteligencji - pokojowego i pewnego bytu materialnego, nauki, wolności, pewnych praw demokratycznych i roli gospodarza w odrodzonej Polsce. Takie zadania postawi Krajowa Rada Narodowa Rządowi Tymczasowemu, który powoła ona w chwili, kiedy wymagać tego będzie interes narodu. Rząd ten sprawować będzie władzę w kraju do czasu wyłonienia w demokratycznych pięcioprzymiotnikowych wyborach Zgromadzenia Ustawodawczego [...]

W dziedzinie polityki zagranicznej Krajowa Rada Narodowa dążyć będzie do utrzymania przyjaznych stosunków z wszystkimi narodami sprzymierzonymi w walce z hitleryzmem, co uważa za warunek siły i trwałości państwowej Polski oraz dobrobytu jej obywateli. Zasady tej współpracy winny być oparte na:

przywróceniu Polsce wszystkich ziem Polskich na zachodzie i północy, które zostały przemocą zgermanizowane, rozwiązaniu problemów granicznych na wschodzie na drodze przyjaznego porozumienia się Polski ze Związkiem Radzieckim przy uznaniu prawa narodów do samookreślenia, jak najszybszym nawiązaniu stosunków trwałej przyjaźni i współpracy Polski ze Związkiem Radzieckim oraz przyłączenia się Polski do paktu zawartego między ZSRR i Czechosłowacją w grudniu 1943 r.

Według Statutu tymczasowego rad narodowych z 1 stycznia 1944 r., KRN: „ sprawuje władzę na obszarze całej Polski w oparciu o system terenowych rad narodowych” (art.. 2) i stanowi „tymczasową polityczną reprezentację narodu” (art. 8). Stanowiło to podstawę do uznania KRN za podziemny, tymczasowy parlament, pełniący do utworzenia w dniu 21 lipca 1944 r. PKWN także funkcje organu wykonawczego. Zakładano, że KRN pozostanie tymczasowym parlamentem do czasu wyłonienia „prawdziwych organów władzy przez zgromadzenie ustawodawcze”, co nastąpiło z chwilą ukonstytuowania się Sejmu Ustawodawczego w lutym 1947 r. Główną przyczyną odsunięcia w czasie terminu wyborów parlamentarnych był brak poparcia większości społeczeństwa dla koalicji lewicowej skupionej wokół PPR.

KRN działała w oparciu o system terenowych rad narodowych: wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych. Udział w tworzeniu rad narodowych brały organizacje i zrzeszenia demokratyczno - niepodległościowe uznające program KRN. Pod koniec okupacji działało na terenie kraju obok rad wojewódzkich około 100 rad powiatowych i około 300 miejskich i gminnych rad narodowych. Najaktywniejszą działalność rozwijały rady na Lubelszczyźnie.

Krajowa Rada Narodowa i rady terenowe były reprezentacją polityczną części narodu i tymczasowymi, podziemnymi organami ludowo-demokratycznej władzy państwowej.

Do momentu rozwiązania KRN w 1947 r. podstawową formą kształtowania jej składu osobowego pozostał system delegacji przedstawicieli określonych organizacji, głównie politycznych. Ich instancje kierownicze ustalały liczbę delegatów do KRN. Do jej składu weszli przedstawiciele wojewódzkich rad narodowych oraz organizacji polskich za granicą, które podporządkowały się KRN. Ponadto w drodze kooptacji weszli „przedstawiciele wojskowości, nauki, literatury, sztuki i pracy społecznej”. Nie pochodzili oni z demokratycznych wyborów. Do udziału w KRN dopuszczono jedynie te spośród organizacji i „zrzeszeń demokratyczno - niepodległościowych”, które uznały moc obowiązującą Konstytucji Marcowej. Była to świadoma inicjatywa PPR, która eliminowała z czynnego udziału w życiu politycznym partie i stanowiska z czasów przedwojennych i wojny.

Posłami KRN byli członkowie ²:

Nazwa ugrupowania	liczba członków wchodzących do KRN
PPR	139
PPS	112
SL	60
PSL	55
SD	38
SP	8
PSL „Nowe Wyzwolenie”	2
-	30

Zestawienie to nie odzwierciedla rzeczywistego stopnia poparcia dla poszczególnych partii i stronnictw politycznych.

W okresie jawnej działalności KRN powstały kluby poselskie, grupujące członków partii mających swoich przedstawicieli w parlamencie. Obowiązywała ich dyscyplina partyjna. Odmiennie niż w II Rzeczypospolitej, władze partii określały kierunki działalności politycznej klubów poselskich. W rzeczywistości KRN realizowała interesy PPR.

W marcu 1944 r. delegacja KRN udała się przez linię frontu do Moskwy celem nawiązania stosunków z rządem Związku Radzieckiego. Po rokowaniach rząd ZSRR wyraził zgodę na uznanie KRN za przedstawicielstwo narodu polskiego oraz na nawiązanie oficjalnych stosunków z organem wykonawczym KRN z chwilą jego powołania na wyzwolonym spod okupacji terytorium Polski. Zwierzchnictwo Krajowej Rady Narodowej uznał również Związek Patriotów Polskich i Armia Polska w ZSRR.

3. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

Wkroczenie wojsk radzieckich wraz z oddziałami I Armii Polskiej na ziemie polskie umożliwiło powołanie przez Krajową Radę Narodową organu wykonawczego. Delegacja KRN przebywająca w Moskwie po porozumieniu z przedstawicielami Związku Patriotów Polskich postanowiła utworzyć 21 lipca 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Równocześnie wydano ustawę o przyjęciu przez KRN zwierzchnictwa nad Armia Polską w ZSRR i scaleniu jej z Armią Ludowa w jednolite Wojsko Polskie.

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, chociaż formalnie był jedynie komitetem KRN, faktycznie wykonywał wszystkie funkcje rządu. Członkami PKWN byli przedstawiciele ugrupowań politycznych wchodzących do Krajowej Rady Narodowej. Przewodniczącym PKWN został przywódca PPS Edward Osóbka-Morawski.

Ogłoszony w Chełmie 22 lipca 1944 r. Manifest PKWN wytyczał program działania obozu demokratyczno-ludowego. Uznawał on Krajową Radę Narodową za jedyne legalne źródło władzy w Polsce, odmawiając legalności rządowi w Londynie jako opierającemu swą działalność na wprowadzonej w życie z pogwałceniem prawa konstytucji kwietniowej. Przewidywał, że PKWN obejmie władzę na wyzwalanych terenach Polski i będzie ją sprawował przez terenowe rady narodowe i swych upełnomocnionych przedstawicieli.

Manifest stwierdzał między innymi:

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego jest legalną tymczasową władzą wykonawczą narodu, dążącą do zdobycia niepodległości i dobudowy państwowości polskiej. Krajowa Rada Narodowa i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działają na podstawie konstytucji z 17 marca 1921 r., jedynie obowiązującej konstytucji legalnej, uchwalonej prawnie. Podstawowe założenia konstytucji z 17 marca 1921 r. obowiązywać będą, aż do zwołania wybranego w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim, równym, tajnym i stosunkowym Sejmu Ustawodawczego, który uchwalił jako wyraziciel woli narodu nową konstytucję[...]

Jednym z najpilniejszych zadań Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego będzie na terenach oswobodzonych odbudowa szkolnictwa i zapewnienie bezpłatnego nauczania we wszystkich szczeblach. Przymus powszechnego nauczania będzie ściśle przestrzegany. Polska inteligencja zdziesiątkowana przez Niemcy hitlerowskie, a zwłaszcza ludzie nauki i sztuki, zostaną otoczeni specjalną opieką.

Manifest podpisali:

Przewodniczący i kierownik Resortu Spraw zagranicznych -
Edward Bolesław Osóbka - Morawski
Wiceprzewodniczący, kierownik Resortu Rolnictwa i Reform Rolnych -
Andrzej Witos
Wiceprzewodnicząca -
Wanda Wasilewska
Kierownik Resortu Obrony Narodowej - generał broni
Michał Rola - Żymierski
Zastępca kierownika Resortu Obrony Narodowej - generał dywizji
Zygmunt Berling
Kierownik Resortu Administracji Publicznej -
Stanisław Kotek - Agroszewski
Kierownik Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów -
Jan Stefan Haneman
Kierownik resortu sprawiedliwości -
Jan Czechowski
Kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego -
Stanisław Radkiewicz
Kierownik Resortu Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia -
Dr Bolesław Drobner
Kierownik Resortu Komunikacji, Poczt i Telegrafu - 

Inż. Jan Michał Grubecki

Kierownik Resortu Odszkodowań Wojennych -
Dr Emil Sommerstein
Kierownik Resortu Oświaty -
Dr Stanisław Skrzeszewski
Kierownik Resortu Kultury i Sztuki -
Wincenty Rzymowski
Kierownik Resortu Informacji i Propagandy -
Dr Stefan Jędrychowski

Zakres i możliwości działania organów władzy ludowo-demokratycznej w Polsce zależały od stanowiska Związku Radzieckiego, którego wojska prowadziły operacje wojenne na terytorium Polski. Rząd ZSRR w deklaracji ogłoszonej 26 lipca 1944 r. oświadczył, że działania na obszarze Polski uważa za działania na terytorium państwa suwerennego, zaprzyjaźnionego i sprzymierzonego. Zawarte w tym samym dniu porozumienie pomiędzy PKWN i rządem radzieckim normowało stosunki między radzieckim Naczelnym Dowództwem i polską administracją tworzoną przez PKWN. Rząd radziecki uznawał PKWN za jedyny uprawniony czynnik do tworzenia aparatu państwowego na ziemiach polskich. Z chwilą wyzwolenia części terytorium polskiego i zaprzestania na nim działań wojennych przechodzić miały one pod zarząd administracji cywilnej PKWN.

Po powołaniu PKWN przystąpił do tworzenia aparatu władzy państwowej na wyzwolonych obszarach kraju. Podstawowego znaczenia nabierało zorganizowanie organów administracji terenowej. Dążąc do zapewnienia sprężystości jej działania i koniecznej w ówczesnych warunkach operatywności, PKWN odszedł od pierwotnej koncepcji przekazania władzy administracyjnej radom narodowym i powierzył ją organom jednoosobowym - wojewodom i starostom, ściśle podporządkowanym organom administracji centralnej. Radom pozostawiono funkcje organów uchwałodawczych samorządu terytorialnego. PKWN zawarł umowy z rządami USRR i BSRR w sprawie obustronnej wymiany ludności. Obok tworzenia aparatu administracyjnego i organów bezpieczeństwa publicznego, podstawowe znaczenia przywiązywał PKWN do rozbudowy Wojska Polskiego.

6 września 1944 r. PKWN wydał dekret, na mocy którego reformie rolnej podlegały majątki ziemskie:

1. stanowiące własność skarbu państwa;

2. będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej i obywateli polskich narodowości niemieckiej;

3. będące własnością osób skazanych prawomocnie za zdradę stanu, za pomoc udzieloną okupantowi ze szkodą dla państwa lub miejscowej ludności, względnie za inne przestępstwa;

4. skonfiskowane z jakichkolwiek innych przyczyn;

5. stanowiące własność lub współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województwa poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości użytków rolnych.

Dekret określał też cele i zasady reformy:

Art. 1.2. Przeprowadzenie reformy rolnej obejmuje:

1. upełnorolnienie istniejących gospodarstw o powierzchni niżej pięciu hektarów użytków rolnych;

2. utworzenie nowych samodzielnych gospodarstw rolnych dla bezrolnych robotników i pracowników rolnych oraz drobnych dzierżawców;

3. tworzenie w pobliżu miast i ośrodków przemysłowych gospodarstw dla produkcji warzywno-ogrodniczej, kolonii i ogródków działkowych robotniczych, urzędniczych i rzemieślniczych; [...]

Art. 14.1. Gospodarstwa utworzone na podstawie niniejszego dekretu nie mogą być w całości lub części dzielone, sprzedawane, wydzierżawiane i zastawiane.

2. Nowonabywcy opłacają w gotówce lub naturze 10 % ceny kupna. Spłata reszty ceny kupna zostaje rozłożona dla małorolnych na 10 lat, dla bezrolnych na 20 lat [...]

Reforma rolna PKWN była w istocie rzeczy rewolucją agrarną, likwidowała nie tylko wielką własność w rolnictwie, ale i ziemiaństwo jako klasę społeczną.

Mimo trudnych warunków aparat PKWN umacniał się i stopniowo zdobywał poparcie społeczne, w pierwszym rzędzie klasy robotniczej i części chłopstwa. Widziały one w poczynaniach PKWN dążenie do poprawy ich bytu i zapowiedź wyzwolenia społecznego. Zmęczona i wyniszczona przez okupację ludność pragnęła jak najszybciej rozpocząć konstruktywną pracę nad odbudową kraju.

Równolegle rozwijała się akcja na rzecz międzynarodowego uznania PKWN. We Francji i Belgii zorganizowane zostały polskie rady narodowe, popierające rząd tymczasowy.

4. Rząd Tymczasowy

Umacnianie się pozycji PKWN przyspieszyło decyzje o przekształceniu go w Rząd Tymczasowy. 31 grudnia 1944 r. Krajowa Rada Narodowa uchwaliła ustawę o powołaniu Rządu Tymczasowego Rzeczpospolitej Polskiej. Na jej podstawie prezydent KRN mianował prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek ministrów. Podstawę polityczną Rządu Tymczasowego stanowiły stronnictwa, które wyłoniły PKWN, a jego program działania określał Manifest PKWN. Rząd Tymczasowy został uznany przez Związek Radziecki 4 stycznia 1945 r. (21 kwietnia 1945 r. podpisał na 20 lat Układ o Przyjaźni, Pomocy Wzajemnej i Współpracy Powojennej), a następnie przez Czechosłowację 30 stycznia i Jugosławię 30 marca 1945 r. Stany Zjednoczone A.P. i Wielka Brytania wyraziły natomiast dezaprobatę, podtrzymując uznanie dla rządu emigracyjnego w Londynie.

Ustawa KRN z 3 stycznia 1945 r. przekazała Rządowi Tymczasowemu uprawnienia do wydawania dekretów z mocą ustawy, dotychczas przysługujące PKWN. E. Osóbka-Morawski dotychczasowy Przewodniczący PKWN, został powołany na stanowisko Prezesa Rady Ministrów. Pierwszym z dwóch wicepremierów został Władysław Gomułka. Na podstawie ustawy z 31 grudnia 1944 r. w skład gabinetu wchodziło 18 ministrów, nowy rząd uzyskał formalnie charakter koalicyjny. Jednakże decydującą rolę odgrywali w nim członkowie PPR. Objęli oni najważniejsze teki.

Rząd Tymczasowy sprawował władzę nad terytorium, które ostatecznie znalazło się w granicach Polski Ludowej. Rząd umacniał i rozbudowywał struktury terytorialnych władz administracyjnych. Niezależnie od MO i organów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), już po zakończeniu działań wojennych, powołano Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (24 maja 1945 r.).

5. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej

Fakt istnienia równocześnie dwóch parlamentów, dwóch armii, dwóch rządów polskich i wynikające z tego komplikacje stał się jednym z najważniejszych tematów obrad konferencji w Jałcie. Sprawa polska zajmowała w naradach wielkiej trójki miejsce centralne. Po długich pertraktacjach przywódców wielkich mocarstw uzgodnione stanowisko przewidywało konieczność utworzenia jednego, tymczasowego rządu polskiego. Trzonem jego miał być działający w kraju Rząd Tymczasowy. Ten nowy rząd miał nosić nazwę Polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Na rząd ten nałożono obowiązek przeprowadzenia możliwie najprędzej wolnych i nieskrępowanych wyborów, opartych na głosowaniu powszechnym i tajnym. Celem realizacji postanowień w sprawie wyłonienia rządu polskiego powołano komisję trzech w składzie:

• minister spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow,

• ambasador USA w Moskwie Averell Harrimann,

• ambasador brytyjski w Moskwie Archibald Clark-Kerr.

Uchwały konferencji jałtańskiej oznaczały zwycięstwo koncepcji reprezentowanej przez obóz ludowo-demokratyczny popierany konsekwentnie przez Związek Radziecki. Przyjęte też zostały z zadowoleniem przez Rząd Tymczasowy i popierające go ugrupowania polityczne. Rząd na emigracji, na którego czele po ustąpieniu w listopadzie 1944 r. S. Mikołajczyka stał Tomasz Arciszewski, widząc w uchwałach klęskę swej polityki gwałtownie protestował.

Powołana na konferencji jałtańskiej komisja miała trudności z ustaleniem sposobu wyłonienia Rządu Jedności Narodowej. Po długotrwałych pertraktacjach ustalono liczbę 12 Polaków, którzy mieli wziąć udział w naradach nad utworzeniem rządu polskiego. Polacy postanowili, aby sprawę utworzenia rządu rozpatrzyć we własnym gronie, gdyż wymaga tego suwerenność państwa polskiego. Wśród uczestników narad przeważały tendencje kompromisowe, reprezentowane głównie przez Polaków z kraju. Podczas narad S. Mikołajczyk zażądał zmiany prezydenta KRN bądź premiera. W. Gomułka odrzucając ten postulat oświadczył, że przedstawiciele Rządu Tymczasowego mogą ofiarować tylko takie stanowiska w rządzie, jakie uznają za możliwe, nie mogą się bowiem zgodzić na zmianę programu tego rządu. Władysław Gomułka mówił:

Myśmy Polskę budowali i pracujemy po 18 godzin na dobę i nie można traktować Rządu Tymczasowego i pana Mikołajczyka jako dwie równorzędne strony [...] My tylko ofiarujemy demokratom emigracyjnym miejsce w naszym domu i przez to samo podkreślamy, że jeszcze dzisiaj nie zeszliśmy z linii zmierzającej do porozumienia. Wymaga tego interes Polski, związane jest to z koniecznością likwidacji tej fikcji rządowej, która jeszcze istnieje i działa na emigracji w postaci pana Arciszewskiego. Nie obrażajcie się, panowie, że my wam tylko ofiarujemy miejsca w rządzie takie, jakie sami uważamy za możliwe. Myśmy bowiem gospodarze. Wy zaś możecie stać się współgospodarzami Polski, jeśli zrozumiecie wasze błędy i pójdziecie po drodze, którą idzie Rząd Tymczasowy. Porozumienia chcemy z całego serca. Lecz nie myślcie, że jest to warunek naszego istnienia [...]. Bądźcie pewni, że za dwa - trzy miesiące nastąpi uznanie naszego rządu przez państwa zachodnie, które przez wasze wstąpienie do rządu - może nastąpić natychmiast. A gdyby nawet przyszło poczekać dłużej - to poczekamy [...].

Władzy raz zdobytej - oświadczył W. Gomułka - nie oddamy nigdy.

Po długotrwałych naradach osiągnięto porozumienie, które zostało zaakceptowane przez komisję trzech.

28 czerwca 1945 r., po niemal półrocznej działalności, ustąpił Rząd Tymczasowy. Tego samego dnia prezydent KRN powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, którego premierem został E. Osóbka-Morawski, a wicepremierami W. Gomułka i S. Mikołajczyk. W skład rządu weszło:

liczba przedstawicieli	nazwa ugrupowania
6	PPR
6	PPS
6	Stronnictwo Ludowe
4 2	z grupy Mikołajczyka działaczy Stronnictwa Demokratycznego
1	bezpartyjny

Rząd ten został uznany przez Francję 29 czerwca 1945 r., Wielką Brytanię, Stany Zjednoczone A. P. i Chiny 5 lipca 1945 r., a następnie i inne państwa. Związek Radziecki uważał swoje uznanie Rządu Tymczasowego z 5 stycznia 1945 r, za wystarczające.

Oto jak opisuje VIII Sesję KRN w 1945 r. Alfred Fiderkiewicz, członek Niezależnej Partii Chłopskiej ³:

Obrady VIII sesji Krajowej Rady Narodowej rozpoczęły się 21 lipca 1945 i trwały do 23 lipca włącznie. W zagajeniu prezydent KRN, Bolesław Bierut, powołując się na porozumienie delegatów KRN i Rządu Tymczasowego, zaproponował, by zatwierdzono na tej sesji utworzenie Rządu Jedności Narodowej. Potem powitał nowych kandydatów na posłów KRN - Stanisława Mikołajczyka, Stanisława Grabskiego, Jana Stańczyka i innych. W ślad za tym nastąpiło zaprzysiężenie 23 nowych posłów. Następnie przewodnictwo obrad objął wiceprezydent KRN, poseł Stanisław Szwalbe, który przedstawił listę członków Rządu Jedności Narodowej uzgodnioną na posiedzeniu międzypartyjnym.

Na czele rządu stanął Osóbka-Morawski. Pierwszym zastępcą został Władysław Gomułka, drugim Stanisław Mikołajczyk, który objął jednocześnie tekę ministra rolnictwa i reform rolnych. W dalszym ciągu listy następowały nazwiska ministrów poszczególnych resortów.

Wyczerpujące expose premiera objęło szeroki wachlarz problemów i wytycznych dotyczących spraw politycznych i gospodarczych. Do najważniejszych premier zaliczył utworzenie Rządu Jedności Narodowej. Omawiając szeroko zdobycze Polski stwierdził: „Polska odrodzona będzie miała warunki, aby każdemu obywatelowi dać pracę i chleb, aby już nigdy nie musieli szukać pracy i chleba na obczyźnie”. W innym miejscu, omawiając amnestie dla przestępców, oświadczył: „Jeszcze grasują w lasach różnego gatunku bandy organizowane przez zdrajców narodu, wrogów demokracji, przeważnie spod znaku NSZ, oraz bandy nacjonalistów ukraińskich. (...) Kto dobrowolnie wyjdzie z lasu i złoży broń, nie będzie pociągany do żadnej odpowiedzialności, ale kto zostanie schwytany z bronią w ręku lub ukrywa broń albo temu przestępstwu sprzyja, tego spotka surowa należna kara”.

W dyskusji nad expose wzięło udział 24 mówców. Wielu z nich podkreślało znaczenie zdobyczy w dziedzinie politycznej i gospodarczej, zrealizowanych przez Rząd Jedności Narodowej. Ale nie brakowało tez krytycznych wypowiedzi w stosunku do władz administracyjnych i gospodarczych.

Dyskutanci, solidaryzując się z expose premiera, obrazowali sytuację w terenie. Jedni mówili o ciężkiej sytuacji w rolnictwie i braku bydła, zboża, a inni o konieczności szybkiego rozwoju przemysłu. Szeroko były też omawiane sprawy oświaty, szkolnictwa i kultury. Poważną część swoich wystąpień poświęcali mówcy sytuacji na arenie międzynarodowej - wyrażali przeświadczenie, że odrodzona Polska demokratyczna zajmie należne jej miejsce na świecie.

Utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej usankcjonowało zwycięstwo obozu ludowo-demokratycznego w Polsce. Program nowego rządu był kontynuacją programu wytyczonego przez Manifest PKWN. Stworzone zostały warunki stabilizacji wewnętrznej kraju. Wzmocnieniu uległa pozycja Polski w społeczności międzynarodowej. Walka o pełną realizację programu PKWN nie została jednak zakończona. Wprawdzie rząd emigracyjny odpadł jako pretendent do objęcia władzy w Polsce, ale siły społeczne i polityczne z nim związane przez dłuższy jeszcze czas kontynuowały w różnych formach walkę z organami władzy ludowej.

Po utworzeniu TRJN nastąpiła likwidacja większości struktur Polski Podziemnej. Czasowo wstrzymano rozwiązanie konspiracji wojskowej w istocie do połowy 1945 r. ustał stan swoistej dwuwładzy. Protesty rządu RP w Londynie, przeciwko uznaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej nie miały już realnego znaczenia w polityce międzynarodowej. Uznaniu tego rządu sprzeciwiała się między innymi Stolica Apostolska. Uznanie TRJN przez niemal całą społeczność międzynarodową z jednoczesnym cofnięciem uznania dla rządu RP w Londynie było w istocie rezultatem skutecznie prowadzonej przez Związek Radziecki polityki faktów dokonanych. Objęcie władzy w Polsce stało się udziałem obozu komunistycznego. Podstawą rzeczywistego ustroju politycznego ówczesnej Polski był aparat państwowy realizujący przede wszystkim interesy lewicy zdominowanej przez PPR. Były to struktury opozycyjne i nielegalne wobec władz RP na uchodźstwie. Początki dziejów Polski Ludowej po raz kolejny dowodzą, że w konfrontacji z siłą przegrywają racje prawne i moralne.

6. Zakończenie

Z drugiej wojny światowej Polska wyszła z ogromnymi stratami. Przed państwem i narodem stanęło zatem zadanie o wielkim historycznym znaczeniu. Odbudowę ze zniszczeń wojennych należało połączyć z przebudową życia gospodarczego i struktury społecznej, a także stworzeniem nowego modelu życia kulturalnego. Realizacja olbrzymich zadań odbudowy splatała się w pierwszych kilkunastu miesiącach powojennych z walką nowego rządu o stabilizację swej władzy. Było to tym bardziej trudne, że znaczna część społeczeństwa - mimo procesów radykalizacji w okresie wojny - dopiero w trakcie odbudowy, a zarazem budowy nowego życia, zmieniła swą postawę z biernej, nieufnej, niechętnej czy wręcz wrogiej na akceptującą i popierającą dokonujące się przemiany. Pomocą w tym procesie była odmowa uznania przez Anglię i Stany Zjednoczone rządu emigracyjnego; z drugiej wszakże strony wejście Mikołajczyka do rządu w kraju oznaczało trwanie walki o władzę. Mikołajczyk, chcąc stworzyć społeczne podstawy dla swej działalności politycznej, próbował zapewnić sobie kierownictwo nad całym ruchem ludowym. Po nieudanej próbie opanowania lewicowego Stronnictwa Ludowego, powstałego 25 - 26 marca 1945 r., Mikołajczyk utworzył 22 sierpnia 1945 r. własną partię - Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Stała się ona opozycyjną partią wchodzącą w skład rządu, a równocześnie ośrodkiem skupiającym siły wrogie nowemu ustrojowi.

7. Bibliografia:

Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak, Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 1987

Bogusław Gałka, Historia Polski 966-1989, Gdańsk 1998

Bronisław Gołębiowski, Mieczysław Grad, Franciszek Jakubczak, Pamiętniki Polaków 1918-1978, Antologia pamiętnikarstwa polskiego, Warszawa 1982

Marian Kallas, Adam Lityński, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000

Jerzy Topolski, Zarys dziejów Polski, Warszawa 1986

¹ Adam Strzembosz, Okupacja w prawie międzynarodowym a status prawny Polski w latach 1944 - 1956, pod red. A. Ajnenkiela, Wrocław - Warszawa - Kraków 1988, s.25.

² Na podstawie danych z września 1946 r.

³ Bronisław Gołębiowski, Mieczysław Grad, Franciszek Jakubczak, Pamiętniki Polaków 1918-1978, Antologia pamiętnikarstwa polskiego, Warszawa 1982, s.362

11

---