18. Idea ojczyzny jako najwyższego dobra (na podstawie wybranych utworów literatury
polskiej)
I. WSTĘP: Jest to temat bardzo obszerny, bo właściwie w każdej epoce znajdujemy utwory, zawierające ilustrację tezy, w których ojczyzna jest traktowana jako dobro najwyższe. Stówa: Polska, Rzeczpospolita, ojczyzna pojawiają się w różnych utworach, w całym bogactwie znaczenia i skali uczuciowej. Pisząc o ojczyźnie poeci sławią ziemię, krajobraz, bogatą historię, fenomen kultury i języka, marzą o Polsce przyszłej, lepszej... Zawsze piszą o niej z czcią, szacunkiem jako o sprawie wielkiej, ważnej, świętej.
II. ROZWINIĘCIE - materiał literacki: J. Kochanowski ,Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie..." - Jest to pieśń chóru z Odprawy posłów greckich, skierowana do rządzących państwem, celem poety jest uświadomienie im odpowiedzialności, jaka na nich ciąży, bowiem zajęli miejsce Boże na ziemi i mają dbać nie o swoje sprawy, a o dobro ogółu. Za swoje czyny będą odpowiadać przed Bogiem. Dla Kochanowskiego ojczyzna to głównie naród, sprawy ogółu, odpowiedzialność za zbiorowość. O randze tego pojęcia świadczy też pieśń O cnocie, w której poeta mówi: „A jeśli komu droga otwarta do nieba, / Tym, co stuzq ojczyźnie. (..-)" - za działalność dla narodu nagradzać będzie Bóg. Także śmierć za ojczyznę jest najwyższą, godną szacunku ofiarą i zaszczytem - fraszka Na sokolskie mogiły. P. Skarga Kazania sejmowe - Ojczyzna to matka. A „Bóg matkę czcić rozkazał". Ojczyzna to pierwsza, najważniejsza matka, „Która gniazdem jest matek wszystkich ". W. Potocki Transakcja wojny okocimskiej - Hetmań Chodkiewicz zagrzewa rycerzy do walki, przywołując najwyższe wartości, w obronie których mają walczyć. Są to: „Bóg, ojczyzna i Pan", a dalej mówi o ojczyźnie jako matce, która wyciąga do nich ramiona błagając o ratunek. I. Krasicki Święta miłości kochanej ojczyzny - Wiersz został napisany jako hymn korpusu kadetów. Poeta mówi o miłości do ojczyzny, dla której można znieść wszystko: „Byle cię można wspomóc, byle wspierać, Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać". J. Wybicki Pieśń legionów polskich we Włoszech - Wiersz i pieśń stały się później hymnem narodowym, bo zawierają treści niezwykle ważne. Autor mówi o Polsce jako o narodzie, który żyje i żyć będzie, i będzie walczyć o wolność, jak kiedyś przodkowie, aż do zwycięstwa. K. Delavigne (tłum. K. Sienkiewicz) Warszawianka - Począwszy od Mazurka Dqbrowskiego, idea ojczyzny łączy się z walką o wolność. Tak jest i w słynnej pieśni z 1831 r. i w głoszonych w niej hasłach: „Hej, kto Polak, na bagnety! Żyj, swobodo, Polsko, żyj!".
Pojęcie ojczyzny w okresie zaborów łączyło się też z żałobą po stracie kogoś najbliższego, najdroższego. Podobnie jest w wierszu Czarna sukienka, którego autorem jest K. Gaszyński - podmiotem lirycznym jest tu młoda dziewczyna, która rezygnuje z klejnotów, wieńców z róż, jasnych strojów, bo
,,gdy do grobu Polska zstapiła, Jeden mi tylko przystoi strój: Czarna sukienka ".
A. Mickiewicz Do matki Polki - Idea ojczyzny pojmowana jako najwyższe dobro stawia przed człowiekiem obowiązki najwyższe i najcięższe. Prawdziwy wierny syn ojczyzny przeznaczony jest „do męczeństwa... bez zmartwychpowstania ", skazany na więzienie, katorgę i śmierć. Tak pojmują służbę ojczyźnie bohaterowie kreowani przez Mickiewicza: Konrad Wallenrod, Gustaw-Konrad, ks. Robak, a także Kordian Słowackiego. Poświęcają ojczyźnie wszystko: miłość, życie, honor, dla ojczyzny spierają się z Bogiem. Jest to więc rzeczywiście dobro najwyższe. Pan Tadeusz - tu ojczyzna jest „jak zdrowie ", jak wspomnienie dzieciństwa, utęskniona, upragniona, najpiękniejsza. Są w epopei piękne opisy przyrody, obyczajów szlacheckich, staropolskiej kultury. Wierszy o tęsknocie za ojczyzną wiele jest także w poezji romantycznej (J. Słowacki: Rozłączenie, Hymn, C. K. Norwid: Moja piosnka J. Słowacki Grób Agamemnona - Dla poety ojczyzna to także matka, ale i obowiązek. Cierpi, bo musi atakować, oskarżać matkę — niewolnicę, by zmusić naród do gruntowej przemiany, odrzucenia „czerepu rubasznego", aby stać się jak „wielki po-sag ~- z jednej bryły", narodem zjednoczonym, solidarnym w walce. Tak więc umiłowanie ojczyzny nie zwalnia od oceny i krytyki, których wiele w utworach romantyków.
E. Orzeszkowa Nad Niemnem - Podobnie jak w Panu Tadeuszu ojczyzna tutaj to przyroda, obyczaje, tradycje, traktowane jak świętość (sacrum), którego symbolami są Mogiły: powstańców i przodków rodu. M. Konopnicka Rota - Na ideę ojczyzny składa się tu ziemia, mowa ojców, tradycja narodowa, których należy bronić „Do krwi ostatniej kropli z żył". S. Wyspiański Wesele - Jest to dramat narodowy, a więc cały poświęcony jest sprawom Polski. Znajdujemy tu ocenę przeszłości, teraźniejszości i zapowiedź przyszłości narodu. Wszyscy bohaterowie cały czas mówią o Polsce, najpiękniej Poeta, gdy tłumaczy Pannie Młodej, że Polska jest w sercu każdego Polaka. J. Kasprowicz Rzadko na moich wargach - Jeden z ładniejszych liryków patriotycznych, bardzo osobiste wyznanie poety, że nie lubi wiele mówić o ojczyźnie, brzydzi się kupczeniem tym pojęciem, bo żyje ona w jego wierszach, które są dowodem prawdziwych uczuć patriotycznych. M. Pawlikowska-Jasnorzewska Barwy narodowe - Wiersz napisany został już po wyzwoleniu i jest hołdem złożonym sztandarowi polskiemu, bo poetka wskazuje na jego barwy jako na: ,,(...) pamiątkę Ten dług I ten morał". Jest to lapidarne, ale bardzo trafne określenie idei ojczyzny w wolnym już państwie. J. Tuwim Modlitwa z Kwiatów polskich - poeta nawiązuje do wzorów romantycznych - znowu trzeba się modlić o wolną Polskę, o „chleb z polskiego pola" i o „trumny z polskiej sosny". Wracają marzenia przeszłych pokoleń o wolnej, sprawiedliwej ojczyźnie, w której: „... prawo zawsze prawo znaczy, A sprawiedliwość — sprawiedliwość". W. Szymborska Gawęda o miłości ziemi ojczystej - poetka we właściwy sobie sposób wyjaśnia, że „Bez tej miłości można żyć", ale ma się wtedy „serce suche jak orzeszek", jest się jak drzewo bez korzeni i „nie można owocować".
III. WNIOSKI: Ojczyzna w piśmiennictwie różnych epok traktowana była zawsze jak dobro najwyższe. W literaturze staropolskiej powstaje piękne wyobrażenie ojczyzny -matki, której trzeba służyć, kochać ją, wspierać. Służbę publiczną utożsamiano z dążeniem do wspólnego dobra, staraniem o pomyślność narodu, troską o całość i bezpieczeństwo państwa. Służyć należało „jako kto może", głównie pracować, radzić, „szczepić dobre obyczaje", a gdy trzeba walczyć w obronie kraju. Pojawiają się też głosy krytyczne, wynikające z pragnienia poprawienia stanu ojczyzny. W okresie zaborów temat ojczyzny jest zazwyczaj wyrażony bardzo emocjonalnie - ojczyzna, naród wymagają najwyższych ofiar i poświęceń. Emigranci tęsknią za nią, wszyscy opłakują jak kogoś najbliższego i marzą jaka też będzie ta wolna, wytęskniona, marzą o „szklanych domach", o sprawiedliwości. Idea ojczyzny bywa też pojmowana jako więź z narodem, ziemią, językiem, tradycją. Jest to więc pojęcie bardzo pojemne i rozumiane bardzo różnie, pewnie przez każdego inaczej. Jednak nikomu nie może być obojętne.