I. FILOGENEZA INTELIGENCJI

• Inteligencja - zjawisko biologiczne, wspólne człowiekowi i zwierzętom

• Istota inteligencji:

• David Stenhouse: możność realizacji zachowań zmiennych adaptacyjnie

• Harry Jerison: zdolność neuronów do przetwarzania informacji (nadwyżka mocy przetwarzania ponad ilość niezbędną do kontroli oddychania, trawienia i innych funkcji ciała)

• Wskaźniki inteligencji zwierząt:

• Wskaźnik encefalizacji - stosunek masy mózgu do masy ciała

• Wskaźniki psychologiczne - m.in.:

• szybkość uczenia się

• zdolność do korzystania z pamięci

• dostrzeganie relacji przestrzennych

• rozwiązywanie problemów

• zdolność do komunikowania się za pomocą symboli

• umiejętność liczenia

• tworzenie kategorii

Łączne spełnianie tych kryteriów: człowiek

Rozłączne - spełniane przez zwierzęta, np:

• ocenianie wielkości stada potencjalnych ofiar przez ptaki drapieżne

• odkrycie relacji między jasnością kwadratów u szczurów

• “kłamstwa” szympansa, ściganego przez dominującego samca

• 5 mln lat temu: pierwsze człowiekowate

• 2,5 mln lat temu: homo habilis (człowiek zręczny), mózg o pojemności 750 ml.

• 1 mln lat temu: homo erectus, mózg o pojemności 800 - 1250 ml

• 100 000 lat temu: homo sapiens (neandertalczyk i my), mózg 1500 ml., zaczątki kultury i wierzeń religijnych

Czyli:

• W ciągu 2,5 mln lat podwojenie pojemności mózgu

• Masa mózgu to 1,5%masy ciała, a zużywa 25% zasobów energii

• Im większy mózg, tym większe ryzyko śmierci przy porodzie

DLACZEGO ewolucja (z założenia mechanizm przystosowawczy) działała na rzecz powiększenia mózgu?

HIPOTEZA “łowców i zbieraczy”

• Zbieractwo w puszczy tropikalnej a zmiana habitatu na sawannę - konieczność łowiectwa (czynność dużo trudniejsza)

• Silny nacisk selekcyjny na rozwój funkcji poznawczych, ważnych w polowaniu:

• planowanie własnych czynności

• rozumowanie hipotetyczno-dedukcyjne (co się stanie, jeśli..?)

• orientacja w przestrzeni

• współpraca w zespole myśliwych - rozwój porozumiewania się za pomocą symboli

• rozwój mowy - rozwój myślenia pojęciowego

• wysoka inteligencja pomagała w zdobyciu żywności i schronienia - w sukcesie reprodukcyjnym

HIPOTEZA inteligencji machiawelicznej

• Rosnący poziom komplikacji i złożoności struktur społecznych hominidów

• Konieczność “czytania” cudzych umysłów i “pisania” w nich:

• rozumienia innych, ich myśli, emocji, cech, zamiarów,

• pozyskiwania sojuszników i tworzenie koalicji w celu osiagania wspólnych korzyści

• przewidywania zachowań przeciwników i wrogów (np. innej hordy czy innej koalicji)

• intencjonalnego wpływania na innych

• Skutek rozwoju sprawności społecznych to przyrost masy mózgu i możliwości obliczeniowych

• Rezultat: sprawniejsze wykonywanie innych czynności poznawczych, już nie związanych ze sferą społeczną

• Inteligencja ogólna jest zatem pochodną inteligencji społecznej

HIPOTEZA Konrada Fijałkowskiego

• Rozwój masy mózgu to skutek nacisku selekcyjnego na niezawodność jego działania w trudnych warunkach polowań na sawannie (doprowadzanie zwierzęcia do przegrzania i śmierci z wyczerpania)

• Łowca musiał być bardziej odporny na skutki przegrzania

• Zalety dysponowania bardziej złożonym mózgiem - możność prawidłowego działania nawet wtedy, gdy część neuronów obumiera wskutek przegrzania

• Ewolucja mózgu pod wpływem konieczności zapobiegania skutkom przegrzania dała wzrost możliwości przetwarzania informacji

• Dysponowanie sprawniejszym mózgiem umożliwiło sprawniejsze myślenie i rozwiązywanie problemów - więc powstała sztuka, nauka, filozofia i inne “bezużyteczne” czynności!!

HIPOTEZA DWÓCH ŹRÓDEŁ
LUDZKIEJ INTELIGENCJI:

1. Zdolności poznawcze niezbędne do sprawnego polowania

2. Zdolności do rozumienia zachowań i uczuć innych, wczucia się w ich stany

Ewolucja poznawcza
wg Merlina Donalda

1. Rewolucja w umiejętnościach motorycznych u homo erectus (1 mln lat temu, ) - dwie zdolności:

• zdolność do dowolnego odtwarzania ruchów z pamięci motorycznej

• zdolność aktywnego modelowania i modyfikowania własnych ruchów

Skutek to: wytwarzanie narzędzi, świadome naśladownictwo, dowolna ekspresja emocji - zmiany kontaktów społecznych

2. Zdolność komunikacji werbalnej (przed 45 tys. lat) - możność ustnej transmisji wiedzy i doświadczeń; rozwój ośrodków nerwowych leżących u podłoża zdolności językowych i myślenia abstrakcyjnego

3. Rozwój tzw. pamięci zewnętrznej - wykroczenie poza pamięć indywidualną, przekazywanie i wykorzystywanie doświadczenia nagromadzonego przez poprzednie pokolenia: narzędzi, obrazów, budowli, dokumentów pisanych (bez dalszych zmian w ludzkim mózgu)

II. ONTOGENEZA INTELIGENCJI

1. Czynniki sprawcze (kazualne) to bezpośrednie przyczyny rozwoju

2. Czynniki warunkowe (kondycjonalne) wpływają na poziom inteligencji pośrednio, przez stwarzanie sprzyjających lub niesprzyjających warunków jej rozwoju

CZYNNIKI SPRAWCZE:

• Genetyczne - definiują górny pułap inteligencji, możliwy do osiągnięcia w optymalnych warunkach, wyznaczając:

• Inteligencję płynną

• Sprawności intelektualne, ważne w ogólnym profilu uzdolnień intlektualnych - zdolności percepcyjne, matematyczne, przestrzenne

Jak dziedziczymy inteligencję?

- Przekaz cech nie dokonuje się w linii prostej z pokolenia na pokolenie (nie ma bezwyjątkowej determinacji genetycznej cech potomstwa przez cechy rodziców)

- Zasada regresji do średniej (skrajne wartości cechy w następnym pokoleniu przekształcają się w wartości mniej skrajne)

• Czynniki społeczne - umożliwiają prawidłową ekspresję zadatków genetycznych (lub przyczyniają się do ich zaprzepaszczenia):

• Wychowanie w rodzinie

• Formalna edukacja szkolna

• Wpływ grupy rówieśniczej

Zgodnie z teorią socjalizacji grupowej wpływ rodziny i formalnej edukacji szkolnej maleje z wiekiem, a nasila się wpływ rówieśników

• Aktywność własna podmiotu - samowychowanie (wybory lektur, zainteresowań, kręgu znajomych)

CZYNNIKI WARUNKOWE:

• Biologiczne - poziom odżywiania i higieny (warunkujące kondycję mózgu), unikanie toksyn

• Społeczne - tworzą podłoże dla rozwoju sprawności poznawczych (ale nie determinują ich wprost):

• Dostępność edukacji

• Jakość edukacji

• Dostęp do zasobów kultury

Zasada „Jeśli mnie nie ma, nie liczcie na wysoki poziom inteligencji”

ALE: Sprzyjające warunki społeczne nie gwarantują wysokiego poziomu inteligencji

WCZESNE KOMPETENCJE POZNAWCZE

• Dawne przekonanie:

noworodek to istota całkowicie
pozbawiona inteligencji

• Trudności metodologiczne: wnioskowanie o inteligencji niemowlaka w oparciu o badanie prostych procesów poznawczych

• Paradygmat mierzenia czasu fiksacji:

• Oakes - animacja z dwoma kwadratami (zielony zbliża się do czerwonego, styka się z nim i wprawia go w ruch - lub skutek odroczony albo ruch samoistny)

• Baillargeon - dzieci w wieku 3,5 mies., obracająca się o 180^o przesłona - habituacja - ustawienie przeszkody

• Dłuższe czasy fiksacji przy zdarzeniach nieprawdopodobnych (zmiany między 7. a 10. miesiącem życia w bad. Oakesa)

• Dziecięce teorie umysłu (ok. 3 r.ż.)

• Przekonanie, że inni ludzie dysponują umysłem zawierającym wiedzę o świecie - niekoniecznie zbieżną z wiedzą dziecka

• Rozumienie, że przekonania i pragnienia są składnikami umysłów i że mają moc wpływania na zachowania

• Rozumienie istoty ciągu przyczynowo-skutkowego, łączącego pragnienia, myśli i emocje z działaniami

• Rozumienie, że umysł zawiera reprezentację świata zewnętrznego

• Koncepcja „uprzywilejowanych dziedzin” Premacka

• Wrodzone są nie same kompetencje (np.rozumienie relacji przyczynowo-skutkowych, relacji czasowej), ale zdolność do szybkiego nabywania kompetencji poznawczych

• Zdolność ta przejawia się w wybranych dziedzinach, ważnych z ewolucyjnego punktu widzenia
  - rozpoznawanie twarzy

- odróżnianie ludzi od rzeczy

- rozumienie podstawowych relacji
fizycznych

- nabywanie kompetencji językowych

Ale nie ma takich kompetencji w zakresie ekonomii, astronomii czy medycyny

Zmiany ilościowe
w rozwoju intelektualnym

1. Wzrost możliwości pamięci roboczej: przyrost liczby przechowywanych elementów (w pętli artykulacyjnej i szkicowniku wzrokowo-przestrzennym

2. Wzrost procesów uwagi: całkowitej puli jej zasobów oraz zdolności mobilizacji w celu wykonania określonego zadania

3. Wzrost tempa przetwarzania informacji:

- eksperyment z zadaniami wymagającymi mentalnej rotacji bodźców (dwie litery, zrotowane względem siebie pod różnym kątem - decydowanie o identyczności; między 3. a 8. r.ż. czas decyzji skraca się trzykrotnie)

Wczesne cechy intelektualne

a późniejsza inteligencja

• Badania czasu wpatrywania się w bodźce o różnym stopniu nowości:

• Czas fiksacji na bodźcach nowych

• Szybkość habituacji

• Podłużne badania Rose, Feldman i Wallace'a:

- dzieci dłużej śledzące bodźce nowe, ale szybciej habituujące, po kilku i kilkunastu latach wykazują znacząco wyższy poziom inteligencji

A zatem u niemowląt inteligencja przejawia się w zdolności do „uważania” na to, co nowe lub nieoczekiwane

Zmiany jakościowe inteligencji
w ontogenezie

• Założenie, że rozwój inteligencji nie ogranicza się do zmian ilościowych

• Główne zmiany jakościowe wg Piageta:

• Pojawienie się zdolności do myślenia operacyjnego (działań odwracalnych)

• Pojawienie się zdolności do myślenia logicznego - operowania logiką formalną (wnioskowanie według pewnych reguł na podstawie hipotetycznie przyjętych przesłanek); myślenie hipotetyczno-dedukcyjne

• Pojawienie się metapoznania: nadzoru i kontroli nad własnymi procesami poznawczymi

Zmiany strukturalne w zakresie struktury zdolności w ontogenezie

1. Efekt różnicowania się zdolności:

• wraz z wiekiem rośnie liczba czynników koniecznych do kompletnego opisu struktury inteligencji

• wraz z wiekiem słabną korelacyjne związki między poszczególnymi czynnikami składowymi

Np. u 11-latków 60% zmienności wyników testów można wyjaśnić za pomocą 3 czynników: rozumowania werbalnego, przestrzennego i szybkości spostrzegania.
U 16-latków w.w. 3 czynniki wyjaśniają tylko 45% zmienności wyników.

• Im wyższy poziom inteligencji jednostki, tym więcej niezbędnych czynników strukturalnych i tym słabsze związki między nimi

2. Zmiany struktury inteligencji skorelowane z wiekiem:

• Zmiany w zakresie doniosłości poszczególnych czynników dla opisu inteligencji (np. zdolności percepcyjno- motorycznych)

• Zmiany w zakresie zawartości poszczególnych czynników (np. czynnik g u małych dzieci wiąże się głównie z procesami uwagi mimowolnej, a u starszych dzieci i młodzieży - z bardziej złożonymi sprawnościami: edukcją relacji czy korelatu)

• W wieku senioralnym - odwrotnie:
  - potrzeba coraz mniej czynników do
  opisu struktury inteligencji,

- rośnie względna rola czynnika g

- współczynniki korelacji między
składowymi wzrastają

• Im niższy wiek i poziom inteligencji, tym prostsza teoria zadowalająco opisuje strukturę inteligencji człowiek

Wartość teorii zależy od podmiotu:

• Do opisu inteligencji dzieci wystarcza jeden czynnik inteligencji ogólnej, ew. nieduża liczba „pierwotnych” zdolności umysłowych?

• Opis intelektu osób dorosłych jest lepszy w kategoriach teorii wyróżniających wiele składowych (np. teoria Guilforda)?

Inteligencja w rozwoju kulturowym

Zróżnicowane rozumienie inteligencji:

• Afrykanie znad jeziora Malawi: spryt, mądrość i wzbudzanie zaufania

• Japończycy: mądrość, brak zachowań antyspołecznych, odpowiedzialność

• Amerykanie: smart to spryt, ale także błyskotliwość i elegancja myślenia

• Polacy: bystrość (szybkość myślenia)

Czy myślimy, rozumujemy w sposób zróżnicowany kulturowo?

Relatywizm kulturowy czy uniwersalizm?

Afrykańskie plemię Kpelle - funkcjonalne klasyfikowanie przedmiotów (bo zasadę klasyfikowania podporządkowują celom praktycznym) /Cole, Means/

Znaczenie nacisków kulturowych jako czynnika rozwoju inteligencji:

• Społeczności nie gromadzące żywności mają wyższy poziom rozwoju zdolności przestrzennych (potrzebnych do skutecznego polowania i zbieractwa) w rezultacie wychowania, modelowania i nagradzania określonych zachowań

• Archipelag Pulawat - wysoki poziom zdolności przestrzennych jako efekt wysoko cenionej sztuki nawigacji w oparciu o położenie gwiazd

• Były ZSSR - „hodowla” wybitnych szachistów

A zatem:

Rola nacisków kulturowych w filogenezie i ontogenezie inteligencji

ŚRODOWISKO
A ONTOGENEZA INTELIGENCJI

1. Inteligencja osób wychowujących się w różnych środowiskach

• Zawód rodziców (r=0.6 po 5 r.ż.)

• Liczba rodzeństwa

• Dzieci miejskie a wiejskie

• „The bell curve” Murraya i Hernsteina

• Efekt Flynna (IQ w krajach rozwiniętych rósł o 3p. co dekadę - do ostatniej dekady XX w.)

Skutki deprywacji środowiskowej

• Badania Harlowa

• J. M. Itard (1799) „O wychowaniu dzikiego człowieka”

• J. Koluchowa (1976)

3. Zmiana środowiska

• Badania Skeels (lata 30 - przez 25 lat)

• M. Montessori (początek XX w.)

• Head stard - USA od 1965 r.

• IQ dzieci po adopcji (wzrost nawet o 50 p.)

4. Rola szkoły, kształcenia

• Badania Husena (Malmo, 1938 - 1948)

• Badania Gordona - dzieci z barek angielskich

• USA, góry Tenesee, lata 20. XX w.

• Badania Tuddenhama - żołnierze z I i II wojny światowej

• Badania A. Sikory - porównanie młodzieży polskiej z okresu przed i po II wojnie

27

---