Pora i sposób wykonania poprawek

Do poprawek należy przystąpić możliwie jak najwcześniej. Zasadę tę należy tak rozumieć, że w uprawach powstałych z sadzenia poprawki powinno się wykonać w następnym roku po założeniu uprawy. W siewach czynność tę odkłada się do drugiego roku, szczególnie gdy stwierdzi się przelegiwanie nasion w glebie, a uprawa nie wykazuje dużych braków. Im wcześniej podejmuje się poprawki, tym są one mniej kłopotliwe i ryzykowne, a bardziej celowe. Z biegiem czasu gleba traci sprawność, silniej się zachwaszcza, zwiększa się niebezpieczeństwo zaatakowania posadzonych drzewek przez owady i grzyby lub zgryzienia przez zwierzynę czy uszkodzenia przez gryzonie. Odtworzenie pierwotnie wprowadzonego pożądanego składu gatunkowego jest możliwe tylko w początkowym etapie rozwoju uprawy.

Z powodu pogarszających się warunków wzrostu młodych drzewek wprowadzanych w poprawkach do istniejącej uprawy, regułą jest dokonywanie poprawek sadzeniem, lecz nie siewem. Sadzonki tego samego gatunku co uprawa nie mogą być niższe od otoczenia. Dlatego np. do 1-rocznej uprawy sosnowej należałoby raczej wprowadzać 2-letnie sadzonki. Wysokość gatunku odmiennego od otaczającego lukę musi być dostosowana do tempa wzrostu sąsiadujących z sobą gatunków, wielkości luki i stopnia cienioznośności gatunku wprowadzanego do istniejącej uprawy. W uprawach o nieprawidłowym składzie gatunkowym należy dążyć do wprowadzenia gatunków będących w niedoborze w stosunku do prawidłowego, docelowego składu uprawy. Sadzonki powinny być silnie rozwinięte, zakwalifikowane do pierwszej klasy jakości według obowiązującej normy. Niezależnie, czy poprawki wykonywane są gatunkami głównymi, czy pomocniczymi, konieczne jest staranne ich wykonanie.

Poprawki należy wykonać przed przystąpieniem do odnowień bieżących. Właściwą porą wykonania poprawek jest wczesna wiosna dla wszystkich gatunków, a dla liściastych - również jesień. Przy sadzeniu jesiennym, szczególnie na glebach lekkich, wskazane jest obsypywanie wprowadzonych sadzonek torfem lub próchnicą, co chroni je przed ewentualnym „wysadzeniem” przez mróz w okresie późnej zimy i wczesnej wiosny. Wykonywanie poprawek rozpoczyna się od upraw najmłodszych i najcenniejszych oraz od upraw wprowadzanych na terenach ochronnych.

Przygotowanie gleby (łącznie z jej spulchnieniem) pod poprawki wykonuje się na jesieni, w roku poprzedzającym wykonanie tych zabiegów. Zasadniczym sposobem przygotowania gleby jest uprawa ręczna. W przypadku większych luk należy dążyć do mechanizacji tych prac. Przygotowanie gleby powinno się wykonywać bardzo starannie. Młoda sadzonka znajduje się tu w znacznie gorszych warunkach glebowych i środowiskowych niż na świeżych zrębach. Narażona jest na silną konkurencję głuszących chwastów oraz otaczających ją sadzonek lub nalotów.

Zasadniczym sposobem wykonania poprawek jest sadzenie w szparę lub jamkę. Materiał sadzeniowy przeznaczony do poprawek powinien być dostosowany do trudnych warunków środowiska, w jakich zostaje umieszczony. Powinien to być materiał silnie wyrośnięty, o pełnej żywotności, w miarę możności szkółkowany, o pełnej zdolności szybkiego zrównania się z otoczeniem.

SOSNA ZWYCZAJNA — Pinus sylvestris L.

Występowanie

Zasięg sosny obejmuje na północy Skandynawię, północno-wschodnie obszary europejskiej części Rosji i Syberię, a na wschodzie dociera do Morza Ochockiego i Japońskiego. Gromadny zasięg na zachodzie dochodzi do Danii i obejmuje tylko północno-wschodnią i południową część Niemiec (Bawaria). W Europie południowej sosna występuje w Alpach, w północnej części Apenin, na Półwyspie Bałkańskim, a następnie wkracza w Rodopy i Karpaty, omijając stepy węgierskie i dolną część dorzecza Dunaju. Od Karpat (Lwów) zasięg przechodzi brzegiem stepów wschodnio europejskiej i azjatyckiej części Rosji. Wyspowo występuje m.in. w górach Szkocji i na Półwyspie Pirenejskim, gdzie w górach Sierra Nevada znajduje się najdalej na południe wysunięte stanowisko sosny w Eurazji. Górna granica sosny zwyczajnej sięga w Norwegii do 230 m npm, a w górach Sierra Nevada do 2110 m npm (Dengler 1944, Białobok 1970, Materiały ETH).

Optymalne warunki wzrostu znajduje sosna w Polsce i w krajach nadbałtyckich. Na obszarze tym (Estonia, Łotwa i północno-wschodnią Polska) wykształciła się „sosna ryska” , która we wszystkich badaniach proweniencyjnych odznacza się najlepszymi właściwościami. Na terenie Polski szczególnie korzystnym wzrostem charakteryzuje się „sosna mazurska” zaliczana do rasy ryskiej. Należy do niej sosna z okolic Morąga i Ostródy (sosna taborska). Obok wymienionych znane są w Polsce sosny pochodzące z Bolewic (Wielkopolska), Supraśla (białostockie) i Janowa Lubelskiego, a także sosna świętokrzyska i wołyńska (Staszkiewicz 1970). Sosna należy w Polsce do gatunków najpowszechniej występujących. Jest ona gatunkiem nizinnym. Zajmuje rozległe tereny na północ od linii Kraków - Tarnów - Przemyśl, gdzie znajduje optymalne warunki. Na Pogórzu Karpackim sosna tworzy m.in. drzewostany mieszane z jodłą. W obrębie Karpat sosna występuje tylko wyspowo: w Tatrach (maksimum 1570 m npm), Pieninach (rasa klimatyczna sosny zwyczajnej — sosna górska, zajmująca stanowiska reliktowe co najmniej od okresu subborealnego), Beskidach oraz niektórych częściach Karpat Wschodnich. Jako gatunek główny sięga do wysokości 600 m npm. W Beskidzie Niskim, Sądeckim i częściowo Wyspowym dochodzi do 750 m npm, tworząc „wdziary” sosnowe, czyli rozproszone na Podkarpaciu miejsca stosunkowo niedawnej sukcesji na tereny zajmowane pierwotnie przez jodłę. Sosnę tę (tzw. sosnę wdziarową) uważa się za odrębną rasę (Schramm 1913, Staszkiewicz 1970).

Niektóre ważniejsze pod względem znaczenia gospodarczego i ekologicznego klimatypy lub rasy sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) (według: Svobody (1953), Staszkiewicza (1970) i Mayera (1977)

Klimatyp1) lub rasa	Występowanie	Charakterystyka
SOSNA OBSZARU PÓŁNOCNEGO
Pinus sylvestris `baltica' Sosna bałtycka	Jeziora Mazurskie, Litwa i Estonia; od zachodnich granic świerka do wschodnich granic graba. Na tym obszarze występują także sosny obcego pochodzenia m.in. z Turyngii i Tyrolu. Za rodzime można uważać drzewostany ponad 150-letnie i ewentualnie pochodne od nich młodsze drzewostany.	Wykazuje najkorzystniejsze cechy biologiczne, jak i techniczne. Dorasta do wysokości 48 m. Koronę ma spłaszczoną lub zaokrągloną, pnie proste, dobrze oczyszczone o dużej masie. Drewno wyjątkowo wartościowe z szeroką twardzielą i wąskim bielem (forma rubra znana od czasów napoleońskich). Do tego klimatypu zalicza Svoboda sosnę z okolic Taborza k.Olsztyna (tzw. sosnę taborską) znaną też pod innymi nazwami: P. sylvestris `rigensis' (Dest.) (sosna ryska), sosna mazurska lub sosna polska. Uznana za ekotyp półcienisty. Zasiedliła ten obszar w okresie preborealnym lub borealnym, kiedy to osiągnęła maksymalny zasięg w Europie.
Pinus sylvestris `borussica' Sosna pruska lub północno-niemiecka	Na zachodniej granicy tworzy zwarty areał sosny, na północy dociera do Bałtyku, na południu do podnóża Sudetów i Gór Świętokrzyskich, gdzie graniczy z sosną hercyńską (Sudety) i polską (Góry Świętokrzyskie), na wschodzie dociera do granic Polesia.	Przeważają formy o koronie szeroko rozgałęzionej starszym wieku półkolistej. Występuje w różnych zespołach leśnych i siedliskowych typach lasu od borów chrobotkowych przez bory świeże i mieszane do lasów (grądów).
Pinus sylvestris `polonica' Sosna polska	Występuje w Górach Świętokrzyskich (piętro niższe). Na zachodzie sięga do Górnego Śląska, a na południowym wschodzie do Niziny Sandomierskiej.	Tworzy drzewostany z udziałem jodły (m.in. Abietetum polonicum). Wykształca bezsęczne i pełne strzały. Drewno cechuje się dużą gęstością, jest żywiczne, elastyczne, wytrzymałe i jasnej barwy.
Pinus sylvestris `ucrainica' Sosna ukraińska	Na terenie Polski zasięgiem obejmuje środkowowschodnią część kraju, gdzie graniczy z sosną pruską i polską, a od pomocy z sosną bałtycką.	Tworzy drzewostany na ubogich piaskach, które występują wśród terenów bagiennych. Na lżejszych glebach są to bory mieszane z udziałem dębu lub graba.
SOSNA OBSZARU GÓRSKIEGO
Pinus sylvestris `carpatica' Sosna karpacka rasa górska	Występuje w formie wyspowej (brak ciągłości zasięgu) w całym łuku Karpat (od Tatr), stanowiska te są często od siebie oddalone. W Polsce w Tatrach i Pieninach.	Smukły wzrost, mała korona, wysmukła lub parasolowata, delikatne gałęzie. Szyszki mniejsze (niż u sosen niżowych), przeważa forma hamata. Wykazuje wolny przyrost i krótki okres wegetacyjny. Przywędrowała do Europy środkowej z refugium na przedgórzu Karpat, skąd rozpoczęła wędrówkę od późnego glacjału (Aller d). W górach osiągnęła wysokość 900 m npm, a nawet 1500 m npm.
Pinus sylvestris `hercynica' Sosna hercyńska	Znana z Wogezów, Czarnego lasu, Rudaw, Czech i Moraw; w Polsce występuje w Sudetach.	Często występuje wyspowo w ekstremalnych warunkach, obficiej w strefie regla dolnego w drzewostanach z udziałem jodły, buka i świerka, często na skałkach i torfowiskach. Pień prosty, wąska korona i krótkie, delikatne gałęzie. Ten pokrój staje się coraz częstszy w wyższych położeniach. W niższych położeniach ma korony często półkoliste. W warunkach, gdzie dominuje buki jodła lub grab i dąb zachowała się na siedliskach nieodpowiednich dla tych gatunków: grzbiety górskie, gleby skaliste, żwirowate z wapieniem i dolomitem, na najsuchszych piaskach i torfowiskach, ale tu razem z kosówką.
INNE RASY SOSNY WYSTĘPUJĄCE W POLSCE
Sosna rasy podhalańskiej	Kotlina podhalańska, na glebach torfiastych.	Drzewa gonne o prostej, łatwo oczyszczającej się strzale, pięknej i zaokrąglonej koronie. Drewno wąskosłoiste z dużym udziałem twardzieli. W porównaniu z sosną niżową ma krótkie igły, które dłużej utrzymują się.
Sosna wdziarowa	Beskid Niski, Beskid Sądecki i częściowo Wyspowy, gdzie dochodzi do 750 m npm. Tworzy „wdziary”, czyli rozproszone miejsca sosny na terenach zajętych pierwotnie przez jodłę. Te pionierskie stanowiska należy odróżnić od stanowisk sosny karpackiej, które zajął ten gatunek w okresie polodowcowym2), i sztucznych drzewostanów przedplonowych.	Odznacza się koroną przystosowaną do zrzucania śniegu. W porównaniu z sosną niżową częściej obradza i daleko rozsiewa nasiona. Często pełni rolę gatunku pionierskiego. Sosna wdziarowa zaliczana jest przez Staszkiewicza do rasy podhalańskiej.

Wymagania siedliskowe

Klimat

Szczególnie rozległy obszar rozsiedlenia sosny wskazuje na dużą amplitudę wymagań klimatycznych. Temperatura lata na północnej granicy zasięgu nie wynosi nawet 10°, gdy na południowej przekracza 20°C. Jeszcze większe różnice występują w okresie zimowym (Syberia -40°C, zachodnie Niemcy niewiele poniżej 0°C). Znosi gorące lata (południowa część Ukrainy i Rosji, Hiszpania) i najchłodniejsze zimy (Syberia), brak jej natomiast na zachodnich terenach o łagodnych zimach; w klimacie atlantyckim zachodniej Europy prawie nie występuje. Stąd też w literaturze leśnej określana jest jako wybitnie kontynentalny gatunek drzewa (Dengler 1944). Sosna dobrze znosi wahania temperatury (Materiały ETH).

Światło

Sosna należy, obok modrzewia, brzozy brodawkowatej i osiki, do najbardziej światłożądnych gatunków drzew rosnących w naszym kraju. Na takie wymagania wskazują m.in.:

• ażurowa, świetlista korona,

• 3 roczniki igieł na gałęziach,

• szybkie oczyszczanie strzał,

• ograniczona zdolność przeżywania nalotu.

Wymagania świetlne sosny uzależnione są jednak od ekotypu i warunków siedliskowych. W zachodniej części zasięgu ma ona większe wymagania niż we wschodniej. Należy tu ekotyp sosny z Puszczy Solskiej, odznaczający się m.in. względną cienioznośnością. Na siedliskach suchszych i uboższych wymaga więcej światła niż na żyźniejszych. W korzystnych warunkach siedliskowych wytrzymuje w pierwszych latach życia lekkie ocienienie, a w młodości znosi dobrze nawet silne, boczne zwarcie (Tyszkiewicz, Obmiński 1963). Nalot sosnowy dla zadowalającego wzrostu wymaga 4-10% światła pełnego (Bezacinsky 1969). Z wiekiem staje się coraz bardziej światłożądny. Najlepiej wzrasta na powierzchniach otwartych i południowych ekspozycjach. Według Ivanova i Kossoviča (1932) wielkość minimalnego zapotrzebowania na światło wynosi u sosny od 9 do 11%.

Temperatura

Pod tym względem wykazuje duże zdolności przystosowawcze. Rośnie w terenie, gdzie w warunkach podbiegunowych długiego dnia i krótkiego okresu wegetacyjnego absolutne minimum temperatury przekracza -50°C, a równocześnie dociera daleko na południe do obszarów o krótkim dniu, ciepłym klimacie i o absolutnym maksimum temperatury około 40°C (Obmiński 1970).

Wilgotność

Pod względem tej cechy wykazuje również bardzo szeroką amplitudę wymagań. Rośnie bowiem na granicy południowo rosyjskiego stepu przy opadach 400 mm (Astrachań — 150 mm) i w rejonie Reuss Tessin (2000 mm) (Dengler 1944, Materiały ETH). Występuje na glebach bardzo suchych (sztucznie uprawiana jest nawet na terenach półpustynnych), zajmuje także na nizinach tereny podmokłe i torfowiska. Najlepsze warunki wzrostu znajduje na glebach świeżych z małymi wahaniami wilgotności. Godne podkreślenia jest, że sosna znosi bardzo dobrze różne warunki wilgotnościowe, ale źle wahania wilgotności. Unika terenów zalewowych (Dengler 1944).

Gleba

Występuje w różnych warunkach glebowych: na zwięzłych, zbitych, prawie jałowych, marglistych, piaszczysto gliniastych, piaszczystych glebach, a także na wrzosowiskach i torfowiskach wysokich. Najlepsze warunki wzrostu znajduje jednak na glebach głębokich (duża głębokość gleby jest jednym z najważniejszych warunków pomyślnego wzrostu sosny, decyduje bowiem o rozwoju systemu korzeniowego, na świeżych piaskach oraz na piaskach gliniastych i glinach lekkich. Właściwości fizyczne gleby mają większe znaczenie dla jej dobrego rozwoju niż właściwości chemiczne. Sosna nie wpływa korzystnie na glebę, dlatego konieczne jest wprowadzanie do upraw sosnowych gatunków domieszkowych (dąb, grab, lipa drobnolistna, olsza szara).

Siedliskowe typy lasu

Sosna z uwagi na swoje wymagania siedliskowe jest gatunkiem głównym, panującym praktycznie na wszystkich siedliskach borowych i borów mieszanych terenów nizinnych i wyżynnych. Na bardzo ubogich piaskach, m.in. fluwioglacjalnych i rzecznych tarasów akumulacyjnych, o głębokim poziomie wody gruntowej, wykształcają się jednogatunkowe bory suche ze sporadyczną domieszką, głównie brzozy brodawkowatej. Na glebach świeżych, żyzniejszych, gliniasto-piaszczystych lub na piaskach z gliną w podłożu sosna występuje na siedliskach borów świeżych i borów mieszanych świeżych z udziałem brzozy brodawkowatej, osiki, graba, buka, dębu bezszypułkowego, modrzewia, świerka i jodły (Tyszkiewicz, Obmiński 1963).

Na siedlisku boru wilgotnego sosna tworzy drzewostany świerkowe sosnowe i sosnowo świerkowe (najczęściej w Krainie II), a w borze mieszanym wilgotnym obok sosny i świerka może też występować dąb bezszypułkowy i szypułkowy. W roli gatunku panującego lub współpanującego może występować na siedliskach: lasu mieszanego świeżego z dębem szypułkowym i bezszypułkowym, jodłą i bukiem, lasu mieszanego wilgotnego z dębem szypułkowym i jodłą, a także na terenach wyżynnych, na siedliskach: boru mieszanego wyżynnego, lasu mieszanego wyżynnego i lasu wyżynnego z tymi samymi gatunkami, a także ze świerkiem (Kraina V). W górach (Podhale, Tatry) może być gatunkiem głównym na siedlisku boru mieszanego górskiego. Optymalne warunki dla osiągnięcia największego zapasu i wykształcenia najlepszych sortymentów drewna znajduje sosna na siedliskach boru świeżego i boru mieszanego świeżego.

Zagrożenia abiotyczne

W fazie drągowiny niebezpieczeństwo dla gałęzi i drzew stanowi okiść. W tej fazie sosny ulegają śniegołomom. Przy tym sosna ma o wiele mniejsze możliwości regeneracji niż jodła, a także świerk. Cecha ta uzależniona jest jednak od ras klimatycznych. Mniej zagrożone są pochodzenia o wąskiej koronie. Na mróz jest prawie niewrażliwa, a w związku z szybkim wzrostem jest wykorzystywana jako drzewo przedplonowe (Materiały ETH). Jest odporna na wielkie upały letnie. Sosny o wąskim pokroju koron znoszą bardzo źle silne wahania wilgotności gleby. Jest odporna na wiatr; pod tym względem wśród gatunków iglastych ustępuje tylko modrzewiom i limbom. Sosna cierpi od zgryzania, jej okazy regenerują wprawdzie utracone organy, ale powstają wówczas zniekształcone uprawy (Materiały ETH).

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe

Sosna zwyczajna zaliczana jest do grupy gatunków wrażliwych na oddziaływanie SO2, podobnie jak sosna wejmutka, świerk kłujący, a także brzozy i olsze (Akkermann 1987). Według Akkermanna (1987) gatunek ten należy do bardzo wrażliwych na oddziaływanie fluorowodoru (HF) i ozonu. Kluczyński (1976) zalicza natomiast sosnę zwyczajną do grupy gatunków średnio odpornych na związki fluoru. Związki nitrozowe, uważane za najbardziej toksyczne składniki powietrza obok SO2, oddziałują bardzo szkodliwie na sosnę (Greszta 1987). Sosna zwyczajna, podobnie jak wszystkie gatunki iglaste, jest bardzo wrażliwa na długotrwałe oddziaływanie nawet niskich stężeń amoniaku (Greszta 1987).

Metale ciężkie (Cu, Zn, Pb, Cd) zawarte w pyłach z hut miedzi i cynku, wprowadzone do gleby, wywierają różny wpływ na sosnę. Jest ona mniej wrażliwa na pyły ołowiowo miedziowe. Wśród badanych gatunków (sosna czarna, modrzew europejski, dąb szypułkowy, buk zwyczajny, olsza czarna, świerk pospolity, jawor i jodła) sosna zwyczajna wykazywała największe przyrosty wysokości, a pod względem przeżycia ustępowała tylko sośnie czarnej i dębowi szypułkowemu (w porównaniu z wariantem kontrolnym)(Greszta 1983 a i b). Sosna okazała się najmniej wrażliwa spośród wymienionych wyżej gatunków na pyły kadmowe ołowiowo cynkowe (Greszta 1983 a i b). Gatunek ten wykazuje umiarkowaną wrażliwość na sól kamienną (NaCl) (Akkermann 1987). W zaleceniach dotyczących przebudowy drzewostanów rosnących na terenach oddziaływania przemysłu, sosnę uznano za gatunek nieodporny na szeroko rozumiane zanieczyszczenia przemysłowe. Mimo tej wrażliwości zaleca się wprowadzanie sosny zwyczajnej we wszystkich strefach zagrożenia na terenach przemysłowych.

Zamieranie

Obok przedstawionych zagrożeń ze strony imisji przemysłowych u wielu gatunków lasotwórczych, w tym także u sosny, obserwuje się zjawisko określane jako zamieranie lasów, notowane poza granicami silniejszego oddziaływania zanieczyszczeń przemysłowych. To zamieranie charakteryzuje się nie spotykanym tempem rozwoju „choroby”, przejawiającym się przebarwieniem igieł, częściową, a następnie całkowitą ich utratą i często śmiercią. Dlatego też uznano za celowe oddzielenie tego typu uszkodzeń od typowych powodowanych przez lokalne imisje przemysłowe. Zamieranie lasów bez poznanej dotąd przyczyny określa się niekiedy nazwą „novel forest decline” (nowe, osobliwe zamieranie lasów). Obecny stan wiedzy z tego zakresu nie pozwala stwierdzić, czy takie rozróżnianie jest celowe i czy ma w ogóle sens. Za jedyną prawdziwą różnicę między charakterystycznymi, typowymi uszkodzeniami przemysłowymi a nowym zamieraniem lasów jest brak znajomości przyczyn i skutków w tym ostatnim przypadku (Laskowski 1989). Były różne teorie przyczyn zamierania lasu. Obecnie przyjmuje się, że „nowe, osobliwe zamieranie lasu” i różne jego rodzaje są zjawiskiem kompleksowym, które powodowane jest najprawdopodobniej przez wspólne oddziaływanie czynników abiotycznych, biotycznych i antropogenicznych. Procesy, które wpływają na żywotność lasu, są różne, zależnie od kombinacji typu klimatu, gleby i rodzaju zanieczyszczenia powietrza (Schlaepfer, Haemmerli 1990). Obecna dyskusja w Niemczech dotycząca przyczyn obumierania lasu koncentruje się głównie na hipotezie, która postuluje wyraźny udział imisji w powstawaniu nowego rodzaju szkód w lesie. Najbardziej prawdopodobne są hipotezy, które opierają się na wszechstronnych badaniach specyficznych typów szkód. Dobrze znany jest np. obecnie kompleks przyczyn, który powoduje żółknięcie igieł starszych drzewostanów świerkowych w wyższych położeniach Średniogórza w Niemczech.

Według Robertsa chlorozy są powodowane bezpośrednio brakiem magnezu w igłach (Schlaepfer, Haemmerli 1990). Niewielkie ilości magnezu pozostającego do dyspozycji drzew w kwaśnych glebach wyższych położeń w Europie środkowej są spowodowane powolnym uwalnianiem magnezu w procesie wietrzenia. Względnie wysokie ilości kwaśnych opadów i właściwości świerkowych monokultur przyspieszają w glebie wymywanie substancji odżywczych, zakwaszenie i uwalnianie aluminium. Niezadowalający stosunek Mg : Al i zła penetracja płytko przebiegających korzeni świerka w dolnych warstwach gleby powoduje, że przyswajanie Mg przez korzenie ulega zmniejszeniu. Obecne dodatkowe dostarczanie azotu z powietrza zwiększa rozmiar chlorozy igieł, gdyż azot jako nawóz wzmaga wzrost i roślina ze swej strony zwiększa zapotrzebowanie na substancje odżywcze. Zmniejszona fotosynteza w żółknących igłach oraz zredukowany transport substancji w dół pnia powodują gorszy wzrost korzeni, co przyczynia się dodatkowo do zmniejszenia przyswajania Mg (Schlaepfer, Haemmerli 1990). Symptomy indywidualne mogą się w pewnym zakresie różnić w różnych rejonach, wykazywać specyfikę gatunkową. W przypadku interesującej nas sosny są one podobne do świerka, lecz następują później niż u jodły. Cechami charakterystycznymi są: chloroza i przebarwienie igieł (głównie starszych i po zewnętrznej stronie), zrzucanie starszych roczników igieł, rozpoczynając od dolnej i wewnętrznej części korony. U sosny, podobnie jak i u świerka, nie obserwuje się w odróżnieniu od jodły spadku przyrostu, dopóki utrata igieł nie osiągnie 30-50% (Laskowski 1989).

Wzrost i produkcyjność

Sosna jest gatunkiem szybko rosnącym, w młodym wieku spośród naszych drzew iglastych ustępuje pod tym względem tylko modrzewiowi. W najmłodszych latach życia osiąga średnio następujące wysokości:
w wieku:

• 5 lat — około 1,0 m,

• 8 lat — około 2,2 m,

• 11 lat — około 3,0 m (Buhler 1918, Pogrebnjak 1968).

Bardzo szybko przyrasta jej korzeń palowy, zwłaszcza w najmłodszych latach życia, który w pierwszym roku jest 3-4 razy dłuższy niż część nadziemna. Na wysokość przyrasta sosna bardzo szybko, na dobrych siedliskach osiąga kulminację w wieku 10-20 lat (Materiały ETH).

Wzrost zależy od siedliska i rasy. Na suchych, luźnych, ubogich piaskach wzrost sosny jest bardzo powolny i mały, a drewno bardzo wąskosłoiste. Są to drzewostany V bonitacji. Na torfowiskach wysokich, głębokich atlantyckich (Kraina I i II) lub płytkich kontynentalnych (Kraina IV, V i VI) sosna osiąga IV-V bonitację. Na piaskach świeżych drzewostany sosnowe osiągają zaledwie IV-III bonitację. Świeże piaski bogate w skalenie, piaski gliniaste i gliny lekkie pozwalają sośnie osiągnąć III-II, a nawet I bonitację. Na glebach bardzo żyznych, glinach średnich i lessach przyrosty są bardzo dobre (I i Ia bonitacja) (Włoczewski 1968). Największe wysokości osiąga sosna mazurska (ryska, bałtycka) do 48 m. Sosna dożywa wieku 200-250 lat (według Hegiego 400-600 lat).

Możliwości produkcyjne sosny w wieku 100 lat (według Płońskiego — zabiegi słabsze) kształtują się następująco (Szymkiewicz 1971):

Bonitacja	Wysokość	Liczba drzew w drzewostanie głównym	Miąższość grubizny drzewostanu głównego	Sumaryczna produkcja grubizny i drobnicy	Bieżący przyrost roczny grubizny
	(m)	(szt./ha)	(m³/ha)	(m³/ha)	(m³/ha)
Ia	32,1	349	584	1126	7,9
III	21,9	536	361	657	4,7
V	15,1	782	203	372	2,6

Odnawianie

Sosnę odnawiać możemy naturalnie lub sztucznie.

Odnowienie samosiewne natrafia jednak na trudności głównie ze względu na jej duże wymagania świetlne, które nie mogą być spełnione pod osłoną drzewostanu i przy małej zdolności konkurowania z roślinnością runa leśnego na powierzchniach odsłoniętych. Z tych przyczyn odnowienie naturalne sosny jest stosunkowo rzadko wykorzystywane. Szczególnie duże możliwości wykorzystania odnowienia samosiewnego znajduje sosna w Krainie Mazursko Podlaskiej, Śląskiej i Małopolskiej (np. Puszcza Solska), a także na Pogórzu Karpackim. Odnowienie naturalne uzyskać można głównie stosując rębnię częściową wielkopowierzchniową lub pasową, z krótkim 3-5 letnim okresem odnowienia (samosiew górny), oraz rębnię zupełną pasową (samosiew boczny).

Sztuczne odnowienie sosny polega na wykorzystaniu siewu lub sadzeniu na zrębie powstałym w wyniku rębni zupełnej wielkopowierzchniowej lub pasowej. Najpomyślniejsze warunki dla siewu stwarzają siedliska III i III/IV bonitacji. Są to gleby świeże, średnio żyzne, nie ulegające zachwaszczeniu, leżące w regionach o dostatecznej wilgotności powietrza (Puchalski 1970).

---