"Poradźmy się swego serca". Sentymentalizm jako opozycyjny wobec klasycyzmu nurt w kulturze oświecenia.

1) Sentymentalizm był obok klasycyzmu i rokoka głównym prądem artystycznym oświecenia. Za jego twórcę i głównego ideologa uważa się Jana Jakuba Rousseau (autor "Julii czyli nowej cheloiny"). Słowo "sentiment" z angielskiego oznacza czucie, uczucie. Etymologia słowa wiąże się z tytułem książki Laurensa Sternea "Podróż sentymentalna". Główne założenia ideowe prądu kształtowały się na gruncie francuskim i angielskim pod wpływem dwóch systemów filozoficznych - empiryzmu i russoizmu. Teoretycznym uzasadnieniem uczuciowej postawy wobec świata stał się empiryzm Dawida Humea uznający doznania uczuciowe za pierwotny impuls poznawczy. Najwięcej do ukształtowania się tego kierunku przyczynił się Rousseau.

Na gruncie polskim sentymentalizm rozwijał się równolegle do klasycyzmu. W przeciwieństwie do niego nie był związany z oświeceniem dworskim, miał nawet w pewnym stopniu charakter antydworski i prowincjonalny. Jego stolicą był dwór Czaroryskich w Puławach.

2) Sentymentaliści głosili przekonanie o kryzysie cywilizacji. Nie dawała ona człowiekowi szczęścia, a przeciwnie psuła go, wpędzała we frustracje, oddalała od natury. Zaczęto mieć również wątpliwości co do tego, czy aby na pewno rozum i doświadczenie są najlepszymi sposobami poznania rzeczywistości. Ich zdaniem tym idealnym sposobem poznania świata było uczucie. Twierdzili oni, że wiedza nie daje człowiekowi szczęścia; ludzie prości są lepsi i szczęśliwsi od wykształconych, dlatego też ich zdaniem należało odbudować człowieka, jego wrażliwość i czułość. Dużą pomocą miał być w tym względzie powrót do źródeł, do natury. Dlatego też idealnym miejscem akcji wielu utworów sentymentalnych jest wieś, las, czy natura w ogóle.

3) Założenia polskich sentymentalistów sformułował Franciszek Karpiński w rozprawie "O wymowie w prozie albo w wierszu". Twierdził on, że natchnieniem dla poety może być wszystko co go otacza, najważniejsze jest jednak przy tym czułe serce. Domagał się literatury oryginalnej, której inspiracją była kultura i obyczajowość polska (np. literatura ludowa).

4) Literackim wyrazem uczuciowości bohaterów sentymentalnych będą charakterystyczne sposoby zachowania (gesty, westchnienia, lanie łez, omdlenia). Bohaterowie sentymentalni posiadają również charakterystyczne rekwizyty (kostium pasterski, fujarka, pamiątka po ukochanej). Akcja utworów sentymentalnych rozgrywa się nad strumykiem, pod jaworem, na łonie natury.

5) Najwybitniejszym przedstawicielem sentymentalizmu był Franciszek Karpiński (1741 - 1828). Pochodził on z ubogiej rodziny szlacheckiej osiadłej na Pokuciu. W ósmym roku życia został oddalony do kolegium jezuickiego w Stanisławowie, później kontynuował naukę w ich lwowskiej akademii. Tu też przeżył młodzieńczą miłość do Marianny Broselówny - "Justyny", której poświęcił kilka sielanek. Po zakończonej edukacji zajmował się guwernerstwem, a następnie gospodarował jako dzierżawca we wsiach galicyjskich. W roku 1780 przybył do Warszawy na polecenie Adama Kazimierza Czarotryskiego, by pełnić u niego obowiązki sekretarza, a później bibliotekarza. W tym samym roku we Lwowie ukazał się jego tomik wierszy pt. "Zabawki wierszem i przykłady obyczajne". Na jednym z obiadów czwartkowych Naruszewicz przedstawił "Śpiewaka Justyny" - jak zaczęto nazywać Karpińskiego. Jednak czuł on się źle w środowisku dworskim, miał zbyt duże poczucie niezależności i zbyt małą umiejętność prawienia komplementów, by zrobić tam karierę. Wyjechał więc do Galicji. Jest autorem :
- sielanek "Do Justyny", "Tęskość na wiosnę", "Laura i Filon"
- pieśni kościelnych "Kiedy ranne wstają zorze", "Pieśń wieczorna", "Bóg się rodzi", Wszystkie nasze dzienne sprawy"
- dramatów "O wymowie w prozie albo w wierszu"
- elegii "Tęskność do kraju", "Pieśń dziada sokalskiego w kordonie carskim"
- pamiętnika "Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem"

Rodzajem literatury, który najbardziej wyraża sentymentalizm była liryka, a w niej takie gatunki jak sielanki. Sielanką napisaną przez Karpińskiego jest "Laura i Filon". bohaterami jej są młodzi kochankowie, najprawdopodobniej pastuszkowie. Akcja utworu rozgrywa się w lesie, obok strumyka, pod jaworem. Laura umówiona właśnie w tym miejscu z kochankiem niecierpliwie czeka na spóźniającego się Filona. Zaczyna go podejrzewać o zdradę z innymi pasterkami, rozpacza, rzuca koszykiem o jawor i tłucze go. Ma to być symbolem ich zerwania. Jednak łzy jej były nieuzasadnione, ponieważ Filon przyszedł wcześniej i schował się w krzakach, chcąc sprawdzić jej uczucia. Całość kończy się szczęśliwym pogodzeniem kochanków.

"Do Justyny tęskność na wiosnę"
Podmiot liryczny jest gospodarzem wychodzącym wiosną na pole, o czym świadczy dobór realiów wykorzystanych w obrazach kolejnych strof. Brakuje natomiast zwrotów adresatki. Miłość potraktowana jest w sposób aluzyjny. Występuje tu zestawienie przeżyć człowieka ze zmianami zachodzącymi w przyrodzie. Kolejne strofy mają ten sam model konstrukcyjny, prezentujące różne sytuacje związane z budzącą się do życia przyrodą. Utwór kończy się słowami "Wróć mi urodzaj kochany".

---