4. STRUKTURA WYJAŚNIANIA NAUKOWEGO - W. Balicki: Wykłady z metodologii nauk ekonomicznych; F. Neal, R. Shone: Proces budowy modeli ekonomicznych; M. Friedman: The methodology of positive economics, s. 191-192.

Konwencja: wyjaśnianie jako powoływanie się na prawa, a nie ich formułowanie.

Formułujemy warunki, jakie muszą być spełnione, by zdanie opisujące rzeczywistość mogło być uznane za prawo nauki.

Z pierwszego wykładu wiemy, że wyjaśnić to odpowiedzieć na pytanie „Dlaczego?”, np. dlaczego producent czekoladek „Jaś i Małgosia” nie zwiększył zatrudnienia, mimo wzrostu popytu na jego produkty? Możemy też pytać o przyczynę nie tylko faktów jednostkowych , ale ogólnych, np. dlaczego nie spada bezrobocie mimo wzrostu gospodarczego?, albo dlaczego inflacja zależy od ilości pieniądza w obiegu? Pytamy zatem o przyczynę pewnego zjawiska. Odpowiedź powinna wskazać rację dla zdania opisującego wyjaśniane zjawisko. Scharakteryzujmy proces wyjaśniania bliżej.

Przykład W.B. s. 12-13

„W nocy z piątku na sobotę słyszałem dudnienie rynny .....” Pytam o przyczynę hałasu. Proces szukania odpowiedzi na to pytanie nie jest w pełni uświadamiany (w odróżnieniu od wyjaśniania naukowego). Dlatego dokonujemy rekonstrukcji procesu wyjaśniania (to z kolei jest praktyka naukowców / metodologów).

Schemat procedury wyjaśniania:

Po stwierdzeniu zajścia zjawiska (a) i zadaniu pytania o jego przyczynę (b), szukam odpowiedzi:

c. na podstawie posiadanej wiedzy o możliwych przyczynach zjawiska wskazuję możliwe powody hałasu (inaczej - szukam poprzednika okresu warunkowego, którego następnikiem jest zdanie opisujące to zjawisko) i próbuję wskazać najbardziej prawdopodobne powody.

d. w dalszej kolejności staram się potwierdzić / odrzucić najmniej prawdopodobne przyczyny, pozostawiając jedną.

e. „wyjaśniam” zjawisko wnioskując zgodnie ze schematem, tu: ponendo ponens formułując okres warunkowy, w poprzedniku którego jest zdanie stwierdzające zajście stanu rzeczy będącego przyczyną zjawiska, oraz zdanie stwierdzające pewien stały związek między zjawiskiem / przyczyną a zjawiskiem / skutkiem.

[(p→q) ∧ p ] → q

f. wyjaśniam “explicite” obserwowane zjawisko.

Przykład: F.Neal & R.Shone, s. 20-24

Kolejny przykład będzie wnioskowaniem, które bywa niekiedy udziałem każdego z nas.

Zaobserwowałem, że woda w stawie ostatniej nocy zamarzła (a). Szukam odpowiedzi (dlaczego?) (b). Wskazuję poprzednik okresu warunkowego „Woda zamarza w temperaturze 0^o C ” (c). Potwierdzam prawdziwość mojej przesłanki „Temperatura powietrza wyniosła - 3^o C” (d). Wyjaśniam odwołując się do prawdziwości przesłanek / wiedzy „ Jeśli woda zamarza w temperaturze 0^o c i temperatura wyniosła - 3^o c, więc woda zamarzła” (e). I następnie wyrażam explicite przekonanie o przyczynie zamarznięcie wody (f).

Poprzednik zawiera zdanie ogólne (prawo fizyki) i zdanie spostrzeżeniowe, z których wynika następnik.

Skrótowo rzecz ujmując, wnioskowanie obejmowało trzy etapy:

1. sformułowanie zdań jednostkowych / obserwacyjnych opisujących zaobserwowane zjawisko,

2. wskazanie przyczyn / sformułowanie koniunkcji zdań opisujących przyczynę

3. wnioskowanie w oparciu o powyższe zdania oraz o zdania ogólne / prawo.

Przykłady ekonomiczne:

1. Firma „x” zwolniła w czerwcu część pracowników (a). Racjonalnie postępujące przedsiębiorstwo, dążąc do max. zysku, dostosowuje zatrudnienie do istniejących warunków gospodarowania (c). W branży „x” utrzymuje się dekoniunktura (d). Racjonalnie postępujące przedsiębiorstwo, dążąc do max. zysku, dostosowuje zatrudnienie do istniejących warunków gospodarowania i w branży „x” utrzymuje się dekoniunktura zatem firma „x” zwolniła w czerwcu część pracowników (e).

2. Ceny napojów chłodzących w mojej okolicy wzrosły w okresie od czerwca do sierpnia (a). Zwiększony popyt na dobra konsumpcyjne wywołuje wzrost ich cen / lub/ racjonalnie postępujące przedsiębiorstwo dążąc do maksymalizacji zysku, podwyższa ceny pod wpływem wzrostu popytu/ lub/ .... podwyższa ceny z powodu wzrostu kosztów wywołanych zwiększeniem produkcji (c), lato było wyjątkowo ciepłe (d) . Zwiększony popyt na dobra konsumpcyjne wywołuje wzrost ich cen / lub/ racjonalnie postępujące przedsiębiorstwo dążąc do maksymalizacji zysku, podwyższa ceny pod wpływem wzrostu popytu/ lub/ .... podwyższa ceny z powodu wzrostu kosztów wywołanych zwiększeniem produkcji i lato było wyjątkowo ciepłe, zatem ceny napojów chłodzących w mojej okolicy wzrosły w okresie od czerwca do sierpnia (e).

3. W roku 2006 spadły wpływu do budżetu i pojawił się deficyt (a). Wzrost obciążeń podatkowych wpływa na spadek wpływów („Prawo” Laffera) (c) państwo realizuje ekspansywną politykę fiskalną planując zwiększenie subsydiów dla przedsiębiorstw, finansując ją zwiększonymi wpływami z akcyzy na paliwa, papierosy i alkohol / minister finansów podniósł w styczniu podatek akcyzowy (d) Wzrost obciążeń podatkowych wpływa na spadek wpływów („Prawo” Laffera) i państwo realizuje ekspansywną politykę fiskalną planując zwiększenie subsydiów dla przedsiębiorstw, finansując ją zwiększonymi wpływami z akcyzy na paliwa, papierosy i alkohol / minister finansów podniósł w styczniu podatek akcyzowy, zatem w roku 2006 spadły wpływu do budżetu i pojawił się deficyt (e).

Przykłady te miały pokazać, że możemy formułować wyjaśnienia zarówno w języku działań przedsiębiorstw, jak i państwa, że możemy wprost odwoływać się do „zachowań / decyzji” podmiotów, jak i wskazując jakby „obiektywne” przyczyny. Niezależnie do formy, zawsze opieramy się na działaniach podmiotów.

Podsumowując: wyjaśniając wskazywaliśmy na pewną ogólną zależność, sformułowaną w postaci okresu warunkowego, wskazywaliśmy, że w konkretnym przypadku zachodzi poprzednik tego okresu / oraz pewne inne jeszcze warunki, opisane zdaniami jednostkowymi i w oparciu o schemat ponendo ponens wyprowadzaliśmy wniosek, będący zdaniem opisującym wyjaśniane zjawisko. Inaczej: wskazaliśmy szerszą klasę zjawisk, której szczególnym przypadkiem / ujednostkowieniem było zjawisko wyjaśniane.

Wyjaśniając opieraliśmy się na ogólnych zdaniach warunkowych (woda zamarza jeśli temp. wynosi 0⁰ C, podgrzany metal rozszerza się, itp.).

Skąd wiemy, że są to prawdziwe zdania ogólne (nie jesteśmy w stanie spostrzec rozszerzającego się każdego metalu , ani nie jesteśmy w stanie sprawdzić zachowania się każdej wody w temp. 0⁰C)?

Ważność zdań ogólnych bierze się z indukcji - wnioskowania prowadzącego od jednostkowych obserwacji do zdań ogólnych. Aby takie wnioskowanie prowadziło prawdziwych zdań ogólnych muszą być spełnione co najmniej dwa warunki:

1. musi być oparta na bardzo dużej liczbie obserwacji zjawisk opisanych zdaniami „p” i „q”,

2. muszą być przeprowadzane w różnych warunkach (np. podgrzewane metale rozszerzają się w Polsce i na Antarktydzie, rozszerzały się 200 lat temu i będą się rozszerzać za 1000 lat).

Nikt oczywiście nie musi dokonywać tylu obserwacji dla wyjaśnienia prozaicznych zjawisk, np. bębnienia deszczu, gdyż to „wiemy” i nasza wiedza jest uzasadniona naszym i innych doświadczeniem, tak samo nie musimy tego robić wyjaśniając zamarznięcie stawu, gdyż zrobili to fizycy. Uznajemy jednak zdania ogólne formułowane w nauce, gdyż właśnie zostały sformułowane na podstawie sprawdzonych metod obserwacji.

Zdania ogólne sformułowane w ten sposób, tj. opisujące zachodzenie związku między pewnymi zjawiskami / cechami zjawisk nazwiemy uogólnieniami empirycznymi. Mówią one, na podstawie wielu różnych obserwacji, że wszystkie zaobserwowane zjawiska / obiekty obserwacji, posiadające cechę „P” mają zarazem cechę „Q” (jeśli x jest wodą - posiada cechę „P”, to, jeśli nastąpią odpowiednie warunki, przybierze cechę „Q” - zamarza). Nie mówi jednak o wszystkich istniejących obiektach posiadających cechę „P” i „Q”. Z tego względu nazwiemy to warunkowe zdanie ogólne hipotezą, a więc zdaniem ogólnym przyjętym przez badaczy jakby „na próbę”.

Pojawia się w tym miejscu pytanie: kiedy zdanie ogólne może być uznane za prawo nauki ? Czy każde zdanie ogólne jest prawem? Kiedy hipoteza staje się prawem, w oparciu o które wyjaśniamy w nauce?

Porównajmy dwa zdania ogólne:

1. Każdy siedzący w tej sali jest studentem WSB / Wszystkie jabłka w koszu są zgniłe.

2. Woda w temperaturze 0⁰C zamarza.

Zarówno przykłady z „a”, jak i z „b” są zdaniami ogólnymi, ale różnią się od siebie w sposób zasadniczy. O ile bowiem w przypadku „a” związek między „P” a „Q” jest przypadkowy, tj. nie trzeba być studentem WSB, by siedzieć w tej sali (mimo że jest to zdanie najprawdopodobniej prawdziwe ), tak samo jak związek między byciem „zdrowym” jabłkiem i znajdowaniem się w koszu. Co oznacza, że zgniłe jabłka mogą znajdować się w skrzyni, na drzewie, itp., a i w koszu mogą być zdrowe jabłka.

Nie można tego powiedzieć o zdaniach z „b”. Woda zamarza, przy odpowiednich warunkach, zawsze. Tak więc między „P” a „Q” w przypadku „b” zachodzi coś więcej niż przypadkowe współwystępowanie, zachodzi związek konieczny. Takie zdanie nazywamy ściśle ogólnym, gdyż stwierdza bezwyjątkowe zachodzenie związku między zjawiskami.

Aby zdanie ogólne, stwierdzające zachodzenie związku koniecznego między zjawiskami mogło być prawem nauki musi być potwierdzone (albo obalone) w innych warunkach niż, dla których zostało sformułowane. Wtedy to zdanie przyjęte „na próbę” (czyli hipotezę) uznajemy za prawo nauki .

Definicja: W.B. - s. 39

Nieco inna sytuacja zachodzi w przypadku zdań ogólnych formułowanych w ekonomii, np.

Gdy inflacja rośnie, zmniejsza się poziom bezrobocia

Jest to zdanie ogólne, noszące miano „Krzywej Philipsa”, gdyż odnosi się do bardzo wielu gospodarek co najmniej od lat 50. XX wieku, stwierdza prawie bezwyjątkowy związek, a jednak nie spełnia waloru ścisłej ogólności, bowiem:

1. odnosi się tylko go gospodarek rynkowych,

2. obejmuje tylko gospodarki współczesne

Tego typu zdania ogólne, które w niektórych naukach (np. w ekonomii) pełnią rolę prawa nazwiemy generalizacjami historycznymi, bowiem opisują pewien stały związek między obserwowanymi zjawiskami, ale występujący tylko w określonym czasie i miejscu (tu: gospodarki rynkowe w II. poł. XX wieku / ewentualnie tylko w krótkim okresie).

Podsumowując:

Zdania ogólne, opisujące współwystępowanie zjawisk (pomijamy zdania ogólne formułowane w życiu codziennym) oparte na wnioskowaniu indukcyjnym nazwiemy generalizacjami (uogólnieniami) empirycznymi i jako takie są hipotezami. Hipotezy wymagają potwierdzenia / bądź prób obalenia, i mogą stać się prawem nauki (jeśli są zdaniami ściśle ogólnymi), bądź generalizacjami historycznymi. W związku z tym, że w ekonomii głównie formułuje się tego typu zdania ogólne, nazwiemy je prawami ekonomii a dla ekonomistów są to prawa nauki.

OBSERWACJA

GENERALIZACJA (UOGÓLNIENIE) EMPIRYCZNE - HIPOTEZA

potwierdzenie

ZDANIE ŚCIŚLE OGÓLNE GENERALIZACJA HISTORYCZNA

Celem wyjaśniania jest odpowiedź na pytanie o przyczynę zjawiska. Odpowiedź ta opiera się na wskazaniu zdania ogólnego, z którego wynika zdanie opisujące zjawisko wyjaśniane. Z tego wniosek, że zdanie ogólne powinno opisywać związek przyczynowo-skutkowy.

Nie wchodząc głębiej w trudną problematykę przyczynowości możemy wskazać na dwa jej rodzaje.

Gdy wyjaśnialiśmy, że czysta woda zamarza w temperaturze 0⁰C , to wskazywaliśmy, że jeśli tylko temperatura wyniesie 0⁰C, to woda zmieni stan skupienia. Wskazywaliśmy zatem, że jeśli w czasie T₀ temperatura wyniesie 0⁰C, to w czasie T₁ woda zamarznie, i ponadto, że niemożliwe jest, aby temperatura spadła, a woda nie zamarzła. Czyli:

zjawisko „P” wywołuje (jest przyczyną) zjawiska „Q” wtedy, gdy:

1. „P” jest wcześniejsze niż „Q”

2. jest wykluczone, że „Q” i „∼P” („P” i ∼ „Q”)

W ten sposób sformułowaliśmy warunki konieczne i wystarczające wystąpienia „Q”.

Np. warunkiem koniecznym i wystarczającym zaspokojenia głodu jest zjedzenie czegokolwiek.

Trudno natomiast wskazać na warunki konieczne i wystarczające w drugim przykładzie, nie ma bowiem bezpośrednich przyczyn wywołujących taką zależność między inflacją i bezrobociem (bowiem zależy to od stanu rynku pracy - elastyczny, bądź regulowany, pozycji związków zawodowych, skłonności przedsiębiorców do zatrudniania, itd.). Dlatego w tym przypadku mówimy o wystąpieniu warunków koniecznych, ale niewystarczjących. ( np. warunkiem koniecznym, by wygrać w Toto - Lotka jest skreślenie kuponu, nie jest to jednak warunek wystarczający). Inaczej mówiąc, musi nastąpić splot okoliczności, aby zjawisko zaszło. Czyli:

Zjawiska „P” i „Z” wywołują „Q” wtedy, gdy:

1. „P” i „Z” są wcześniejsze niż „Q”

2. jest wykluczone, że „Q” i „Z” oraz „∼P” („Q” i „P” oraz „∼Z”)

Przykład:

gdy szukamy odpowiedzi na pytanie o przyczyny upadku przedsiębiorstwa, nie jesteśmy w stanie wskazać warunków wystarczających, gdyż mamy tu do czynienia z całym splotem czynników. Odpowiedź mogłaby wskazywać np. na istniejące zadłużenie, które pojawiło się po zaciągnięciu kredytu, którego nie mogło spłacić, więc pojawiły się odsetki, które pogłębiły zadłużenie. Na to może nałożyć się trudność w sprzedaży produkcji i trudność w płatnościach dla kontrahentów, itd.

Uwaga:

Pojęcie konieczności nie ma tu znaczenia absolutnego, tj. np. że musi pojawić się zadłużenie, by przedsiębiorstwo upadło, ale skoro już się pojawiło, to uruchomiło szereg okoliczności, które łącznie doprowadziły do upadku. W tym sensie jest konieczny (bo uruchomił szereg czynników) ale niewystarczający (bo musiały pojawić się jeszcze inne).

Wyjaśnianie oparte na zadaniu ogólnym (prawie) przyczynowym w węższym znaczeniu nazwiemy wyjaśnianiem przyczynowo-skutkowym, natomiast wyjaśnianie wskazujące warunki konieczne, ale niewystarczające nazywamy wyjaśnianiem genetycznym (przykład: W.B. s. 17-18).

Podsumowując, wskażmy na kolejny przykład procedury wyjaśniania. Posłuży on nam do wskazania dalszych warunków, jakie musi spełnić zdanie ogólne, by mogło być prawem nauki, a więc, by wyjaśnianie miało charakter naukowy.

Kolejny raz przykład : F.Neal & R.Shone, s. 20-24

Tak sformułowane wyjaśnienie nie pozwoli odpowiedzieć na pytanie dlaczego woda nie zamarzła, a więc nie jest wystarczająco ogólne, nie obejmuje bowiem przypadku, gdy przy prawdziwości zdania ogólnego (prawa), nie zachodzi wynikanie, tj. jest fałszywe zdanie „woda zamarza w temp. 0^oC”.

Kolejny przykład będzie wnioskowaniem wyraźnie formułującym warunki, które muszą być spełnione, aby obserwowane zjawisko zaszło. Z tego względu będzie bliższe wyjaśnianiu naukowemu.

Zaobserwowałem, że woda w stawie ostatniej nocy zamarzła (a). Szukam odpowiedzi (dlaczego?) (b). Wskazuję poprzednik okresu warunkowego „Czysta woda zamarza w temperaturze 0^o C ” (c). Potwierdzam prawdziwość mojej przesłanki „Temperatura powietrza wyniosła - 3^o C” oraz „Woda w stawie nie zawierała żadnych związków chemicznych, np. NACL” (d). Wyjaśniam odwołując się do prawdziwości przesłanek / wiedzy „ Jeśli woda jest czysta to zamarza w temperaturze 0^o c i temperatura wyniosła - 3^o c oraz woda nie zawierała żadnych domieszek związków chemicznych, więc woda zamarzła” (e). I następnie wyrażam explicite przekonanie o przyczynie zamarznięcie wody (f).

Poprzednik musiał, oprócz prawa fizyki i zdania spostrzeżeniowego zawierać dodatkowe warunki, które musiały być spełnione, aby prawo zadziałało (brak domieszek chemicznych).

Każde wyjaśnianie naukowe opatrzone jest warunkami, które muszą być spełnione, aby wyjaśniane zjawisko zaszło.

Przykład: W.B. - s. 25

Mimo iż schemat wyjaśniania spełnia wymóg postawiony wyjaśnieniom naukowym, trudno jednak je za takie uznać. W szczególności trzeba mieć zastrzeżenia do precyzyjności zależności sformułowanym w zdaniu ogólnym „Jeśli przedmiot jest lekki, to pływa” (co to znaczy „lekki”? - statki też nie toną, albo nawet lekki niekiedy tonie - wciągnięty w wir rzeczny). Tak sformułowane wyjaśniania nie jest precyzyjne w dwojaki sposób:

1. nie podaje precyzyjnie dodatkowych warunków, które powinny być spełnione, by wyjaśnić dane zjawisko (by ono zaszło) ,

2. nie podaje precyzyjnie warunków wystarczających

Tak wyjaśnienie „dlaczego korek nie tonie” powinno oprzeć się na prawie Archimedesa i wskazaniu warunków niezbędnych:

Twierdzenie: W.B. - s. 25 i pełna postać wyjaśniania: W.B. - s.26

W przedstawionym wyjaśnianiu zastąpiono określenie „lekki” precyzyjniejszym określeniem „ciało o gęstości niewiększej od gęstości płynu” - warunki wystarczające, wskazano, że nie będzie tonąć jeśli nie będą oddziaływać inne siły. Ponadto pozwala ono wyjaśnić fakt utrzymywania się obiektów na powierzchni innych płynów, jest zatem ogólniejsze, obejmuje większą klasę zjawisk, niż tylko utrzymywanie się na powierzchni wody.

Podsumowując: wyjaśnianie naukowe (prawo nauki) musi:

1. opierać się na precyzyjnie formułowanych warunkach niezbędnych i wystarczających zajścia danego zjawiska,

2. ogólne

Wyjaśnianie, które tych warunków nie spełnia nazwiemy wyjaśnianiem zdroworozsądkowych, zdanie ogólne, które nie spełnia tych warunków nazwiemy tezą zdroworozsądkową.

Przykładem tezy zdroworozsądkowej jest prawidłowość:

„[w prowadzonej w ostatnich kilku latach polityce pieniężnej - dop. P.D.] ...

podwyżkom stopy funduszy federalnych, towarzyszyły wzrosty stóp

długoterminowych.”

co można zapisać w postaci :

Jeśli rosną podstawowe stopy procentowe banku centralnego, to prowadzi to do

wzrostu stóp procentowych obligacji długoterminowych.

Jest to teza zdroworozsądkowa, gdyż:

1. nie wskazano warunków, które musiałyby wystąpić, aby dane zjawisko wystąpiło (np. stałość oczekiwań inflacyjnych, niska dynamika PKB - spadek akcji, albo wyższe oczekiwania inflacyjne, wyższa premia za ryzyko, wyższa rentowność, albo wysoka dynamika PKB, wzrost popytu na akcje, spadek cen obligacji, wyższa ich rentowność) - sięgnąć do Filara w: Zbić z tropu. Rzeczpospolita, 23-24 lipca, 2005 r.

2. odnosi się tylko do gospodarki USA, jest zatem zbyt mało ogólne.

Przykład wyjaśniania zdroworozsądkowego i próba jego „unaukowienia”.

Ekonomia m. in. poszukuje odpowiedzi na pytanie o przyczyny powstania „luki PKB”, czyli różnicy między wartością produkcji wytwarzanej a tej, którą można by wytworzyć.

Formułując odpowiedź na to pytanie wskazuje się na pewną zależność o charakterze zdroworozsądkowym:
Jeśli w kraju część ludzi zdolnych do pracy nie pracuje, to w kraju tym

wytwarza się mniej niż można by wytwarzać

Dlaczego to jest teza zdroworozsądkowa? Dlatego, że:

1. brakuje warunku koniecznego i wystarczającego - jaka część: 1%, 3% czy może 8%? i jakiej całości?

2. Jest ponadto mało ogólne - czy odnosi się na przykład do gospodarek, które wytwarzają więcej, niż można?

Próbą odpowiedzi na to pytanie jest tzw. prawo Okuna, które ma postać:

„Na każdy procent, o jaki stopa bezrobocia jest powyżej naturalnej stopy

bezrobocia, realny PKB jest niższy o 3 % poniżej potencjalnego PKB”.

Zwracam uwagę, że prawo to niekiedy formułowane jest w inny sposób:

„Na każde 2 % spadku PNB realnego w stosunku do PNB

potencjalnego, stopa bezrobocia wzrasta procentowo o

1 punkt procentowy”.

Co dodatkowo pokazuje, że teza zdroworozsądkowa nie precyzuje „kierunku” zależności a także nie mówi o wielkości tego związku między PNB a bezrobociem.

Spróbujmy to sprecyzować:

Jeśli w kraju o gospodarce rynkowej

r - n = a , to l = 3a

gdzie: l - luka PNB (w % potencjalnego PNB),

n - naturalna stopa bezrobocia (w % zasobu siły roboczej)

r - rzeczywista stopa bezrobocia (w % zasobu siły roboczej)

a w zapisie formalnym prawo to brzmi:

(x) [(R(x) ∧ Q(x) = a) → (l(x) = 3a)]

gdzie: R(x) - „x” jest gospodarką rynkową

Q(x) - w „x” występuje różnica między rzeczywistą a naturalną stopą bezrobocia

L (x) - w „x” występuje luka PNB

Teza zdroworozsądkowa po odpowiednim doprecyzowaniu stała się prawem nauki (tzw. prawem Okuna”), bowiem:

1. precyzuje warunki niezbędne i wystarczające - rozróżnia bezrobocie rzeczywiste i naturalne, a pojęcia te są w ekonomi precyzyjnie zdefiniowane, ponadto precyzuje zależność między zjawiskami (czyli nie dowolna ilość bez pracy, ale tylko ci, którzy nie pracują z powodów „koniunkturalnych).

2. w zaproponowanym sformułowaniu jest ogólne, gdyż można go użyć do wyjaśnienia tzw. „luki inflacyjnej”.

Czy spełnia pozostałe kryteria naukowości? Jak każde prawo ekonomii trudno wskazać na ścisłą ogólność, bowiem odnosi się tylko go gospodarek rynkowych, a i parametr jest zmienny.

Podsumowując: wyjaśnianie naukowe opiera się na zdaniach ogólnych (prawach nauki) oraz innych zdaniach, które są sformułowane w postaci okresu warunkowego „Jeśli... to” , w poprzedniku którego sformułowano warunki niezbędne i wystarczające zajścia zjawiska opisanego w następniku okresu warunkowego, a ponadto jest ono wystarczające ogólne, obejmujące wiele zjawisk danej klasy. Od takich wyjaśnień wymagaliśmy, aby prawdziwie odpowiadały na pytanie „dlaczego zaszło zjawisko X?”.

W dojrzałej nauce, a za taką próbuje uchodzić ekonomia, wyjaśnienia niekiedy nie spełniają warunku „prawdziwości” przesłanek, tj. nie można w żaden sposób tego udowodnić odnosząc formułowane zdanie ogólne (prawo) do rzeczywistości (np. w przypadku założenia o racjonalności). Mimo to takie wyjaśnienia traktowane są jako naukowe, gdyż pozwalają skutecznie wyjaśniać zjawiska i prognozować ich przebieg. Nota bene - wywołuje to niekończący się spór, nie tylko w ekonomii, na temat słuszności stanowiska, że przesłanki, w tym prawa nie muszą być empirycznie potwierdzone. Zwolennicy tego podejścia odwołują się do „prawa” logiki stanowiącego, iż z fałszywych przesłanek może wynikać prawdziwy wniosek.- „Jeśli 0 to 1”. Zwolennikiem takiego podejścia jest m. in. M. Friedman, który przytacza przykład skutecznego wyjaśnienia opartego na tym przekonaniu.

Załóżmy, że chcemy wyjaśnić różną gęstość liści na drzewie (dlaczego z różnych stron drzew rosną różne ilości liści). Wyjaśniając powołuję się na hipotezę, że oto liście celowo tak rosną, by mieć największy dostęp do światła słonecznego, które, jak wiadomo, jest im niezbędne. O słuszności tej hipotezy świadczy doświadczenie, np. że liście rosną gęściej na południowej stronie drzewa, niż na północnej; gdy drzewo rośnie na północnym stoku wzniesienia to z kolei nie występuje, albo gdy południowa strona drzewa jest w cieciu. Wiemy jednak, że liście nie podejmują „decyzji” co do tego, z jaką gęstością i po której stronie drzewa rosnąć, zatem przesłanka, „prawo” nie jest prawdziwe. Pozwala jednak „wyjaśnić” oczywiste fakty, że na południowej stronie drzewa liście rosną gęściej. Pozwala przewidzieć, że tak będzie i co będzie zgodne z rzeczywistością. Nie stwierdza, że liście „decydują”, ale że zachowują się tak, jakby decydowały.

Na koniec przeanalizujmy przykład wyjaśniania stosowanego w ekonomii, które spełnia cechy wyjaśniania naukowego, tj. oparte jest na prawie, w przesłankach formułowane są warunki konieczne i niezbędne, a ponadto nie są one wprost prawdziwe, tj. nie można ich odnieść do rzeczywistości, a mimo to pozwalają wyjaśnić badane zjawisko. Wyjaśnianie to nosi miano idealizacji i stopniowej konkretyzacji.

Czym jest idealizacja?

Jeśli zapytamy, dlaczego ciała spadają na ziemię , to odpowiemy, że działają na nie różne siły - ciężar, kształt, inne siły oddziałujące na to ciało. Z fizyki pamiętamy, że tylko niektóry z czynników są najważniejsze, pewne zaś jedynie korygują tę prędkość (np.. kształt ciała - inaczej opada kartka papieru, inaczej kartka zwinięta w kulkę).

Formułując więc prawo i wyjaśniając zjawisko spadania ciał na ziemię wskazuje się na główne czynniki, zakładając, że pewne nie działają. Przyjmijmy, że wskazuje na dwa:

c - ciężar ciała i R - opór ośrodka. Zatem siła F_s jaka działa na ciało swobodnie spadające zależy od jego ciężaru i od oporu powietrza. W wyniku eksperymentów badacz ustala, że głównym czynnikiem jest ciężar ciała, natomiast opór powietrza jedynie koryguje jego działanie. Tak więc formułuje okres warunkowy, prawo:

Jeśli R=0, to F_s = f₁ (c)

Jest ono nieprawdziwe, gdyż siła działająca na każdy empiryczny przedmiot zależy także od jego ciężaru. Mimo to, tak sformułowane prawo pozwala wskazać z pewnym przybliżeniem wartość siły działającej na badany obiekt. W dalszej kolejności uwzględnia wpływ oporu powietrza:

Jeśli R≠0, to F_s = f₀ (c; R)

I tak samo postępują ekonomiści. Przeanalizujmy prosty przykład, w którym szukamy odpowiedzi od czego zależy cena dóbr. Wskazuje się, iż zależy od popytu (D) i podaży (S). Są to jednak czynniki zmienne, których zmiany korygują cenę wyznaczoną przez inny czynnik (jak w przypadku sił działających na ciało). Zatem czynnikiem głównym jest tu wartość towaru - V. Prawo idealizacyjne, a więc tym razem niekiedy prawdziwe, będzie zakładać, że czynniki uboczne - D i S nie działają:

Jeśli S-D=0, to P = f₁ (V)

(Uwagi jak powyżej). I następnie:

Jeśli S-D≠0, to P = f₀ (V; D; S)

Podsumujmy: wyjaśnienia w oparciu o metodę idealizacji i stopniowej konkretyzacji jest wyjaśnianiem opartym na prawie idealizacyjnym, pomijającym wpływ mniej ważnych czynników, które w kolejnych etapach wyjaśniania są uwzględnianie. Jest to przykład wyjaśniania, w którym formułuje się warunki, które muszą być spełnione, aby dane zjawisko zaszło. Oto jego schemat:

---