2. Motywy mitologiczne, ich funkcja artystyczna w znanych Tobie utworach literackich.

Funkcje mitów:

poznawcze, światopoglądowe, sakralne.

Podział mitów:

teogoniczne, kosmogoniczne, antropogeniczne, genealogiczne.

Przykłady:

• carpe diem (chwytaj dzień)

• pieśni Horacego

• Staff „Przedśpiew”

• Exegi monumentum (postawiłem sobie pomnik)

• Horacy „Ody”

• Non omnis moriar (nie wszystek umrę)

• Słowacki „Testament mój”

• Norwid „Coś Ty Atenom zrobił, Sokratesie?”

• Utwory Kochanowskiego

• Pantarej (wszystko płynie)

• Kochanowski „Tren I”

• Dionizoska i prometejska postawa ludzka

• Mickiewicz „Dziady” część III, „Konrad Wallenrod”

• Postać Ikara i Nike

• Iwaszkiewicz „Ikar”

• Bryll „Wciąż o Ikarach głoszą”

• Grochowiak „Ikar”

• Herbert „Nike, która się waha”

• Tyrteizm w twórczości

• Mickiewicza

• Słowackiego

• Baczyńskiego

• Gajcego

• Reymonta

• Stoicyzm w pieśniach Kochanowskiego

• Epikureizm

• Rej „Żywot człowieka poczciwego”

• Kochanowski „Do gór i lasów”

• Tragizm

• Sofokles „Antygona”

• Mickiewicz „Konrad Wallenrod”

• Porównanie homeryckie

• Mickiewicz „Pan Tadeusz”

• Kontynuacja starożytnych gatunków: hymn, epos, pieśń, tragedia, tren.

4. Jak rozumiesz pojęcie tragizmu antycznego? W swojej wypowiedzi wykorzystaj znajomość dramatu Sofoklesa.

Tragizm jest kategorią estetyczną polegającą na umiejscowieniu bohaterów w sytuacji konfliktu tragicznego, w starciu dwóch równorzędnych racji. Wybór którejkolwiek racji przynosi w rezultacie klęskę, a nawet śmierć. Bohater zostaje uwikłany w sytuacją bez wyjścia. Każdy z wyborów jakiego dokona, kończy się dla niego tragicznie.

Przykładem jest Antygona Sofoklesa - musi dokonać wyboru między dwoma racjami, z których obie są równie ważne i sprzeczne. Jako kochająca siostra wierna prawu boskiemu czuje się zobowiązana do pochowania i uczczenia zwłok brata Polinejka. Jeśli tego nie uczyni, nie tylko ciało zmarłego zostanie zhańbione, lecz według wierzeń religijnych Greków dusza Polinejka nie zazna spokoju. Z drugiej strony Antygona wejdzie w konflikt z prawem państwowym, gdyż Kreon zabronił pod kara śmierci pochować Polinejka, uznając go za zdrajcą. Wybierając pomiędzy posłuszeństwem prawu boskiemu, a rozkazowi króla, Antygona wybierze zgodnie ze swoim sumieniem prawo boskie i wypełni obowiązki siostry, kochającego zmarłego brata. Poniesie za to śmierć.

5. Wskaż w czym zawiera się wielkość i tragizm bohaterów Homera i Sofoklesa.

Bohaterowie Homera:

Bohater	Wielkość	Tragizm
Achilles	Syn bogini morskiej Tetydy, kąpiel w świętej rzece Bogów dała mu nieśmiertelność, pochodzi z wysokiego rodu, ojciec Książe Peleus, niezwykła uroda ciała	Doprowadza do śmierci swojego przyjaciela a mszcząc się na Hektorze przyspiesza chwile własnej śmierci, o czym sam wie, lecz woli życie krótkie opromienione glorią, niż długie bez sławy.
Hektor	Syn Priama i Hekabe, największy wojownik Troi, nie ugięty obrońca ojczyzny, staje do pojedynku z Achillesem chociaż wie, że zginie	Polega na tym, że walczy bez żadnych wahań, chociaż wie, że zginie, że racja leży po stronie wroga.
Odyseusz	Król Itaki, najbardziej przebiegły wódz i wojownik	Polega na tym, że został skazany na 10-letnią tułaczkę, tym samym został pozbawiony widoku dorastającego syna Telemacha - jest on już dorosłym mężczyzną.

Bohaterowie Sofoklesa:

Bohater	Wielkość	Tragizm
Antygona	Córka Eurydyki i Edypa	Musi dokonać wyboru między dwoma racjami, z których obie są ważne, czuje się zobowiązana do pogrzebania zwłok brata Polinejka, wypełniając obowiązki siostry, zgodnie ze swoim sumieniem i wybierając prawo boskie wchodzi w konflikt z prawem państwowym i za to zostaje skazana na śmierć, klątwa bogów wisząca nad rodziną Labdakidów - Antygona owocem kazirodczego związku matki z synem. Ciąży nad nią Fatum, cokolwiek zrobi i tak wyjdzie jej to na złe. Pozostaje ciągle taka sama nie zmienia się.
Kreon	Władca Teb, pochodzi z wysokiej warstwy społecznej.	Naraża się bogom, gwałci prawo boskie nakazujące pochowanie zwłok zmarłego, nie chce zrobić wyjątku dla Antygony, chociaż jest ona bliską mu osobą, musi dokonać wyboru między działaniem, które nakazuje mu sumienie i uczucia rodzinne, a decyzją konieczną do utrzymania swego autorytetu jako króla, ukarany przez bogów traci żonę, syna i przyszłą synową

Konflikt tragiczny - dotyczy Antygony - każda decyzja jaką podejmuje będzie dla niej zgubna.

6. Hiob i Priam - dwa spojrzenia na tragedię człowieka.

Postać Hioba - człowieka bezgrzesznego, a pomimo tego wydanego na pokuszenie i tracącego wszystko - zrywa oczywistość relacji pomiędzy dobrym lub złym czynem a nagrodą lub karą objawiającą się na ziemi. Bóg stara się wytłumaczyć człowiekowi, że troszczy się o wszystkie istoty na świecie, że je kocha. Mówi, że Hiob nie może mieć do niego pretensji, gdyż człowiek nie jest w stanie przeniknąć planów Boga i jedyne, co mu pozostaje, to wiara i ufność. Tu Bóg tłumaczy Hiobowi swoje zachowanie, odchodząc od mechanizmu czynu i podążającej za nim natychmiastowej kary.

HIOB zostaje doświadczony przez Boga, który wystawia na próbę jego wiarę. Hiob traci wszystko: majątek, dzieci, zdrowie. Mimo to Hiob okazał się wzorem heroicznej cierpliwości i za wierność Bogu oraz całkowite poddanie się jego woli odzyskał z powrotem utracone mienie, doczekał się licznego potomstwa i cieszył się szczęściem do późnej starości.

Hiob szukał tajemnicy cierpienia niezawinionego, ale nie znajdował jego wytłumaczenia, gdyż tym, który go doświadcza jest Bóg sprawiedliwy.

Pouczenia zawarte w „Księdze Hioba”:

• cierpienia nie zawsze są karą za grzechy

• Bóg także sprawiedliwych doświadcza cierpieniem

• Cierpienia są środkiem wychowawczym i przyczyniają się do uświęcenia człowieka

• Bóg ma swoje tajemnicze plany niezrozumiałe dla człowieka i ten powinien przyjąć je z pokorą, zabiegi o ich wyjaśnianie są bezcelowe

• Cierpienia nie można pojąć ani wytłumaczyć, można je przyjąć albo odrzucić

• Problem cierpień jest niezbadany i towarzyszy człowiekowi przez całe życie

PRIAM wbrew swojemu rozsądkowi i sumieniu pozwolił synowi na zatrzymanie na dworze Heleny, uprowadzonej żony Menelaosa. Kiedy w pojedynku z Achillesem Hektor ginie, Priam bardzo rozpacza. Cierpienie narasta, kiedy Achilles beszcześci zwłoki Hektora. Przywiązuje je do swojego rydwanu i ciągnie je jeżdżąc dookoła Troi. Na początku nie pozwala ich pochować, co skazuje zmarłego na wieczne potępienie. Priam nie chce do tego dopuścić. Idzie do Achillesa i osobiście błaga go o wydanie zwłok syna. Achilles wzruszony cierpieniem Priama ulega i oddaje zwłoki zrozpaczonemu ojcu. W „Iliadzie” spotykamy się z ukazaniem cierpienia ojca po stracie syna.

9. Ustosunkuj się do stwierdzenia: Współczesny człowiek powinien znać Biblię nie tylko za względów religijnych.

Biblia jest arcydziełem literatury powszechnej o charakterze tekstu biblijnego, zredagowana dostępnym, obrazowym i poetyckim językiem według reguł twórczości artystycznej. Powstawała w ciągu wieków. Stary testament to okres XIII wieku p.n.e., zaś Nowy Testament to lata do 51 do 96 po narodzeniu Chrystusa.

Znając ówczesną historię, czy kulturę warto wgłębić się w treść Biblii i to nie tylko ze względów religijnych. Choć obecne wyobrażenia o świecie i człowieku różnią się znacznie od tych sprzed 2000 lat, to do dziś towarzyszą nam wspomnienia biblijnych bohaterów, czy sytuacji. Przykrym jest fakt, że nie każdy katolik zna nawet te najbardziej typowe fragmenty Biblii. Często są one wykorzystywane przez twórców późniejszych epok w ich utworach. Poza tym dużo malarzy, rzeźbiarzy, czy innych artystów inspiruje się motywami biblijnymi.

Czytając Biblię łatwiej zrozumieć późniejsze dzieła, ale nie tylko.

Biblia powinna być dla każdego fundamentem życia. To ona może nauczyć co jest dobre, a co złe, to ona odpowie na nurtujące pytania człowieka o powstaniu świata i ludzi, to ona poprowadzi każdego z nas w życiu poprzez dekalog będący podstawą stosunków międzyludzkich. Jednak to do nas należy wybór czy potraktujemy ją jako „obowiązkową lekturą katolicką”, czy jako „mapę życia”. Biblia oprócz tego jest źródłem kultury, systemem wartości, ułatwia zrozumienie twórców późniejszych epok, gdyż wykorzystują oni motywy biblijne, pozwala także odróżnić dobro od zła oraz zawiera prawdy życiowe.

• Biblia jest - obok dorobku antyku - jednym z dwu najważniejszych źródeł naszej kultury, z niej wyrasta światopogląd, system wartości i ocen, bogactwo literatury i sztuki kręgu śródziemnomorskiego.

• Biblia jest sacrum - księga święta dla chrześcijan i w części Starego Testamentu - dla wyznawców judaizmu. Jest autorytetem religijnym.

• Wyjaśnia stworzenie świata , opisuje te jego koniec w zgodzie z wiarą swoich wyznawców. Lecz oprócz tego, że jest Świętą Księgą dla części ludzkości, jest też wybitnym dziełem powstającym przez wieki. Nie może być obojętna dla wyznawców innych religii lub ateistów. Zawiera przecież uniwersalny, ogólnoludzki kodeks moralny (10 przykazań bożych). Dekalog nie jest postawiony wobec zagadnień etyki, często są tam problemy dyskusyjne, postawy sporne.

• Biblia jest źródłem inspiracji, z którego czerpią pisarze, malarze, rzeźbiarze, poeci, muzycy - wszyscy artyści wszystkich gałęzi. Dlatego ten, kto nie zna w ogóle Biblii, nie zrozumie większości dzieł sztuki naszej cywilizacji. Może nie pojąć nawet zwykłej mowy, bo wiele frazeologizmów pochodzi właśnie z tego dzieła.

• I nade wszystko - biblia jest wielka opowieścią o człowieku, o jego najpierwszych, archetypowych uczuciach, o złożoności natury człowieczej, o jego namiętnościach, pokazuje ludzki błąd i ludzką znakomitość. Najbardziej ludzkie leki postawy przedstawia i tłumaczy. Na najtrudniejsze pytania, te o powstaniu życia, o Boga, o śmierć, o prawdę - daje odpowiedź, często ubierając je w metaforyczną szatę, czasem w prostą ilustrację. Można w te wyjaśnienia nie wierzyć - ale nie możne przejść obok nich obojętnie

• Dla znawcy literatury jest dziełem, które obfituje w partie o niezwykłym artyzmie i urodzie języka np. pieśń nad pieśniami, choć są w niej fragmenty nieliterackie (np. dla badaczy prawa - prawne). Jest też zbiorem wielu przeróżnych gatunków literackich , udoskonalanych przez wieki.

• Jest zapisem historii - obyczajów, zdarzeń i osób sprzed wieków, a każde z tłumaczeń i zmian także są wartością dla historyków. Jest wreszcie materiałem badań i przedmiotem dysput dla pokoleń teologów i filozofów.

• Na koniec - jest też wyzwaniem dla reżyserów filmowych, chętnie powracających do biblijnych motywów po to, by odtworzyć je na ekranie lub wykreować własne interpretacje.

11. Jakie gatunki literackie występują w Biblii. Wybrane zilustruj przykładami.

1. Psalm - hebrajskie pieśni o charakterze modlitewnym i hymnicznym; mogą być błagalne, dziękczynne, królewskie, mądrościowe, zazwyczaj zwrócone ku Bogu, prezentują prośbę lub dziękczynienie całej zbiorowości; charakterystyczny w budowie jest paralelizm. Przykłady „Psałterz Dawidów” - 130 pieśni: 130 Z głębokości wołam ku Tobie Panie, „Z księgi Psalmów” - Psalm I, Psalm VIII, Psalm 130 u Żydów.

2. Przypowieść, parabola - krótka schematyczna opowieść o prostej fabule, która ilustruje głębszą, uniwersalną prawdę: O siewcy, O synu marnotrawnym, O miłosiernym samarytaninie

3. Apokalipsa - objawienie, szczególne proroctwo opis wizji przyszłości, dziejów ludzkości i końca świata; nie jest to wyrocznia podana wprost, jest to raczej splot tajemniczych symboli i znaków. Np. Apokalipsa św. Jana

4. Kazanie - wypowiedź jednej osoby skierowana do grupy słuchaczy. Przykładem kazania jest kazanie na górze. Jezus wędrujący po Galilei zebrał resztę wyznawców i aby przemówić do nich wstąpił na górę i nauczał. Wśród wielu pouczeń zwracają uwagę dwa: o zemście i o miłości bliźniego. Pierwsze jest kwintesencja chrześcijańskiej pokory: „Jeśli cię kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi” Drugie „Będziesz miłował bliźniego ale i miłujcie nieprzyjaciół waszych i módlcie się za tych, którzy was naśladują”. Dodaje przy tym Jezus, iż nie jest rzecz trudną miłować przyjaciół i pozdrawiać tylko braci, wysiłkiem jest przebaczyć temu. Kto wobec nas zawinił.

5. Hymn - przykład hymn o miłości. Jest on wielka pochwałą miłości, sytuuje sto właśnie uczucie na samym szczycie wśród wartości. Miłość króluje nawet nad nadzieją i wiarą. Św. Paweł zestawia najpierw obraz ubóstwa człowieka, który nie zna miłości: choć jest może prorokiem, ma wielką wiar zna język aniołów i potrafi oddać majątek ubogi - bez miłości jest nikim. Potem opisuje miłość używając do tego 26 określeń: cierpliwa, dobra, nie zna zawiści, niw unosi się pychą i gniewem, wszystko przetrwa, nigdy się nie skończy.

6. Epos przykłady:

7. Homer - „Iliada” opiewa 40 dni z ostatniego 10-go roku oblężenia Troii przez Greków. U źródła wojny tkwi intryga bogini Eris, która wymyśliła jabłko dla najpiękniejszej, a Parys przyznał je Afrodycie. Ta w zamian obdarowała go miłością najpiękniejszej kobiety - Heleny. Parys porywa Helenę do Troii. Maż Heleny zbiera posiłki i atakuje miasto.

8. Homer - „Odyseja” opowiada o tułaczce Odyseusza, który wraca do domu, do Itaki, po zakończeniu wojny trojańskiej. Wraca 10 lat przeżywając liczne i niezwykłe przygody. Odyseja zawiera wszystko: zdradę, namiętność, poszukiwanie drogi życia, wierność, strach i odwagę człowieka.

9. Wergiliusz - „Eneida” w 12 księgach relacjonuje dzieje Eneasza, który uciekł z płonącej Troii. Trafił do Afryki, był gościem królowej Kartaginy, Dydony, która pokochała Eneasza i zabiła się, gdy ją opuścił. Eneasz miał inny cel ujawniony przez wyrocznie - założenie Rzymu.

10. Pieśń - Pieśń nad pieśniami opiewa poczucie oblubieńców, miłość ta jest łaskawa, cierpliwa i doskonała.

11. Tragedia - utwór dramatyczny o charakterze poważnym i wzniosłym, przedstawiający konflikt moralny między bohaterem, a siłą wyższą, w wyniku którego bohater ponosi klęską lub ginie np. Antygona

12. Tren (epicedjum) - utwór na cześć osoby zmarłej.

ŚREDNIOWIECZE

13. Wizerunek MATKI w średniowiecznej pieśni maryjnej - „Bogurodzicy” i „Lamencie świętokrzyskim”.

„Bogurodzica” ma charakter pieśni modlitwy, istniał zapis nutowy do śpiewu.

Pierwsza zwrotka

• wierni zwracają się do Matki, Boga, Dziewicy, która jest sławiona i chwalona przez Boga,

• uznają ją za swoją Pośredniczkę między nimi, a Bogiem,

• proszą ją by Bóg zjednał ich i zesłał na nich łaski

Druga zwrotka

• wyraża prośbę do Syna Bożego przez Jana Chrzciciela, by usłyszał prośby i wołania, pragnienia wiernych jakie do Niego zanoszą,

• proszą o dostatni byt na ziemi i o życie wieczne.

„Lament Świętokrzyski” Matka boska zwraca się kolejno do:

• wszystkich (3 strofy) prosi by usłyszeli jak cierpi, jak okrutny jest jej los i co przytrafiła się w Wielki Piątek. Ukazuje swe uczucia wobec umarłego syna i prosi wszystkich o zrozumienie,

• syna (2 strofy) pragnie ulżyć synowi, znosząc z nim ból i cierpienie. Mówi mu jak bardzo go kocha i jaka dobrą matka wyła dla niego. Chce mu pomóc, ale jest za daleko,

• anioła Gabriela (1 strofa) zwraca się z żalem, że jej życie miało być radosne, a jest pełne smutku i żałości.

• Wszystkich matek (1 strofa) prosi je by modliły się o to, by nie musiały oglądać swoich dzieci, gdy cierpią bez winy.

Dwa ostatnie wersy to wyznanie Maryi, że nie będzie miała innego syna tylko Jezusa potłuczonego na krzyżu.

Porównanie:

	„Bogurodzica”	„Lament Świętokrzyski”
Adresat (do kogo mówi?)	Matka Boska i Syn Boży	Lud, Syn Boży, Anioł Gabriel, Matki
O co prosi podmiot liryczny?	Lud prosi, by Bóg ich zjednał i zesłał im łaski, prosi o zbawienie po śmierci i o dostatnie spokojne życie	Matka Boska prosi syna, by do niej przemówił. Zwraca się do matek, aby prosiły Boga, by nie musiały patrzeć na cierpienie własnych dzieci tak jak one. Matka prosi lud o współcierpienie.
Postać matki	Matka sławiona i chwalona przez Boga. Jest dumna ze swojego syna.	Matka Miłosierdzia cierpiąca, a jednocześnie współczująca innym matkom. Cierpi po stronie syna.

Motyw Stabat Mater - bolejąca matka stojąca pod krzyżem katowanego syna to motyw upowszechniony w sztuce i literaturze europejskiej zwłaszcza za sprawą głównej łacińskiej pieśni XIII wiecznej „Stabat Mater Dolorosa” (Stała matka Boleściwa).

15. Wygłoś z pamięci „Bogurodzicę”. Oceń artystyczne i językowe wartości pieśni.

Cechy utworu:

• wiersz asylabiczny - liczba sylab jest zbliżona, ale nie jednakowa,

• rymy parzyste, żeńskie, wewnętrzne i zamykają zwrotki

• wiersz zdaniowo intonacyjny

• występuje paraleizm kompozycyjny - równoległość. W pierwszej zwrotce jest apostrofa (2 wers) i prośba (1 wers), a w drugiej zwrotce jest także apostrofa (1 wers) i prośba (5 wers).

• Występują archaizmy:

• Fonetyczne np.: „sławiena” sławiona, „zwolena” wybrana, „krzciciela” chrzciciela,

• Słowotwórcze np.: „przebyt” przebywanie, „zbożny” pobożny,

• Słownikowe: „gospodzin” pan, „zwolena” wybrana, „dziela”, „bożyc” syn Boga, „jąż” którą, „jegoż” czego.

• Fleksyjne: „zyszczy” zyskaj, „spuści” ześlij, „ raczy” racz, „bożycze”. Istniały dwie formy krótsza, kończąca się na spółgłoskę szłysz, kołysz, i dłuższa zakończona na „i”, „y” spuści raczy.

• Składowe: „Bogurodzico” - dziś Bogarodzico, „Bogiem sławiena” przez Boga sławiona, „Twego dziela” dla twego działa.

• Wiersz zaczyna się apostrofą do Matki boskiej

• Szyk wiersza jest przestawny

• Dwa czterowiersze pierwszej zwrotki mają identyczną budowę rymu, wersy rymują się na „a” - jest to sposób rymowania francuskiego lub niemieckiego

• Paradoksalne zestawienie - twórca buduje antytezy - np. Bogurodzica - dziewica (matka - panna), pobyt - przebyt (życie wieczne-życie śmiertelne).

„Przekaz Kcyński” w nim zawarte są początkowe zwrotki „Bogurodzicy” wraz z nutami, utwór znajdował się na wewnętrznej stronie tylnej okładki - jest to najstarszy odnaleziony tekst. Kształt formalny pieśni nawiązuje do konwencji łacińskich pieśni liturgicznych i łączy się z przeznaczeniem tekstu chóralnego do wykonania wokalnego.

Kyrieleison - pełni rolę refrenu.

Tekst:

„Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja!

U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!

Zyszczy na, spuści nam.

Kyrieleison.

Twego dziela Krzciciela, Bożycze,

Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.

Słysz modlitwę, jąż nosimy,

A dać raczy, jegoż prosimy:

A na świecie zbożny pobyt,

Po żywocie rajski przebyt.

Kyrieleison”

16. Bohater literacki w Twojej ocenie.

Jednym z bohaterów literackich średniowiecza był wzór ascety. Postać ta została opisana w wierszu pt.: „Legenda o świętym Aleksym”. Utwór ten powstał w XV wieku. Autora nie znamy, prawdopodobnie był nim duchowny z Mazowsza. Opisuje on istniejącą od dawna opowieść o życiu świętego. Jej początki sięgają prawdopodobnie aż V lub VI wieku.

Bohater - święty Aleksy to człowiek wysoko urodzony, który aby poświęcić się służbie Bogu, rezygnuje z bogatego życia , sławy zaszczytów, szczęścia u boku żony. Swe pieniądze rozdaje żebrakom, cierpi nędzę i poniżenie. Szesnaście lat siedział pod schodami przy domu swego ojca, gdzie wylewano na niego nieczystości. Przed śmiercią napisał on list, który ścisnął w dłoni tak mocno, że dopiero po jego śmierci żona zdołała mu go z ręki. Z tego listu dowiedziano się o jego pochodzeniu. W tej legendzie opisany jest pewien wzór postępowania. Poznajemy ideał ascety dla którego ważny jest tylko Bóg i życie wieczne, z gardzi doczesnymi dobrami i dobrowolnie wyrzeka się bogactw. Poznajemy też przekonanie ludzi średniowiecza, że umęczenie ciała jest gwarancją wiecznej szczęśliwości po śmierci.

Jednak w postępowaniu ascety zauważamy pewną niekonsekwencję, a może to zwyczajna ludzka słabość. Skoro święty Aleksy pisze list o swych ciężkich przeżyciach o swoim prawdziwym pochodzeniu, to czyni to po to, by ludzie mu współcześni i potomni dowiedzieli się prawdy, doceniali wielkość jego poświęcenia. Więc jednak pragnie sławy, chociażby nawet po śmierci. Może właśnie dzięki temu staje się czytelnikowi bliższy, bo zwykły, ludzki, mniej posagowy, mniej papierowy.

Powyższy przykład doskonale odzwierciedla i ukazuje średniowiecznego bohatera literackiego, który mimo iż był mocno wyidealizowany przez autora posiadał pewne wady, które czytelnik może odkryć podczas lektury tekstu lub nierzadko dopiero w chwili gruntownej analizy utworu.

RENESANS

22. Scharakteryzuj świat wartości przedstawiony we „Fraszkach” Jana Kochanowskiego lub „Bajkach” Ignacego Krasickiego.

Świat wartości we fraszkach :

• Satyra obyczajów panujących na dworach („Do Mikołaja Firleja”, „O Doktorze Hiszpanie”, „O kapelanie”)

• Kpina ludzkich wad - dewocja („Na nabożną”)

• Chciwość („O kaznodziei”)

• Zaduma nad ludzkim losem, niepewnością i ulotnością ludzkich wartości („O żywocie ludzkim”)

• Dziękczynienia wzniesione ku Bogu za dom w Czarnolesie, piękno natury, harmonię ludzkiego życia („Na dom w Czarnolesie”)

Świat wartości w bajkach

• Nastawienie poety do świata w którym wprawdzie są ludzie dobrzy, wstrzemięźliwi i uczciwi, ale jest ich tak niewielu . że częściej bywają bohaterami bajek („Wstęp do bajek”)

• Próżność ludzka i brak rozsądnej samooceny dostarczające robienia niezłych interesów spryciarzom („Malarze”)

• Pycha, wiara w swą nieomylność, w swą niezniszczalną siłę brak poczucia rzeczywistości i dostrzegania grożących niebezpieczeństw („Szczur i kot”)

• Głupota i chytrość osób piastujących wysokie stanowiska państwowe mogą doprowadzić kraj do ruiny („Wół minister”)

24. Artystyczne i filozoficzne wartości „Trenów” J. Kochanowskiego.

Wartości filozoficzne:

• przemyślana kompozycja - 19 trenów nawiązujących do kompozycji starożytnego epicedium (utworu poświęconego osobie zmarłej). Tematykę kolejnych trenów stanowi:

• pochwała osoby zmarłej, przedstawienie jej, rozpatrywanie okoliczności śmierci (I - VI)

• opłakiwanie zmarłej, bunt i rozpacz (VII - VIII)

• załamanie się optymistycznego światopoglądu (IX - XII)

• szukanie pocieszenia, psychiczne uspokojenie i pogodzenie się z losem (XIX)

• podmiotem lirycznym cyklu jest sam poeta - ojciec przeżywający tragedię osobistą a jego tematem - analiza własnych uczuć, przemyśleń i wewnętrznych rozterek.

• Kryzys światopoglądu renesansowego

• Zwątpienie w wartości, które poeta zalecał wcześniej

• Bunt przeciwko ideałom religijnym (XI), filozoficznym, które zawodzą podczas najcięższej próby

• Sceptycyzm, nieufność wobec prawa i mądrości

• Różne typy uczuć: ból, rozpacz, tęsknota, zwątpienie

• Renesansowe cechy trenu

• Indywidualizm poety (bohaterką uczynił nieznane nikomu prawie trzyletnie dziecko i wyraził zachwyt nad jego pięknem zewnętrznym i wewnętrznym )

• Zawierają przejmującą prawdę przeżyć wewnętrznych

• Wyrażają aktywny stosunek człowieka do przeciwności losu (bunt przeciw śmierci)

Wartości artystyczne:

• bogata, zróżnicowana wersyfikacja

• oryginalne środki wyrazu

• operowanie kontrastami, pytaniami retorycznymi

• rozbudowane porównanie z renesansową analogię człowieka i przyrody (Urszuli do słownika, oliwki w ogrodzie, kłosu pszenicy)

• oszczędne i trafne odwołania do motywów mitologicznych

31. Co mówi Sarmata o sobie - co mówią inni o Sarmacie w wybranych utworach literatury staropolskiej?

Sarmatyzm ideologia polskiej szlachty od końca XVI w. do ok. połowy XVIII w., a nawet po dobę rozbiorów. Oparta na tezie kronikarzy z XV wieku, Miechowity i Marcina Bielskiego, że rycerstwo polskie i wywodząca się z niego szlachta pochodzą od starożytnych Sarmatów - bitnych jeźdźców znad Morza Czarnego. Mieli oni osiedlić się nad Wisłą, biorąc w niewolę miejscowy lud. W ten sposób powstało uzasadnienie dla obudzonej dumy narodowej oraz nieograniczonej wolności szlachty. Uogólniając jest to styl życia, obyczaje, ideologia polskiej szlachty, będące wyrazem tradycjonalizmu, konserwatyzmu, zacofania; staroszlachecka rubaszność, prostota, krewkość.

Cechy sarmatyzmu:

• megalomania narodowo-stanowa;

• rubaszne samouwielbienie - husaria, miód pitny, rywalizacje magnaterii w przepychu;

• indywidualizm i niesubordynacja jako cechy pozytywne;

• nietolerancja stanowa, religijna, narodowościowa itd.;

• patriarchalizm;

• powierzchowna dewocja;

• mesjanizm, wiara w posłannictwo dziejowe;

• fanatyzm religijny - nierzadko silny, ale i połączony z zabobonami, co dobrze widać w opisach w Trylogii - złe znaki na niebie (trzech Janów jednego dnia zginęło, zły znak dla czwartego itd.);

• orientalizacja gustów i zwyczajów - żupan, kontusz, karabela, wschodnie kobierce, pasy lite i jedwabne, złote guzy, kapele janczarskie, wystawność uczt, przepych pałaców, kościołów, strojów i pojazdów - kontrastujący z brudem i nędzą wsi i miast;

O Sarmacie:

• „Nierządem Polska stoi” Potocki - Szlachta poprzez ciągłe zmiany prawa doprowadziła do nieprzestrzegania i lekceważenia go. Poeta zwraca uwagę na niepłacenie podatków przez bogatych i zdzieranie ich z biednych

• „Pospolite ruszenie” Potocki - autor wskazuje na leniwości szlachty. Nie chcą nawet bronić ojczyzny, wolą spać.

• „Zbytki polskie” Potocki - autor krytykuje szlachtę za rozrzutność. Mówi iż powinni oni przeznaczyć pieniądze z hulanek na opłacenie żołnierzy głodujących i słabo broniących kraju.

• Także A. Mickiewicz (Soplicowo) i H. Sienkiewicz stworzyli typ wyidealizowanego Sarmaty np. Onufry Zagłoba

Sarmata o sobie:

• „Pamiętniki” Pasek - są one pisane przez przeciętnego szlachcica. Pasek był nim. Często pił, hulał, nie był tolerancyjny, lubił się chwalić i kłócić. Nie unikał szczerości.

• Wypowiada się dumnie, pysznie

• Wywodzi się ze starożytnego, walecznego rodu

• Jest wierny swojej tradycji i wiernym wyznawcą swojej religii

• Ma absolutne prawo do najwyższej wolności szlacheckiej, do wybierania króla i do „liberum veto”

• Stanie do walki z wrogiem ale i do walki z sąsiadem

• Ja - Sarmata, rycerz, Polak, szlachcic

(Zagłoba - Potop, Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek - Zemsta, Stolnik Horeszko i Jacek Soplica - Pan Tadeusz)

BAROK

34. Przedstaw tematy i koncepty liryki barkowej.

1. Człowiek i jego kondycja we wszechświecie - próba poszukiwań wartości trwałych i ocena wartości świata doczesnego.

• istota ludzka wobec czasu i przemijalności (Naborowski),

• życie jako heroiczna walka z pokusami ziemskimi (Sęp-Szarzyński)

• destrukcyjna siła czasu

• śmierć i życie po śmierci

2. Miłość - różne jej ujęcia i sposoby opisu

• miłość jako uczucie trwalsze nie przemijanie (Naborowski: „Do Anny”)

• miłość skierowana do boga jako jedyna, prawdziwa wartość (Sęp-Szarzyński „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”)

• miłość jako pożar zmysłów i jako gra wojenna (Morsztyn „Do trupa”, cały zbiór „Lutnia”)

Wyrazem miłości są także listy Jana III Sobieskiego do Marysieńki

Miłość - ulotna, zmysłowa, dworski flirt, a także ogniste, spalające , trwałe uczucie, które można przeciwstawić nawet śmierci, także religijna miłość do Boga.

3. Ojczyzna i troska o jej losy (poezja):

• Wacław Potocki i jego wiersze „Nierządem Polska stoi”, „Pospolite ruszenie”, „Zbytki polskie” oraz epos „Transakcja wojny chocimskiej” np. Chodkiewicz - wzór patrioty odwołuje się do uczuć żołnierzy, przywołuje sarmacki mit waleczności.

• Troska o kraj w wersach listów do Marysieńki Jana III Sobieskiego.

• Patriotyzm w idealnym micie Sarmaty w „Pamiętnikach” J. Ch. Paska

4. Nierówność społeczna i nietolerancja wyznaniowa - temat podejmowany przez anonimowych twórców literatury plebejskiej.

• „Lament chłopski”

• Jan z Kijan „Co ludzie robią na świecie”

• Przejęty niesprawiedliwością Wacław Potocki „Nierządem Polska stoi”

• Potępia tez brak tolerancji wyznaniowej „Kto mocniejszy ten lepszy”

5. Temat wojny - życia żołnierskiego, okrucieństwa oraz dylematów natury moralnej (Z,. Morsztyn, J. Ch. Pasek, W. Potocki

6. Temat życia na wsi i ideał życia ziemiańskiego, zgoda z naturą („Pamiętnika” J. CH. Paska, „Sielanki” Szymona Szymonowic.

OŚWIECENIE

39. Motywy odpowiedzialności obywatelskiej w literaturze politycznej polskiego oświecenia.

Poezja polityczna związana była z aktualnymi wydarzeniami w Polsce i Europie, wyrażała śmiałe, a często wręcz rewolucyjne poglądy na temat tych wydarzeń, była rzeczniczką nowych idei, dlatego też znaczna część utworów była anonimowa.

• „Do panujących i do narodu” - autor wzywa narody Europy, by szły za przykładem Francji i jak ona zdeptały tyranów

• „Na dzień trzeci maja 1791” Franciszka Karpińskiego - autor wyraża radość z uchwalenia konstytucji, składa hołd mądrości jej twórców i królowi, ku któremu z wdzięcznością chylą się serca Polaków:

„Dzień to kraju uświęcony.

Jakże ten król nasz bogaty!...

Skarb jego - serc miliony „.

• „Do narodu” Jakuba Jasińskiego - powstał w 1794 r. W związku ze zbliżającym się powstaniem kościuszkowskim. Po raz pierwszy w literaturze narodem nazwano przede wszystkim lud a nie jak do tej pory szlachtę. Poeta podkreśla siłę rewolucyjną, jaka tkwi w ludzie i narzuca mu nakaz walki o swoje wyzwolenie

• „Pieśń legionów”, czyli „Mazurek Dąbrowskiego” Józefa Wybickiego powstał między16-19 lipca 1797 r. Dla uświetnienia uroczystości pożegnania odchodzących z miasta legionów. Od 1926r. Potwierdzony jako hymn narodowy, chociaż rolę hymnu pełnił znacznie wcześniej. Zawarta jest w nim myśl: „Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy”. Myśl ta o trwaniu narodu pomimo utraty bytu państwowego przekonywała, że można przedłużyć istnienie ojczyzny niezależnie od warunków politycznych i że można doczekać czasów, kiedy się ją „szablą odbije” i przywróci jej miejsce na mapie Europy

Proza polityczna

Stanisław Staszic

• „Uwagi nad Życiem Jana Zamojskiego”

• postulat rycerskiego i patriotycznego wychowania młodzieży (wychowanie obywatelskie i rycerskie)

• wola większości powinna decydować o podejmowanych decyzjach

• najlepszym ustrojem oświeconych narodów jest demokracja

• władza sądownicza powinna być nieustająca

• tylko państwo suwerenne będzie zabezpieczało bezpieczeństwo i spokój

• tron winien być dziedziczny

• „Przestrogi dla Polski”

• powinna być uchwalona nowa konstytucja, która obejmie cały naród

• prawa polityczne i cywilne powinny być zgodne z naturalnymi prawami, które stworzył Bóg

• wszyscy powinni być wolni i równi

• całe zło kraju i państwa pochodzi od magnatów

• pokazanie tragicznego losu chłopów

• od rolnictwa zależy dobrobyt kraju

Hugo Kołłątaj

• „Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka”.

• wyzwolenie chłopa z niewolnictwa

• szlachcic powinien zawierać kontakty z chłopami

Franciszek Salezy Jezierski

• „Katechizm o tajemnicach narodu polskiego...” - forma przypomina katechizm

• ustrój Polski jest zły, ponieważ zbudowany jest na przywilejach i niezgodzie

• należy określić kompetencje organów państwa

• należy ukrócić nierząd i przywileje

• o wszystkim decyduje szlachta należy to zmienić

• mieszczanie powinni mieć swoje prawa

• ustrój powinien być zmieniony na bardziej nowoczesny

Julian Ursyn Niemcewicz

• „Powrót posła”

• komedia, którą Teatr Narodowy wystawił parę miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja. Pośpiech nie był przypadkowy. Zawierał treść polityczną, ściśle związana z reformatorskimi pracami stronnictwa patriotycznego. Konfrontując program reform z poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w problemach kraju i społeczeństwa, utwór stał się agitacją na rzecz patriotyzmu i konieczności zmian w Rzeczpospolitej

ROMANTYZM

1. W czym wyraża się ludowość ballad A. Mickiewicza.

Ballada:

• ludowe pochodzenie,

• fabuła pełna zagadek,

• atmosfera tajemniczości,

• postacie - typy (pan, dziewczyna, itp. )

• subiektywna narracja, czarem, refren lub dialog

Mickiewicz - odwoływał się do baśni i wierzeń ludu, np. ballada „Rybka”, „Pani Twardowska” - motyw pieśni gminnej „Lilie”.

Pierwiastki ludowe:

• bohaterami postacie z ludu (Karusia - „Romantyczność”, Strzelec „Świtezianka”),

• wierzenia ludowe i związana z nimi fantastyka, wiara w łączność świata realnego z pozagrobowym („Lilie” - zabity mąż zjawia się w domu i w cerkwi, „Romantyczność” - kontakt Karusi ze zmarłym Jasiem, „Świteź” rozmowa córki Tullana wypływającej z jeziora z narratorem i uczestnikami wyprawy),

• cudowna moc roślin uzdrawiająca lub zabijająca („Świteź” kwiaty , trzcina rosnąca wokół jeziora Świteź),

• kanon ludowych norm moralnych (Strzelec ze „Świtezianki” za złamanie przysięgi miłosnej został pochłonięty przez jezioro, żona płaci za zdradę męża w Liliach”),

• miejsce akcji zawsze na tle przyrody, nad jeziorem, w lesie, na łące. Przyroda nie tylko stanowi nastrojowe tło wydarzeń, ale i współuczestniczy w akcji,

• język ballad prosty, potoczy, często z prowincjonalizmami i elementami gwarowymi (np. paciorki, kondel)

Pierwiastki romantyczne:

• współistnienie dwóch światów przenikających się wzajemnie,

• tajemniczość fabuły, postaci i przyrody (akcja często rozgrywa się nocą na cmentarzu, na jeziorze),

• nastrojowość (niezwykła sceneria, refrenowe partie dla wydobycia nastroju),

• głęboka solidarność z ludowymi normami moralnymi („Romantyczność” - wyznanie narratora „i ja to słyszę i ja tak wierzę”.

3. „Dziady” cz. III - Czy tylko tragizm bohatera czy tragizm narodu?

Tragizm Jednostki - jest ukazany poprzez sylwetkę Konrada, który klęskę, cierpienia narodu odczuwa jako własną („Cierpi za miliony”). Buntuje się przeciwko Bogu ryzykują własnym zbawieniem. Konrad działał w odosobnieniu, świadomie wywyższał się ponad lud, o którego szczęście chciał walczyć.

Tragizm Narodu. W celi Konrada więźniowie opowiadają o nieprawych sposobach uwięzienia bez przedstawiania dowodów winy o metodach stosowanych podczas śledztwa. Powszechne było umorzenie głodem, podawanie niestrawnego jedzenie. Jeden z więźniów Tomasz mówi: „Tydzień nic nie jadłem”. Potem jeść próbowałem, potem z sił opadłem. Potem jak po truciźnie czułem bóle, kłucia. Potem z kilka tygodni leżałem bez czucia. Inny z więźniów Jan Sobolewski, był prowadzony na przesłuchanie przez miasto i wówczas miał okazją obserwować wywożenia skazańców na Sybir. Skazańcy byli przeważnie młodzi. (dzieci w kajdanach, łańcuchach). Ostatni więzień wyprowadzany z ratusz to Wasilewski, okrutnie bity w czasie śledztwa, nie mógł iść o własnych siłach. Inny równie przejmujący obraz męczeństwa narodu przedstawia scenę „Salonu Warszawskiego”. Adolf opowiada „towarzystwu przy drzwiach” o męczeństwie Cichowskiego. Mówiono także o torturach stosowanych w czasie śledztwa, o podawanych śledziach bez napojów. Po latach przywieziono Cichowskiego do domu z objawami choroby psychicznej. Represje i prześladowanie stosowano także wobec nieletnich uczniów gimnazjum, wśród których znalazł się syn pani Rollinson (dotkliwie pobity). Przytoczone tu przykłady martyrologii narodowej mają znaczenie symboliczne (Polska cierpi niczym Chrystus). Utwór kończy tzw. „Ustęp”, w którym poeta stwierdza, że naród rosyjski jest tak samo ciemiężony przez swego władcę - piękne budowle państwa carów wzniesione zostały dzięki niewolniczej pracy, a przy budowie Petersburga, na rozkaz cara, pracowały setki tysięcy rosyjskich chłopów, tysiące poniosło śmierć.

5. Bohaterowie romantyczni w poszukiwaniu celu życia. Omów temat na przykładzie „Dziadów” cz. III i „Kordiana”.

Kordian - w momencie rozpoczęcia akcji dramatu ma 15 lat, jest chłopcem pogrążonym w melancholii, trapiony problemem bezsensu istnienia (choroba wieku”). Snując rozważania nad samobójstwem, dokonuje auto analizy, określa się jako „drzewo od kiści”. Jest człowiekiem, który sam nie umie nadać sensu własnemu istnieniu - prosi Boga, by ten wskazał mu ideę wartą złożenia ofiary z życia: „Boże zdejm z mego serca jaskółczy niepokój Daj życiu duszę.” Nawet Laura - pierwsza miłość Kordiana nie potrafi rozproszyć poczucie pustki i nudy. Epizod ten kończy się próbą samobójczą.

W kolejnym epizodzie bohater nadal poszukuje sensu istnienia. Podróżując do Londynu, Dover, Włoch i Watykanu, Stopniowo traci złudzenia. Poznaje szarą rzeczywistość, rządzącą siłą pieniądza, traci zaufanie do Papieża i Kościoła, wiarę w idealną bezinteresowną miłość. Sens życia i nadrzędną ideę odkrywa dopiero na Mont Blanc - dokonuje się tam przemiana w bojownika o wolność.

Analologiczna przemiana dokonuje się w psychice bohatera III cz. „Dziadów”

Gustaw - przeradza się w Kordiana. Z cierpiącego, romantycznego kochanka przeobraża się w cierpiącego patriotę. Jako największy twórca na ziemi i „Najwyższy z czujących” podejmuje w imieniu cierpiącego narodu rozprawę z uosabiającym rozum Bogiem. Przegrywa, ale ocalony przez ks. Piotra przekształca się następnie w Pielgrzyma, który urasta do roli nowego zbawiciela ojczyzny o symbolicznym imieniu „czterdzieści i cztery”. Dla Konrada sensem i celem życia staje się poświęcenie w imię szczęścia swego narodu (prometeizm). Najważniejsze jest tu szukanie sensu cierpień i nie szczęść całego narodu, a nie szukanie sensu życia jednostki.

6. Polski bohater romantyczny i jego przeobrażenia w utworach Mickiewicza.

Typ bohatera:

• indywidualista o wielkiej wrażliwości i bogatym życiu wewnętrznym

• samotnie buntujący się przeciw istniejącej rzeczywistości

Gustaw z „Dziadów” części IV

• miłość - uczuciem wyjątkowym, kosmicznym i niszczącym go (popełnia samobójstwo),

• uczucie - źródłem konfliktu ze światem i buntu przeciw niemu

• silne napięcie uczuć

• zdolność do pozarozumowego poznania

• zwrot ku własnemu wnętrzu, przeżywanie miłości niespełnionej

• wyobcowanie z otoczenia nieczułego na cierpienie i rozpacz,

• młodość - jest wrażliwy, samotny, bo nieszczęśliwie zakochany odrzucony jako gorszy konkurent, czytuje poezję,

• przeistoczenie - popełnia samobójstwo, przebije się sztyletem, ale żyje nadal

Konrad Wallenrod

• patriota, spiskowiec, pierwszy z polskich bohaterów romantycznych,

• miłość do ojczyzny, poświęcenie się dla innych

• sytuacja historyczna zmusza bohatera do samotniej walki z Krzyżakami i do wyboru podstępu i zdrady jako metody walki,

• bohater tragiczny skazany na dokonywanie wyboru: między miłością do Aldony, a miłością do narodu,

• dokonując wyborów skazuje się na tragiczny konflikt z samym sobą i moralne rozterki wewnętrzne, gdyż wybór lisiej metody walki stawia bohatera w kolizji z kodeksem rycerskim i chrześcijańskimi normami. Toteż zwleka z decyzją poprowadzenia Krzyżaków do walki z Litwą, nie panuje nad sobą, szuka zapomnienia w alkoholu. Jest świadomy straconego szczęścia,

• ma poczucie dumy, własnej wielkości, wyjątkowości „Ja to sprawiłem, jekem wielki, dumny”

• bohater skazany na przegraną. Chociaż misję patriotyczną wypełnił do końca (ratuje Litwę, doprowadza do obalenia potęgi zakonu), to jednak jest świadomy własnej klęski osobistej i decyduje się na samobójczą śmierć.

Konrad z „Dziadów” części III

• przemiana duchowa z cierpiącego, romantycznego kochanka (Gustawa), w żarliwego, cierpiącego za cały naród patriotę, „Tu umarł Gustaw, narodził się Konrad”

• obdarzony poczuciem własnej mocy, wielkości i nadludzką wrażliwością,

• dar tworzenia - jako źródło przekonania o własnej wartości i indywidualizmie,

• pouczenie dumy, pychy, wyobcowania wśród ludzi,

• wiara we własne posłannictwo, w sens poświęcenia się nieprzeciętnej jednostki w zamian za wolność i szczęście narodu (idea prometeizm),

• walka z Bogiem w imię cierpiącego narodu, Konrad domaga się władzy nad duszami Polaków, bo wierzy, że siłą swego uczucia wyzwoli naród z niewoli „Nazywam się Milijon - bo za miliony kocham i cierpię katusze”,

• bohater dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga i ponosi klęskę, popada w moc szatana, gdyż bunt i rozpacz okazują się występkiem moralnym,

• Konrad - tytaniczny wzór poety - proroka, nowego Prometeusza cierpiącego za naród Symbolizuje wzlot i upadek jednostki spalającej się w płomieniach uczucia.

Jacek Soplica z „Pana Tadeusza”

• walczy w imię zbiorowości i wśród zbiorowości

• początkowo Jacek Soplica, awanturnik, zawadiaka, przyrody, bójki, udział w sejmikach to jego specjalność

• zakochany w Ewie Horeszkównej córce Magnata - Stolnika. Odrzucony jako niegodzien jej ręki,

• po zabiciu Stolnika Horeszki i nieudanym małżeństwie przeistacza się w emisariusz i spiskowca, konspiratora w imię wolności narodu zwalczającego przemoc i tyranię, występuje jako ksiądz robak.

11. W czym zawiera się polemika z romantycznym modelem miłości w „Ślubach panieńskich” A. Fredry.

„Śluby panieńskie” są klasyczną komedią intrygi charaktery ludzkie odgrywają mniejsza rolę, natomiast ośrodkiem komizmu staje się intryga miłosna. A. Fredro po mistrzowsku operuje komizmem:

• postaci (Albin wywołujący śmiech)

• sytuacyjny (Gucio zasypiający w salonie czy wchodzący przez okno)

• słowny (dowcip językowy np. składanie przysięgi przez Anielkę i Klarę)

„Śluby panieńskie” są polemiką z romantycznym modelem miłości. Poprzez postać Albina ośmiesza się miłość jako siłę tragiczną, fatalną, paraliżującą działanie człowieka. Temat miłości jest tu potraktowany w sposób nie romantyczny - odtragizowanie, odpoetyzowanie i urealnienie jej. Autora interesuje psychologia miłości Gustawa i Anieli, a więc śledzenie narastającego „magnetyzmu serc”, bohaterów. Poza świeżą młodzieńczą miłością Gustawa i Anieli śledzić można także inne jej odmiany jak: miłość wzmacniająca się poprzez pokonywanie przeszkód Klasy i Albina, Miłość osób dojrzałych - Radosta i pani Dobrójskiej.

Miłość romantyczna Gustaw „Dziady” część IV	Miłość Fredry Gucio „Śluby panieńskie”
Cierpi z powodu utraty ukochanej, która mimo odwzajemnienia uczuć wychodzi z woli rodziców za mąż za bogatszego	Gucia z Anielą swata jego stryj Radost. Bohater początkowo nie jest zainteresowany wybranką i podobnie Aniela
Bohaterowie nie mogą się sprzeciwić woli rodziców i stąd rezygnacja, która sprawia im cierpienie	Bohaterowie muszą postępować zgodnie z wolą rodziców. Ich losy zostały zdeterminowane decyzjami rodziców
Miłość Gustawa jest wszystkim, izolującego od reszty ludzi, czyni z niego niewolnika wybranki serca. Jest on egocentrykiem „straconym dla świata”	Fredro przedstawia proces budzenia się i rozwijania uczucia miłości. Zainteresowanie wzajemne obydwojga rodzi się na zasadzie przekory (ślub Anieli, ignorancja Gucia)
Utratę ukochanej odbiera jako krzywdę wyrządzoną mu przez ludzi co staje się źródłem buntu przeciwko nim i prowadzi do romantycznej ucieczki od świata	Gucio swą aktywną postawą dowodzi, że o uczucie należy walczyć stąd jego intryga z list i różnymi planami matrymonialnymi
Cierpienie Gustawa jest tak wielkie, że doprowadza go do obłędu, a następnie do samobójstwa	Optymizm Gucia, wiara jego w skuteczne działanie, którego celem jest rozbudzenie uczuć Anieli
Gustaw to postać nieszczęśliwa i tragiczna. Tragizm tkwi w zniszczeniu osobowości i życia człowieka poprzez miłość	Miłość w komedii Fredry niesie ukochanym radość, pogodę ducha i humor. Na pozór zabawny jednak świadczący o znajomości psychiki ludzkiej jest dobór par na zasadzie „magnetyzmu serc” (biegunowego przyciągania się)

16. K. C. Norwid to według Ciebie romantyk czy twórca, który przerósł epokę?

C.K. Norwid to ostatni, spóźniony, wielki romantyk. Miał on niezupełnie „romantyczną” wizję sztuki i artysty. Romantyczne było niewątpliwie przestrzeganie artysty jako wybitnej jednostki, nie rozumianej przez zwykłych, przeciętnych śmiertelników samotnej i obarczonej wielką misją. Zarazem jednak Norwid uważał, że artysta jest rzemieślnikiem: ma pracować, organizować wyobraźnię, być architektem słowa - a to nie to samo co romantyczne natchnienie. Rola poety - to szukać prawdy, pracować. Poezja jest „praktycznością”, musi spełniać cele utylitarne, musi być wojownikiem o prawdę. Poezja może być oryginalna, intelektualna, lecz nie oderwana od świata. Nowatorstwo i oryginalność tej poezji uderza w każdym w wierszy. Jest ona inna, dziwna, utrudniona - nawet na tle romantycznym. Mimo to ma jakiś specyficzny urok, piękno słów, znaczenie każdego wersu, siłę metafory.

Cechy poezji Norwida:

• Norwid bardzo dba o wartość słowa - nie ma w tej poezji słów zbędnych, wielosłowia czy licznych określników. Przeciwnie , jedno słowo nieraz niesie wiele znaczeń.

• Metafora - mnogość skrótów myślowych. Norwid zagęszcza „znaczenia, uwielbia zwroty dwu- i wieloznaczne, poszukuje przenośni jak najbardziej treściwych.

• Neologizmy i własne znaczenia słów. Gdy nie wystarcza znaczeń i słów już istniejących, poeta tworzy nowe. Przypomnijmy słowo dopokąd (zarazem dokąd i po co?). taki zabieg jest charakterystyczny dla poezji Norwida.

• Teoria przemilczeń i niedopowiedzeń. Poeta odkrył i wykorzystał fakt, że przemilczenie, pusty wers, wielokropek - także mówią i mówią wiele. Stosuje „wymowne milczenie”, sugestię, urwane zdania. Przykładem może być liryk „Jak...”.

• Poezja bogata w liczne scenki, udramatyzowanie sytuacje, które poeta relacjonuje i które stają się przedmiotem dyskusji.

• Wymowa rzeczy zwykłych, powszednich, waga szczegółu jest ważną cecha poezji Norwida. Kropelka, kwiat, guzik, łza - nabierają mocy, swoją wielkością stwarzają bogatą jedność świata otaczającego człowieka.

• Norwid stosuje często: ironię, parabolę, aluzję, kontrast - techniki te oddają prawidła rządzące ludźmi, stosunki panujące w świecie ludzkim.

• Norwid unika tematów czysto patriotycznych. Zawartość jego poezji jest ogólnoludzka i ponadczasowa. W centrum filozoficznych rozważań znajduje się człowiek i rzeczywistość, która go otacza. Poezja jest zbiorem poszukiwań moralnych, walką ze złem, adresatem zaś człowiek aktywny, rozumujący. Zauważamy, że w romantycznym tle „ponad narodowość” poezji jest także jej oryginalnym rysem.

Norwid jest poetą, który wykroczył ponad granice romantyzmu. W jego utworach znajdujemy wiele nowatorstwa.

17. Jakich wielkich ludzi i jakie idee odnajdujesz w liryce C.K. Norwida.

Kult wielkich ludzi w twórczości Norwida związany był z refleksją, że prawdziwie wielką jednostką nigdy nie będzie docenione za życia, nie zrozumieją jej współcześni ludzie, dopiero następni pojmą sens wielkich idei. Wiele utworów poświęcił wielkim jednostkom, rozważając ich losy, utrwalając ich romantyczny indywidualizm.

„Coś ty Atenom zrobił Sokratesie” - pyta wielkich ludzi: Sokratesa i Mickiewicza, cóż takiego uczynili, że doświadczywszy niesprawiedliwości za życia, po śmierci zostali nagle uznani, przenoszono ich ciała.

„Bema pamięci żałobny rapsod” - utwór pełen powagi i dostojeństwa, w podniosłym stylu, sławiący bohaterów lub ważne wydarzenia. Tu bohaterem jest Józef Bem, bohater powstania listopadowego i Wiosny Ludów. Korowód żałobników staje się w zakończeniu symbolem ludzkości podążającej w ślad za bohaterem przewodnikiem.

„Fortepian Szopena” - najważniejsza w tym kontekście jest część VII - filozoficzna, zaduma nad dziełami wielkich twórców, dążących do doskonałości rzeźby Fidiasza, tragika Ajschylosa, psalmu biblijnego Dawida, w końcu muzyka Szopena. Sztuka jest idealną skończoną całością, ale zawsze „zemści się na tobie BRAK”, niedostatek, który niszczy prawdziwą sztukę

„Do obywatela Johna Brown” - John Brown to amerykański farmer, który za próbę wzniecenia powstania niewolników skazany zostaje na karę śmierci.

20. Ulubione gatunki literackie epoki romantyzmu. Scharakteryzuj dwa przez siebie wybrane.

Ballada

• ludowe pochodzenie

• fabuła pełna zagadek

• atmosfera tajemniczości i grozy

• subiektywna narracja, narrator nie jest wszechwiedzący, czasem refren lub dialog

• utwór epicki z elementami liryzmu

• czas wydarzeń często baśniowy

• przestrzeń ograniczona, powiatowa wręcz, konkretna

• zdarzenia fantastyczne

• bohaterowie ledwie naszkicowani

• występują różne środki artystyczne w celu lepszego zapamiętania

• np. „Lilie” (A. Mickiewicz)

Sonet

• budowa stroficzna

• 14 wersowy, utwór poetycki

• dwie strofy 4-wersowe o charakterze opisowym

• dwie strofy 3-wersowe o charakterze refleksyjnym

„Sonety krymskie” są najbardziej znane z Mickiewiczowskich, ale napisał on jeszcze inny cykl sonetów - mianowicie „Odeskie”. Jest ich 22, a posiadają wyraźnie erotyczną tematykę i kilka adresatek (co zresztą krytykowano).

Warto potraktować „Sonety krymskie” jako cykl. Wówczas od razu zauważymy spoiwo, które łączy wszystkie utwory - jest nim obecność samotnego podróżnika, który podąża wśród „krymskich cudowności”, rejestruje je i snuje refleksje. Jest, nawet gdy obserwujemy modlitwę muezina i ślady dawnej świetności Bakczysaraj, do on siedzi „wsparty na Judahy skale”, to on samotny obserwuje spienione wśród burzy morze. Samotny, romantyczny, pełen tęsknot i bólu, wrażliwy - to indywidualna romantyczna jednostka, można rzec bohater romantyczny - ważna cecha literatury romantycznej. Dalszą jest orientalizm - zachwyt kultura i przyroda Wschodu jest tu więcej niż wyraźny, uderza odbiorcę. Oto nazwy tatarskie: Czatyrdah, Ajudah, Ałuszta, pejzaże Krymu, tatarskich budowli, wysmukłych minaretów, głos muzułmańskiej modlitwy. Elementy te składają się na niepowtarzalny urok świata sonetów, który byłby zupełnie inny, gdyby współtworzyły go elementy kultury Zachodu.

25. Omów temat: Motyw pielgrzyma i tułacza w literaturze romantycznej.

Pielgrzymem został nazwany przez romantyków człowiek, który pielgrzymuje do świętych dla nich miejsc.

Tułaczem można nazwać człowieka wygnanego z ojczyzny i tęskniącego do niej.

1. Sonety Krymskie, nazywane często poetyckim pamiętnikiem z podróży, to cykl 18 utworów pisanych przez Adama Mickiewicza w latach 1825-26 pod wpływem wrażeń wyniesionych z romantycznej wycieczki po Krymie.

Bohaterem sonetów jest Pielgrzym. Jego wędrówka po krainie dostatków i krasy daje czytelnikowi nie tylko możliwość podziwiania wraz z nim piękna orientalnego krajobrazu i tajemniczych miejsc, ale przede wszystkim pozwala zrozumieć, kim jest ów człowiek, o czym myśli, za czym tęskni.

Pielgrzymem jest człowiek nieszczęśliwy i samotny, przeżywający głęboko rozstanie z krajem i ukochaną kobietą. Jest bohaterem tajemniczym o niejasnej przeszłości i ciemnej przyszłości. Każdy sonet, ukazując go w innym miejscu i w innej sytuacji, wzbogaca w pewien sposób naszą wiedzę o nim, lecz nie tworzy dokładnego portretu tego romantycznego podróżnika. Poszukując wrażeń, próbując zapomnieć o tęsknocie za ojczyzną, przemierza stepy (Stepy Akermańskie), przechodzi nad przepaścią (Droga nad przepaścią w Czufut-Kale), w blasku słońca, a potem nocą podziwia Bakczysaraj, patrzy na grób Potockiej, mogiły haremu. Innym razem, wsparty na Judahu skale, obserwuje morskie fale uderzające o skały (Ajudach). To znów płynie statkiem po morzu raz spokojnym, raz groźnym i niebezpiecznym (Żegluga, Burza).

Pielgrzym jest z całą pewnością człowiekiem o duszy artysty, bardzo wrażliwym, skłonnym do refleksji.

Bohater sonetów jest jednak człowiekiem bardzo nieszczęśliwym, gdyż nie potrafi w pełni cieszyć się otaczającym go pięknem. Krymska natura olśniewa go swoim przepychem i cudownością tylko przez chwilę. Patrząc bowiem na orientalny krajobraz, zestawia go z litewską przyrodą. Wsłuchując się w ciszę stepów, chciałby usłyszeć głos z Litwy. Mijając na rumaku lasy, doliny, głazy, chce się odurzyć, upić tym wirem obrazów, na chwilę choć zapomnieć o tym, co go dręczy, lecz jest to niemożliwe. Ciągle wraca wspomnieniami na Litwę gdzie piały [mu] wdzięczniej szumiące lasy niż słowiki bajdaru, myśli o kobiecie którą pokochał w dni swoich poranki i z bólem stwierdza, że hydra pamiątek zbyt głęboko w jego sercu zatopiła szpony. Romantycznego wędrowca ogarnia więc ogromny smutek

i tęsknota, tym straszniejsze, że ma świadomość, że nie wróci do kraju, że jego losem jest tułaczka. Z goryczą mówi więc Jedźmy, nikt nie woła, („Stepy Akermańskie”), ja dni skończę w samotnej żałobie (Grób Potockiej).

Pielgrzym nie boi się nawet śmierci, bo życie z dala od ojczyzny i bliskich mu osób straciło dla niego sens. W czasie straszliwej burzy morskiej („Burza”), kiedy przerażeni pasażerowie modlą się, żegnają z przyjaciółmi, on jeden nawet w modlitwie nie szuka otuchy czy pocieszenia, bo w jego duszy - duszy tułacza - nie ma żadnych

pragnień i nadziei.

2. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza wydane zostały po raz pierwszy w 1832 roku. Ich adresatami byli polscy emigranci, którzy po klęsce powstania listopadowego zmuszeni byli do szukania schronienia poza granicami kraju. Tych emigrantów można bez problemu nazwać tułaczami, którzy opuścili ojczyznę i za nią tęsknią. Rozczarowani, pełni rozgoryczenia wiedli długie spory o przyczyny klęski zrywu, wzajemnie się oskarżając. Stosunki panujące na emigracji doskonale odmalował poeta w Epilogu do "Pana Tadeusza". Aby uśmierzyć spory, dać nadzieję Polakom, dodać tak potrzebnej im otuchy Adam Mickiewicz stworzył niewielkie rozmiarami, ale jakże ważne dzieło o nietypowym kształcie artystycznym. Podniosły język wypowiedzi, stylizowany na biblijny, składnia zdania, szereg przypowieści przypominają Pismo Święte. Podsumowując każdego Polaka można nazwać pielgrzymem, który różnymi drogami zmierza do Polski

3. Pan Tadeusz to swoista wędrówka stęsknionego za ojczyzną poety-wygnańca do kraju lat dziecinnych, w którym wszystko jest dobre, swojskie i kochane, do bliskich sercu krajobrazów i ludzi ("Bo któż tam mieszkał? Matka, bracia, krewni / Sąsiedzi dobrzy").

Genezę dzieła znajdziemy w dodanym do tekstu poematu „Epilogu”, który można by określić mianem lirycznej spowiedzi poety. Odmalował tu autor stosunki panujące na emigracji, w Paryżu, gdzie przebywał od 1832 r. Przedstawił ludzi rozczarowanych klęską powstania listopadowego, rozgoryczonych, oskarżających się wzajemnie o przyczyny klęski zrywu. Jednocześnie starał się usprawiedliwić tułaczy, tłumacząc ich zachowanie rozpaczą i brakiem perspektyw. Zmęczony wygnaniec, by choć na chwilę zapomnieć o przytłaczającym go ciężarze pielgrzymstwa, by uciec od kłótni i nieporozumień,

zamknąć drzwi od Europy hałasów, powraca wspomnieniami w świat zapamiętany z dzieciństwa, kreowany na wzór szczęśliwej Arkadii (Pan Tadeusz).

Nie wiemy zbyt dużo o tym tułaczu. Z Epilogu, inwokacji, fragmentów ks. XI dowiadujemy się, że jest to człowiek urodzony w niewoli, okuty w powiciu, emigrant, który poznał smak samotności i tęsknoty za ojczyzną, do której nie może powrócić. Zmęczony przebywaniem w obcych miejscach, wśród skłóconych ludzi, chciałby wrócić do przeszłości, by odnaleźć w niej ład i harmonię, której tak mu brakuje na emigracji, gdzie żyje wśród przekleństw i kłamstwa. Dlatego wyrywa się z myślą ku szczęśliwym czasom, przenosi swoją duszę utęsknioną, do miejsc bliskich, do kraju.

4. Kordian, tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego, to romantyczny indywidualista, którego rozwój duchowy, dojrzewanie do „historycznych czynów i heroicznej klęski” możemy prześledzić w kolejnych aktach utworu. W jego biografię został wpisany motyw wędrówki, który, choć nie jest może najistotniejszym problemem

w dramacie, został wyeksponowany w akcie II („Wędrowiec”).

Kordiana poznajemy w akcie I jako nadwrażliwego, piętnastoletniego chłopca, dręczonego przez samotność, poczucie pustki egzystencjalnej, brak idei, której mógłby się poświęcić. Nieszczęśliwa miłość do starszej od niego Laury, która nie traktuje chłopca zbyt poważnie, poczucie bezsensu życia skłaniają go do próby targnięcia się na własne życie. Akt II z kolei przedstawia Kordiana już jako młodzieńca (akcja tej części dramatu rozgrywa się w r.1828), który podróżuje po Europie. W trakcie tej wędrówki pozbywa się młodzieńczych złudzeń i dojrzewa duchowo. Kordiana spotykamy kolejno w Anglii, we Włoszech i w Szwajcarii. W Londynie rozmawia z dozorcą w James Parku. Na skałach Dover czyta fragment Króla Leara Williama Szekspira i rozmyśla. We Włoszech poznaje smak płatnej miłości. W Watykanie spotyka się z papieżem. Ostatnim etapem wędrówki Kordiana są Alpy. Tam, na szczycie Mont Blanc, bohater podsumowuje doświadczenia zebrane w czasie wędrówki po Europie, i znajduje wreszcie ideę, która nada sens jego życiu. Jest nią walka o wolność ojczyzny. Woła: "Polska Winkelriedem narodów".

5. Hymn „Smutno mi, Boże...”Juliusz Słowacki napisał w 1836 r., w czasie podróży morskiej, o zachodzie słońca.

Utwór ma formę monologu lirycznego. Podmiot liryczny, samotny, pełen smutku, otwiera przed Bogiem głąb serca; mówi o swoich uczuciach, rozterkach, tęsknotach.

Słowacki stworzył wyjątkowo wzruszający portret pielgrzyma co się w drodze trudzi, wygnańca skazanego na wieczną tułaczkę, gdyż jego okręt "nie do kraju płynie / Płynąc po świecie". Wygnaniec ten jest przede wszystkim człowiekiem bardzo wrażliwym, skłonnym do autorefleksji, ale jednocześnie skrytym (może dumnym?) - przed

ludźmi nie ujawnia bowiem swoich prawdziwych czuć ("Dla obcych ludzi mam twarz jednakową / Ciszę błękitu"). Jedynie przed Stwórcą odkrywa swoją bezradność i samotność. Bogu zwierza się z bezgranicznego smutku ("tak ja płaczu bliski"), spotęgowanej widokiem bocianów tęsknoty za krajem i najbliższymi. Skarży się na niepewność swojego losu, z lękiem myśląc o śmierci na obczyźnie ("nie wiem, gdzie się w mogiłę położę").

Z rozgoryczeniem mówi, że nie spełnią się jego pragnienia - nie powróci do kraju, choć kazano tam "niewinnej dziecinie / modlić się [...] co dzień za niego".

26. Z jakimi utworami kojarzą Ci się pojęcia: bajronizm, wertweryzm, wallenrodyzm, mesjanizm, prometeizm? Wyjaśnij istotę tych pojęć.

Byronizm - to postawa człowieka, który gardzi światem i mieszczańskim życiem, jest śmiały i dumny, poszukuje innego, obcego, niezwykłego „terytorium”. Zbuntowany, samotny, dumnie odwrócony od świata. W jego przeszłości kryje się mroczna tajemnica (nie zawsze dowiemy się jaka). Nie jest bierny, walczy o swoją ideę, zawsze sam i nie zawsze wygrywa. Bohater byroniczny (George Byron „Giaur”):

• prawo miłości uważa za najważniejsze

• miłość i bunt prowadza go do zemsty

• cierpi z powodu zbrodni, ale nie żałuje

• staje się obcy dla otoczenia izoluje się od ludzi, dumny indywidualista, postać nieprzeciętna.

Weretyzm - oznacza pewien model zachowań: odczuwanie bólu świata, wybujałą uczuciowość, patrzenie na rzeczywistość przez pryzmat poezji i marzeń, wieczne nie pogodzenie się ze światem i jego konwenansami, a także poczucie wyobcowania wśród społeczności ludzkiej. Bohater werterowski (Johan Wolfgang Goethe „Cierpienia młodego Wertera”):

• emocjonalnie nadwrażliwy

• świat ocenia przez pryzmat marzeń i poezji

• odczuwa pesymistyczne poczucie bezcelowości istnienia

• nie zgadza się z uznawanymi konwenansami

• przeżywa nieszczęśliwą miłość popełnia samobójstwo

Wallenrodyzm - postawa człowieka, który walczy o słuszną i sprawiedliwą ideę, lecz żeby osiągnąć swój cel, używa środków nieetycznych, nagannych moralnie, takich jak podstęp, zdrada, kłamstwo. Musi dokonać wyboru, nawet wbrew swoim ideałom. (Adam Mickiewicz „Konrad Wallenrod”). Tytułowy bohater, by zwyciężyć Krzyżaków, przeniknął do ich szeregów, zdobył władzę, udawał dobrego rycerza krzyżackiego i przywiódł zakon do klęski. A zatem zdradził tych ludzi, był czymś na kształt szpiega tamtych czasów. Nie była to walka czysta i honorowa. Z pewnością jednak znalazłby swoich zwolenników - np. Nicollo Machiarelii.

Mesjanizm - przypisywanie jednostce lub nawet całemu narodowi misji posłannictwa wobec ludzkości. Jednostka - mesjasz wybrana jest by dla idei ogólnej poświęcić siebie. Naród - mesjasz (a za taki romantycy uważali Polskę) cierpi za inne kraje, swoim cierpieniem ma okupić ich wolność. (Adam Mickiewicz „Dziady”). Mesjaszem jednostką jest tu tajemniczy bohater o imieniu „czterdzieści i cztery”, natomiast w widzeniu ks. Piotra - Polska jawi się jako Chrystus Narodów.

Prometeizm - stanowisko etyczne uznające za ideał moralne postępowanie jednostki mające na celu dobro większych grup społecznych lub całej ludzkości; poświęcenie dla idei. (Mickiewicz „Dziady” - Wielka Improwizacja). Konrad:

• uważa się za równego Bogu, nawet wyższego

• sądzi, że jest przedstawicielem całego narodu

• chce coraz więcej władzy w imię szczęścia ludzkości

• cierpi za naród „Nazywam się Milijon - bo za miliony \ Kocham i cierpię katusze”

POZYTYWIZM

34. Czy zgadzasz się, że „Lalkę” B. Prusa można nazwać „powieścią o straconych złudzeniach”?

Wymowa „Lalki” wyrazem straconych złudzeń Prusa pozytywisty. Obraz społeczeństwa przedstawionego w powieści wyraża diagnozę o jego chorobie i niewiarę autora w możliwości naprawy. Społeczeństwo podzielone na klasy, ogromnie zróżnicowane. Twarde prawa walki o byt spychają słabe jednostki. Każda grupa żyje na swój odrębny sposób mimo prób podejmowania przez jednostki złamania tych barier. Arystokracja zubożała, żyjąca próżniaczo, amoralna, społecznie bezużyteczna. Mieszczaństwo zróżnicowane, słabe ekonomicznie, bez perspektyw rozwoju, bo nie sprzyja temu sytuacja gospodarcza kraju. Lud, proletariat ledwie egzystujący (Magdalenka, Węgiełek, Wysocki). Prus dowodzi złudności tezy, że aktywność gospodarcza jednostek prowadzi do rozwiązania problemów społecznych. Obala mit, że nowe warunki doprowadzą do solidaryzmu narodowego, wewnętrznego umocnienia społeczeństwa. Nawet człowiek tak szlachetny jak Wolulski - nie działa w imię wyższych racji, tylko w celu zbliżenia się do ukochanej panny z arystokratycznej sfery. „Lalka” jest powieścią o straconych złudzeniach, że społeczeństwo można naprawić, zmienić w lepsze, doskonalsze poprzez szlachetne idee pozytywne programy.

Wartości pozytywistyczne w „Lalce” i sąd autora o ich funkcji w wychowaniu społeczeństwa:

1. Wokulski jako model pozytywisty. Bohater Prusa jest postacią złożona, stąd dostrzegamy w jego osobowości cechy romantyczne i pozytywistyczne. O przynależności do pozytywistów decydują:

• Aktywny, dynamiczny stosunek do życia,

• Energia w zdobywaniu pozycji społecznej,

• Zapał do pracy i zdolności organizatorskie,

• Dokumentowanie umiejętności w różnych dziedzinach: uczonego i finansisty doskonale zorientowanego w realiach ekonomicznych,

• Znakomita kariera życiowa w krótkim czasie,

• Wrażliwość na krzywdy, cierpienie ludzi z niższych stanów i działalność filantropijna (organizowanie miejsc pracy dla biedaków - Węgiełek, Wysocki, duże sumy na szpitale i przytułki, obrona skrzywdzonych),

• Praca dla dobra społecznego, poświęcenie się dla innych (pomoc Zasławskiej założenie spółki handlu ze Wschodem),

• Pozytywny sposób myślenia i wartościowania wyrażający się w szacunku do nauki, pracy, popieraniu i wspomaganiu idealistów naukowych Geista i Ochockiego, pomoc materialna studentom, opieka nad uczciwymi ale słabymi, piętnowanie pasożytów, krętaczy i egoistów (baronowa Krzeszowska, Mraczewski).

• Jednakże bohater jest świadomy, że jego działania są niewystarczające, że hojnością i aktywnościa społeczną nie uszczęśliwi wszystkich potrzebujących. Droga awansu klasowego poprzez wzbogacenie się na handlu jest rysem nowych, kapitalistycznych zmian społecznych. Bohater nie wykorzystuje tej kariery do dalszej działalności zgodnej z programem pozytywistów, bo kariera to była dla niego tylko droga do pozyskania względów Izabeli.

2. Pracowitość i użyteczność społeczna stanowi (podobnie jak w „Nad Niemnem”) kryterium wartościowania postaci powieściowych. Sympatię budzą rzetelnie pracujący: Minclowie, Ignacy Rzecki, Ochocki, prezesowa Zasławska, pani Stawska i inni. Surowa ocena przedstawicieli arystokracji wynika nie tylko z jej degeneracji moralnej i materialnej, ale głównie z pasożytniczego trybu życia, pogardy dla pracy i ludzi, którzy pracą dorobili się majątku.

3. Kult nauki i szacunek dla uczonych. Dokumentują to etapy dziejów Wokulskiego, jego stosunek do Szunana, Ochockiego i Geista, a także życzliwe podejście do sytuacji materialnej studentów. Sposób przedstawienia postaci naukowców w tej powieści jest pełen życzliwości, ciepła i poważania dla ich pracy. Z drugiej strony, rozbudowane epizody z życia studentów ujawniają rozbieżność między ideą kultu nauki a warunkami jej zdobycia i rozwoju. Ani Wokulski, ani Ochocki nie znaleźli w kraju możliwości i celowości prowadzenia badań naukowych.

MŁODA POLSKA

6. Przemiany postaw i poetyki Jana Kasprowicza.

Jan Kasprowicz był jednym z twórców cieszących się sława wybitnego liryka epoki. Jego poezja jest niejednorodna pod względem wymowy ideowej i kształtu artystycznego. Można powiedzieć, że kariera poetycka Kasprowicza przebiegała etapami, w których zmieniały się założenia, filozofia i typ twórczy poety. Wyróżniamy

poezja społeczna (tendencyjna) - do roku 1893. Kasprowicz pochodził z Szymborza na Kujawach, Urodził się w wielodzietnej rodzinie chłopskiej. Dzieciństwo i chłopskie pochodzenie decydująco wpłynęło na sens i wymowa jego wierszy w pierwszej fazie twórczości. Kasprowicz wypowiadał się wówczas w imieniu skrzywdzonych biedaków. Staje w obronie poniżonych nędzarzy. Ujmuje się za pokrzywdzonymi. Obrazami przedstawiającymi i piętnującymi niesprawiedliwość, chce wstrząsnąć sumieniem społeczeństwa. Jego poezja jest wciągnięta w służbę społeczna, jest nośnikiem pewnych treści ideowych. Przykładem może być cykl sonetów „Z chałupy” oraz wiersz „W chałupie”. Poeta przedstawia w nim wnętrze ubogiej, zaniedbanej izdebki, w której żyją dwie kobiety, prawdopodobnie matka i córka. Beznamiętnie szczegół po szczególe wylicza nędzne umeblowanie chatki, tworzy jej wizerunek. Aby spotęgować efekt posługuje się techniką naturalistyczną, unika moralizowania.

Okres symboliczny (etap modernistyczny) 1893-1908. W okresie tym nastąpił przełom modernistyczny w twórczości poety. Porzuca on misję służenia pokrzywdzonym, odchodzi od tematyki społecznej. Nie zajmuje się już problemem biedoty i niesprawiedliwości. Rozpoczął się buntowniczy etap w poezji Kasprowicza. Pojawia się nowa nuta w jego poezji, niechęć, odraza wybitnej jednostki do ludzkiej masy. Zmienia się także kształt artystyczny jego wierszy. Nie można zaobserwować już wpływów naturalizmu. Kasprowicz przechodzi ku symbolizmowi i impresjonizmowi. Świadectwem przełomu modernistycznego jest tomik „Krzak dzikiej róży” i pochodzący właśnie z tego tomiku wiersz pt.: „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”. Wiersz ten maluje impresjonistyczny, pogodny nastrój. Przeciwstawia się on lękom przeżywanym przez słaba różę. Róża widząc powaloną limbą myśli o przemijaniu, przeczuwa i obawia się śmierci. W okresie tym pojawia się również bunt wobec Boga i katastrofizm w hymnach. Są one wyrazem głębokiego kryzysu światopoglądowego poety, jego zwątpienia w harmonię świata. Poeta dostrzega niesprawiedliwość, widzi panoszenie się zła, krzywdy i cierpienia. Kasprowicz nie potrafi zaakceptować współistnienie dobra i zła. Życie skażone męką traci sens. Przykładem jest cykl hymnów pt.: „Ginącemu światu” np. „Dies irae”, „Święty Boże, Święty mocny”.

Okres harmonii i wewnętrznego uspokojenia (postawa franciszkańska) 1908-1926. W ostatnim okresie twórczości Kasprowicz utrwala postawę franciszkańską, głosi pogodzenie się z losem. Następuje wyciszenie i uspokojenie zgodnie z nauka świętego Franciszka. W duchu tej filozofii spróbował Kasprowicz znaleźć pozytywne odpowiedzi na pytania nurtujące człowieka. I tak: zło nazwał rezultatem sprzeniewierzenia się człowieka Bogu, cierpienie - koniecznym warunkiem zrozumienia szczęścia. Istotę świata odnalazł w harmonii kontrastów, w pochwale pokory, przyrody. Poza tym wyraża zachwyt dla piękna natury i uwypukla korzyści płynące z obcowania z nim poczucie spokoju, trwałości ładu. Poeta chce poprzestawiać na małym i cieszy się każdą chwilą. Cykl hymnów „Salve Regina” jest właśnie pierwszym krokiem w kierunku nawrócenia, uwielbienia dla doktryn chrześcijańskich np. „Hymn świętego Franciszka z Asyżu”, czy też wiersz „Przeprosiny Boga”. Hymny nawiązują do tradycji kościelnej, są pełne powagi i dostojeństwa, Kasprowicz wykorzystuje nawet autentyczne fragmenty pieśni kościelnych, aby dać wyraz swym rozterkom duchownym, ucieka się do ekspresjonizmu. Odwołuje się również do symbolizmu, tworzy odrażające obrazy.

8. Postawy światopoglądowe w młodopolskiej poezji Leopolda Staffa.

Poezja Staffa prezentuje bogate opisy życia ludzkiego w różnorodnych jego przejawach: w walce pracy, w odpoczynku, w smutku i cierpieniu, a także w radości i pięknie. Nie podporządkowywał się modzie, tworzył pod wpływem chwili, a i tak udało mu się uchwycić zmiany współczesnych mu trendów poetyckich. W tomiku „Sny o potędze” najbardziej znany jest wiersz „Kowal”. Dostrzegamy w nim wpływ filozofii Nietzschego, która odrzuca koncepcję słabej kondycji pesymistycznej jednostki, a głosi kult życia, siły, tężyzny biologicznej. Toteż poeta wyraził konieczność pracy nad sobą, swoją osobowością, aktywnością, przeciwstawił się więc młodopolskiemu dekadentyzmowi. Uznał, że człowiek powinien dążyć do osiągnięcia wewnętrznej harmonii. Jedynie wiersz „Deszcz jesienny” autor podporządkował modzie pesymizm i melancholia, wyraża on niewiarę w sens życia, które jest smutkiem i niszczy wszystko co piękne. Staff prezentuje nam trzy wizje uświadamiające bezsens istnienia: „mowy snów” skazane na tułaczkę i rozpacz; wszelkie nieszczęścia, dotykające człowieka (śmierć, pogrzeb, niespełniona miłość...); szatana płaczącego nad zniszczonym przez siebie ogrodem. Następny tomik zapowiada przeobrażenie poezji Młodej Polski w poezję klasycyzmu. Następuje odwrót od dekadentyzmu i marazmu, a skierowanie się ku optymizmowi i pogodzeniu się z życiem. Takiej klasycznej, a nawet, franciszkańskiej postawie autor będzie wierny do końca życia. Właśnie w tomiku „Gałąź kwitnąca” pojawił się wiersz pt. „Przedśpiew”, który głosił pochwałę życia, niezależnie od obecności w nim smutku i cierpienia. Bohater utworu był to człowiek światły i doświadczony i mówił „Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce” cytat ten nawiązuje do klasycznej kultury antycznej, a wywodzi się on od słów Terencjusza, które brzmią „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”. Staff podzielał opinie filozofów wyznających aprobatę życia, kult człowieka jako prawodawcy i twórcy własnego losu, czyli opinie stoików, epikurejczyków i filozofów odrodzenia. Głosi więc potrzebę ukształtowania takiej postawy wobec życia, która pozwoli zachować pogodę wbrew przeciwnością. Zwrot do klasycyzmu, to nie tylko odwołanie do antyku, ale także dążenie do harmonii duchowej.

Franciszkanizm - miłość do świata, i do natury poglądy zgodne z filozofią świętego Franciszka, wyraził poeta w wierszu „Przedśpiew” z tomu „Gałąź kwitnąca”. „Przedśpiew” stanowi bezpośrednie wyznanie poety przedstawiającego się czytelnikowi jako człowiek, który wiele przeżył. Podmiot liryczny pragnie podzielić się z czytelnikami swoimi przemyśleniami i doświadczeniem. Wyraźnie widać w tym utworze nawiązanie do poglądów stoików szczególnie do pozycji, aby wielkie troski, nieszczęścia przejmować rozumowo, że dzięki umysłowi można uodpornić się na zło i tragedię.

9. Człowieczy los w poezji Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa.

Jan Kasprowicz i Leopold Staff w swojej twórczości próbowali ukazać losy człowieka, jego miejsce w świecie i sens życia. Obraz człowieka w poezji obu poetów zmieniał się wraz z następowaniem kolejnych etapów w ich twórczości, w których to zmieniały się założenia i filozofia.

Człowiek Jana Kasprowicza:

W pierwszym etapie twórczości Kasprowicza, kiedy to poeta zajmował się poezja społeczną, ukazane są losy człowieka żyjącego na wsi. Jest to człowiek

• żyjący w ciężkich warunkach bytowych

• wyzyskiwany przez klasy posiadające

• cierpiący głód i nędzę

• czasami prowadzący nawet żebraczy tryb życia

• zmagający się z przeciwnościami losu

obraz takiego człowieka ukazany jest w cyklu sonetów „Z chałupy”, w wierszu „W chałupie”

W drugim etapie twórczości Kasprowicza to postawa dekadencka i pesymistyczna ukazana w tomie „Krzak dzikiej róży”. Człowiek jawi się tu jako:

• jednostka słaba

• cierpiący, samotny, zagubiony w świecie

• wyrażający bierność, pasywność i bezradność

• zdominowany przez myśl o przemijalności i śmierć

W trzecim etapie twórczości Kasprowicza to bunt przeciwko złu i cierpieniu ukazany w hymnach „Ginącemu światu”. Przedstawiona jest tu:

• walka człowieka z Bogiem jako stwórcą świata

• bunt przeciwko stosunkowi Boga do świata i człowieka

• niemożność akceptacji współistnienia dobra i zła

• oskarżenie Boga o okrucieństwo, bezwzględność, stworzenie zła

• oskarżenie Boga jako winnego grzechów ludzkich

• wyższość człowieka nad Bogiem (człowiek ten wywyższa się ponad Boga)

W czwartym etapie twórczości występuje Franciszkanizm człowieka w „Księdze ubogich” i hymnach „Salve Regina”

• człowiek godzi się z losem i Bogiem

• przepraszanie Boga i uwierzenie, że to co on robi jest słuszne

• cierpienie zsyłane na ludzi przez Boga jest harmonijnym dopełnieniem naturalnego porządku świata

• kult naturalności, codzienności, prostoty życia w bliskim kontrakcie z naturą

• przyjmowanie świata takim jakim jest

Sumując człowiek Kasprowicza to człowiek, który szuka dla siebie odpowiedniej postawy jego sposób spojrzenia na świat ulega zmianom.

Człowiek Leopolda Staffa:

W pierwszym etapie twórczości, gdzie dominuje nietzschenizm, którego wyrazem jest wiersz „Kowal” ujawnia się człowiek jako:

• silna jednostka

• kowal własnego losu

• mocna, aktywna jednostka kształtująca swą siłę duchową

• jednostka dążąca do osiągnięcia potęgi duchowej, szlachetności, poczucia wewnętrznego spokoju o porządku

• jednostka odrzucająca słabość, niemoc , brak pewności

W drugim etapie, gdzie poeta przyjął postawę dekadenta, której przykładem jest wiersz „Deszcz jesienny” człowiek przedstawiony jest jako:

• jednostka, która stale towarzyszy nieszczęście i tragedie

• jednostka, która próbuje zdobyć szczęście

• jednostka, która poszukuje sensu życia

• jednostka, która musi być stale aktywna, aby zaspokoić swoje potrzeby

W trzecim etapie to postawa franciszkańska, ukazana jest to w wierszu „Przedśpiew” gdzie człowiek:

• odrzuca postawę pesymistyczną

• chce wieść życie pełne beztroskiej radości

• wyraża miłość do wszystkiego co żyje i do samego życia

• wyraża miłość do świata i natury

• głosi idee franciszkanizmu

Dwudziestolecie międzywojenne

5. Uzasadnij, że „Skamander” i „Awangarda” to dwa różne programy poetyckie XX - lecia międzywojennego.

Grupa poetycka SKAMANDER wywodzi się z grupy pikadorczyków - organizatorzy słynnych imprez „Pod pikadorem” w kilka m-cy po rozwiązaniu ogłosili się grupą poetycką o nazwie SKAMANDER i urządzili reklamowy wieczór przy ulicy Kruczej.

Stali członkowie grupy:

• Julian Tuwim

• Jan Lechoń

• Antoni Słonimski

• Jarosław Iwaszkiewicz

• Kazimierz Wierzyński

Luźni członkowie grupy:

• Maria pawlikowska - Jasnorzewska

• Kazimiera Iłłakowiczówna

• Jerzy Libert

• Józef Wierzyński

Nazwa SKAMANDER pochodzi do rzeki opływającej starożytną Troję.

Program SKAMANDRA:

• programowa zapowiedź bezprogramowości, nie chcą poeci określać programu wspólnego. Łączy ich przyjaźń i ogólne poglądy poezji, poza tym obierają różne techniki twórcze

• prawo do swobody artystycznej - niechęć do patosu i kultu talentu

• poeta ma być rzemieślnikiem i uczciwym pracownikiem, a nie „nadludzką istotą”

• cały program tej poezji - to młodość jako temat i siła

• kolektywizacja języka jako przeciwstawienie się stylistycznej Młodej Polski

• wydarzenia i sytuacje codzienne jako przeciwieństwo wieloznacznych obrazów symbolicznych

• nowy bohater liryczny - prosty, zwyczajny szary człowiek

Lata 30-te to koniec działalności SKAMANDRA. Rozeszły się drogi poetów - przyjaciół, obrali różne kariery, poróżniły ich poglądy polityczne.

Lechoń (polityka narodowa), Iwaszkiewicz (esteta, posługuje się znakami kultury w „Oktostychach”) objęli stanowisko dyplomatyczne za gronicą. Wierzyński związał się z obozem sanacji, Słonimski zajął się publicystyką. Tuwim podejmował coraz poważniejsze, krytykujące rzeczywistość tematy.

AWANGARDA KRAKOWSKA - ukształtowała się na początku lat 20-tych za sprawą działalności poetów skupionych wokół Tadeusza Peipera i wydawanego przez niego pisma „Zwrotnica” (w dwóch seriach 1922-1923 i 1926-1927). Peiper był tepretykiem grupy, po powrocie z Hiszpanii w 1921 roku wydał programowe książki.

Skład grupy:

• Julian Przyboś

• Adam Ważyk

• Jan Brzękowski

Ich program to idea nowej sztuki, którą określają:

• 3M - miasto, masa, maszyna jako naczelne tematy poezji

• prace nad językiem poetyckim - precz z watą słów - sens tkwi w skrócie i sile metafory, w kondensacji znaczeń słowa.

• poeta nie jest kapłanem, ani beztroskim lekkoduchem rzemieślnikiem pracującym w materiale słowa.

Grupa przestała istnieć w latach 30-tych lecz do jej założeń nawiązywały inne grupy zwłaszcza awangarda lubelska.

6. W czym dostrzegasz urok i dziwność świata w poezji Bolesława Leśmiana?

B. Leśmian był indywidualnością epoki, twórcą o oryginalnej filozofii i poetyce. Debiutował w epoce Młodej Polski, lecz cała jego dojrzała twórczość zawiera się w XX-leciu.

Wśród jego wierszy możemy wyróżnić dwa nurty:

• utwory opisujące przyrodę, ludzkie przeżycie i uczucia

• wiersze filozoficzne i refleksyjne, przesycone baśnią poetycką

Typowe cechy poezji Leśmiana:

• neologizmy

• szczegółowość i konkretność obrazowania

• relacje Bóg - człowiek.

Poeta postrzega rzeczywistość jako złożoną z dwóch sfer:

• materialną (człowieczą)

• duchową (boską)

Człowiek jest zanurzony w kręgu swoich ziemskich spraw, nie może i nie chce się z nich wydobyć. Człowiek rzuca Bogu wyzwanie, chce udowodnić swoją odrębność, inność wobec Boga, czyli ludzkość. Dlatego poeta eksponuje ułomność, słabość i kalectwo człowieka. Heroiczny humanizm w poezji Leśmiana polega na bohaterstwie istnienia, poczuciu godności i odrębności człowieka.

„W malinowym chruśniaku” to najsłynniejszy erotyk Leśmiana i jeden z najpiękniejszych polskich erotyków. Utwór przedstawia miłosne spotkanie kochanków w krzakach malin, oddaje bieg natury, intymności, zbliżenia pary kochanków. Występuje mikro pejzaż (jesteśmy bardzo blisko przyrody), który oddziałuje na wzrok, słuch, zapach.

„Dusiołek” natomiast powołuje do życia fantastyczną istotę - bowiem dusiołek to uosobienie zmory sennej, lęków i obaw, które dopadają człowieka. Oto chłop Bajdała przysnął sobie pod drzewem, napadł go Dusiołek i tak aż coś warkło w chłopie. Po przebudzeniu naiwny Bajdała na wzór Konrada z „Wielkiej Improwizacji” i Kasprowicza występuje do Boga z pretensjami: dlaczego stworzył Dusiołka? Kłótnia z ogiem brzmi tu humorystycznie, lecz posiada głębszy sens:

to Bóg staje się odpowiedzialny

za zło i ciężar psychiczny

człowieka, bo je stworzył.

„Dziewczyna”

Ballada wymowna i bogata w treści filozoficzne, typowa ballada z fabułą o rodowodzie ludowo - baśniowym, z refrenami i paraleizmami składniowymi. Opowiada o historii dwunastu braci, którzy usłyszeli zza muru głos wołającej dziewczyny i rozpoczęli dzieło burzenia przeszkody - lecz zginęli. Ich cienie również podjęły dzieło - uderzały w mur, lecz zginęły. Wówczas same młoty podjęły trud i w końcu mur runął. Lecz okazało się, że za murem nic nie ma, ani głosu, ani dziewczyny - po prostu nic, próżnia.

Opowieść ta jest symbolem. Oznacza obraz wiecznego ludzkiego dążenia do ideału, wiecznego wysiłku i trudu pracy ludzkiej.

Efekt może być dwojaki:

• pesymistyczny - dzieje braci to metafora ludzkiego życia pełnego absurdalnego trudu, dążeń i pragnień, które niczemu nie służą, bo osiągnąć można tylko próżnię

• optymistyczną - aktywność i dążenie braci było walką ze światem, samo działanie nie cel nadaje sens ludzkiemu życiu, człowiek nie jest biernym świadkiem.

Dziewczyna i mur - nierealne

Głos, dążenie do celu - realne.

13. „Ferdydurke” W. Gombrowicza - powieść nowoczesna?

Elementy charakterystyki powieści	Powieść realistyczna	Ferdydurke
Narracja	Trzecioosobowa, obiektywna, narrator ukrywa się za światem przedstawionym, jest anonimowy	Wypowiedź narratora rozbita na trzy role będące z sobą w sprzeczności: „ja” narratora odsyłające do autora w „Przedmowie do Filidora i Filiberta”, którego rolę Gombrowicz najwyżej sobie ceni; jest to jeden trzecioosobywy narrator relacjonujący dzieje bohaterów w rozdziale „Filidor..., Filibert dzieckiem podszyty pierwszosobowa narracja bohatera Józia Kowalskiego w przeważającej części powieści;
	Jednorodność narracji warunkuje czystość gatunkową powieści	Skutkiem różnych płaszczyzn narracji w utworze ujawnia się niejednorodność gatunkowa (pamiętnik, parodia, powiastka filozoficzna, poemat dygresyjny)
Świat przedstawiony:	Naśladujący rzeczywi- stość, fikcja o chara- kterze realistycznym (mimetycznym), dążą-cy do normalności w prezentowaniu zdarzeń	Udziwniony, zaskakujący czytelnika
a) bohaterowie	Tkwiący mocno w rzeczywistości, normalni ludzie mający idee (Wokulski, Ziembiewicz)	Przedstawieni w konwencji behawiorytycznej, tj. tylko w reakcji zewnętrznych przez dialog, relacje o gestach, cytaty o zachowaniu się bohatera; Józio Kowalski to bohater nijaki, nieokreślony nosiciel stanów psychicznych, a nie treści ideowych
b) fabuła, układ zdarzeń	Oparta na zasadach prawdopodobieństwa i przyczynowości (logiki, wynikania)	Pojawiają się epizody, które burzą ciąg przyczynowo - skutkowy, zabijają z tropu logiczności czytelnika, np. na początku powieści pojawia się elementy snu, czytelnik zaczyna myśleć o zdarzeniach w konwencji sennej przygody, ale szybko przekonuje się, że te wydarzenia dzieją się naprawdę - Pimko rzeczywiście uprowadza Józia do szkoły. Tworzy się sytuacja dwuznaczna, niepewności; czytelnika zaskakują w powieści także porwania, pojedynki, intrygi rodem z taniej powieści przygodowej, do których autor ma dystans; wydarzenia te nie są dla niego ważne, wprowadza je do powieści nie dla nich samych, ale po to, by za ich przyczyną stworzyć własną filozofię stosunków międzyludzkich;
	Powieść łatwo daje się streścić	Wymyka się możliwości streszczania w rozdziałach o Filidorze i Filibercie, mających charakter dygresyjny,
Język i styl	Utrzymany w konwencji realistycznej	Pełen innowacji stylistycznych, sprawia wrażenie zabawy słownej
Kompozycja	Zwarta, zamknięta	Z jednej strony - luźna, otwarta, tworzy ją wprowadzenie dwu nowel o Filidorze i Filibercie, z drugiej strony - kompozycja jest matematycznie przemyślana, wszystko się ze sobą wiąże; jest przejrzysta, składa się z wyraźnych trzech części - pobyt Józia w szkole, na stancji, we dworze; do nich zostają symetrycznie wprowadzone dwie nowele i przedmowy do nich (zwraca na to uwagę sam autor), które maja związek z sobą i całą powieścią; Głowiński zwraca uwagę na budowę pierścieniową „Ferdydurke”, w której fabuła przebiega od porwania do porwania.

współczesność

23. „Inny świat” G. Herlinga-Grudzińskiego i „Opowiadania” T. Borowskiego - dwa różne sposoby przekazania prawdy o obozach.

Borowski na podstawie niemieckich lagrów a Grudziński sowieckich łagrów opisują mechanizm działania totalitarnego państwa i degradację ludzkich wartości w warunkach ekstremalnych. Obrazy łagrów i lagrów oraz panujące w nich warunki są do siebie podobne. Obozy niemieckie wyrosły z obłąkańczej idei Hitlera o konieczności poszerzenia życiowej dla Niemców, uznawanych za nadludzi. Więźniowie sowieckich łagrów mieli pracować dla chwały socjalistycznej gospodarki. Zarówno lagry jak i łagry stanowiły zorganizowane przedsiębiorstwa nastawione na maksymalne wykorzystanie człowieka. Więzień był towarem, narzędziem pracy a o jego wartości stanowiła siła fizyczna i zdolność do ogromnego wysiłku. Metody obozowej administracji w obu przypadkach były podobne. Ciężką, katorżniczą pracą niszczono osobowość więźniów, pozbawiając ich ludzkich uczuć jako kanonu podstawowych wartości moralnych. Proces dehumanizacji prowadził do stworzenia specjalnego rodzaju osobowości określanej mianem człowieka zlagrowanego lub złagrowanego. Konieczność przeżycia za wszelką cenę pozbawiała więźniów wrażliwości, współczucia dla innych a ich egzystencję sprowadzała do poziomu fizjologii. Praca, ból i głód niszczyły osobowość i prowadziły do maksymalnego upodlenia człowieka, który tracił wiarę w sens człowieczeństwa.

Obaj autorzy opisują świat obozów od wewnątrz aby w sposób pełny i obiektywny przedstawić zasady funkcjonowania życia. Borowski opisuje lagier jako świat zamknięty, nie możliwy do opisania z zewnętrznej perspektywy, natomiast Grudziński opisuje lagier jako jedno z ogniw wielkiego historycznego systemu. Borowskiego interesują indywidualne losy więźniów, ich przeszłość i związki z normalnym światem. Grudziński wprowadza nie tylko historyczny kontekst, ale przywołuje też poszczególne biografie więźniów, ich osobiste uwarunkowania i proces przemiany osobowości. Wciąż zmienia perspektywę widzenia: opisuje obóz z dystansu, prezentuje proces oswajania się z panującymi zasadami, stara się wytłumaczyć fenomen łagrów w kontekście historycznym, psychologicznym, moralnym, filozoficznym. Narracja Epilogu prowadzona jest już z pozycji człowieka wolnego, który na nowo odzyskał wiarę w człowieczeństwo i nieprzemijalność ludzkich wartości.

Fundamentalna różnica między ujęciem Borowskiego a Grudzińskiego polega na odmienności wymowy dzieł obydwu pisarzy. Borowski uważa, że człowiek, który przeżył obóz na zawsze pozostał skażony, nawet jeśli nie dopuścił się zbrodni i był niemym, biernym obserwatorem. Z zamkniętego świata obozów nie ma powrotu do normalnego życia. Każdy więzień ponosi bowiem odpowiedzialność za zło czasów II wojny światowej. Ten skrajny moralizm Borowskiego stał się przyczyną niesłusznych oskarżeń pisarza o nihilizm. Z kolei Grudziński wychodząc z założenia, że „(...)człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach” wierzy w możliwość ocalenia podstawowych wartości moralnych nawet w sytuacjach ekstremalnych. W świecie łagrów poszukuje resztek przejawów człowieczeństwa i aktów heroizmu, świadczących o trwałości podstawowych zasad i praw ludzkich. Jako moralista wymaga od ludzi bezkompromisowej odwagi i walki ze złem w imię obrony człowieczeństwa. Wierzy, że człowiek może opuściwszy obóz odbudować w sobie utracone w nieludzkich warunkach poczucie godności oraz hierarchię wartości moralnych.

---