1. Scharakteryzuj geografię jako naukę

Geografia jako nauka należy do systemu nauk o Ziemi, który tworzy wraz z geologią, geofizyką i geodezją. Wyniki badań uzyskiwane w każdej z tych dziedzin służą rozwojowi pozostałych i wzajemnie się uzupełniają.

Geografia jest nauką badającą powłokę Ziemi, jej przestrzenne zróżnicowanie pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym oraz związki zachodzące między środowiskiem geograficznym a działalnością społeczeństw.

Wprowadza się następujący podział nauk geograficznych:

Geografia fizyczna:

hydrografia - nauka o wodach lądowych

oceanografia - nauka o wodach oceanicznych

meteorologia - nauka o pogodzie

klimatologia - nauka o klimacie

geomorfologia - nauka o rzeźbie Ziemi i procesach ją kształtujących

pedologia - nauka o glebach

biogeografia - nauka o rozmieszczeniu życia na Ziemi

paleogeografia - bada i odtwarza warunki geograficzne na powierzchni Ziemi w minionych epokach geologicznych

glacjologia - nauka o lądolodach i lodowcach

geografia matematyczna (astronomiczna) - zajmuje się ruchami Ziemi i ich konsekwencjami, orientacją na Ziemi

Geografia społeczno-ekonomiczna:

geografia osadnictwa

geografia zaludnienia

geografia przemysłu

geografia komunikacji

geografia rolnictwa

geografia turystyki

geografia polityczna

geografia gospodarki przestrzennej

geografia zasobów przyrodniczych

geografia usług

geografia regionalna

2. Omów składniki i cechy mapy

Mapa jest podstawowym źródłem informacji geograficznej. Nauka o mapach, metodach ich sporządzania i wykorzystywania to kartografia.

Mapa jest rysunkiem przedstawiającym na płaszczyźnie zmniejszony i uogólniony obraz powierzchni Ziemi lub jej części, wykonanym według przyjętych zasad odwzorowania kartograficznego i przy użyciu umownych, symbolicznych znaków umownych.

Mapa tym różni się od planu, że uwzględnia wypukły kształt poziomej powierzchni Ziemi; mapą nie jest globus ani plastyczny model powierzchni (tzw. relief)

Mapa odznacza się następującymi cechami:

• jest obrazem wymiernym umożliwiającym pomiar

• jest obrazem zmniejszonym a stopień zmniejszenia określa skala (podziałka)

• jest obrazem symbolicznym - treść mapy przedstawiana jest za pomocą środków graficznych

• jest to obraz uogólniony (zgeneralizowały) - świadomie dokonuje się selekcji treści mapy

Mapa składa się z elementów matematycznych, geograficznych i opisu pozaramkowego:

• elementy matematyczne tworzą: odwzorowania matematyczne, skala mapy, punkty geodezyjne

• elementy geograficzne mapy to informacje składające się na jej treść przedstawioną za pomocą znaków umownych

• opis pozaramkowy uwzględnia przede wszystkim tytuł mapy i jej legendę

Skala jest jednym z zasadniczych elementów mapy. Skala mapy określa stopień zmniejszenia za pomocą stosunku długości na mapie do odpowiadającej jej długości w terenie. Odnosi się ona do wymiarów długości. Jeśli skala wynosi 1: A to stopień zmniejszenia pola wynosi 1 : A2

Na mapie skala może być zapisana jako skala liczbowa np. 1 :100 000 lub jako skala mianowana, np. 1 cm - 1 km bądź skonstruowana jako skala liniowa przedstawiona w postaci prostej linii podzielonej na kilka jednakowych odcinków odpowiadających jednostce miary długości w terenie.

3. Przedstaw podział map ze względu na temat i skalę

Ze względu na skalę wyróżnia się mapy:

• wielkoskalowe — powyżej l: 200 000,

• średnioskalowe — poniżej l: 200 000 i powyżej l: l 000 000,

• małoskalowe — poniżej l: l 000000.

Uwzględniając związaną ze skalą mapy generalizację, mapy wielkoskalowe należą do map szczegółowych, a małoskalowe do przeglądowych. Ze względu na treść mapy, wyróżnia się mapy ogólnogeograficzne i tematyczne. Na mapach ogólnogeograficznych jest przedstawiony obraz powierzchni globu, tj. ukształtowanie poziome (zarysy lądów) i pionowe (rzeźba terenu), sieć wodna, osiedla, drogi komunikacyjne itd. Wielkoskalowymi, szczegółowymi mapami ogólnogeograficznymi są mapy topograficzne; wykonane w dużych skalach, w odwzorowaniach wiernokątnych, mają minimalne zniekształcenia odległości i pól, toteż możliwe są na nich dokładne pomiary. Mapy te, oprócz siatki kartograficznej, zawierają także siatkę topograficzną (współrzędnych prostokątnych) ułatwiającą dokładne określenie położenia obiektów.

Treść map topograficznych jest zwykle nanoszona na podstawie zdjęć lotniczych i bezpośrednich pomiarów w terenie. Pomiary te nawiązują do istniejącej osnowy geodezyjnej, to jest sieci punktów, których położenie geograficzne i wysokość bezwzględna zostały dokładnie wyznaczone metodami geodezyjnymi. W nawiązaniu do sieci punktów wysokościowych, rzeźbę terenu przedstawia się za pomocą poziomic. Poziomice są liniami wyznaczającymi na mapie położenie punktów o jednakowej wysokości bezwzględnej, tj. wysokości liczonej względem poziomu morza. W obrębie jednego arkusza mapy wartości sąsiednich poziomic różnią się o stałą liczbę metrów. Różnica ta nazywa się cięciem poziomicowym. Stosowane na mapach topograficznych symbole nazywa się znakami topograficznymi. Wśród nich wymienia się znaki powierzchniowe, punktowe, liniowe.

Ogólnogeograficzne mapy przeglądowe obejmują większe obszary niż mapy topograficzne i pozwalają na dojrzenie przewodnich rysów powierzchni globu.

Stopień generalizacji map przeglądowych zależy również od ich przeznaczenia, np. na mapach ściennych jest większy niż na mapach przeznaczonych do użytku indywidualnego, a wykonanych w tej samej skali. Na mapach przeglądowych, do przedstawienia rzeźby nie stosuje się już równego cięcia poziomicowego, lecz wybiera się poziomice tak, aby charakteryzowały główne nierówności terenowe. Często stosuje się barwienie obszarów położonych pomiędzy poziomicami, według przyjętej skali barw, zwanej skalą hipsometryczną.

Mapy tematyczne są to mapy przedstawiające wybrany element lub elementy należące do treści mapy ogólnogeograficznej, np. roślinność, sieć wodną lub elementy przedstawiające różnorodne zjawiska przyrodnicze, społeczne, gospodarcze, nawet takie, których nie uwzględnia się na mapach ogólnogeograficznych. Mapy tematyczne, oprócz treści będącej głównym tematem, zawierają wybrane elementy treści ogólnogeograficznej (najczęściej są to linie brzegowe mórz, jezior, sieć wodna), które stanowią podkład mapy i służą lepszej lokalizacji przedstawionych na mapie zjawisk.

Różnorodność map tematycznych jest tak wielka, jak wielkie jest zróżnicowanie środowiska geograficznego i działalności gospodarczej i społecznej człowieka. Ze względu na treść najczęściej wyróżnia się mapy przyrodnicze, np. geologiczne, klimatyczne, glebowe, oraz mapy spoleczno-gospodarcze np. mapy gospodarcze rolnictwa, przemysłu, rozmieszczenia ludności, tras komunikacyjnych itp. Obecnie podział ten nie jest wystarczający, gdyż pojawiają się mapy należące do obu grup, np. ukazujące związki środowiska przyrodniczego z działalnością gospodarczą człowieka.

4. Metody kartograficznego przedstawiania cech ilościowych na mapie

Zjawiska, obiekty i zdarzenia najczęściej przedstawiane są na mapach za pomocą kartograficznych metod, które charakteryzuje poniższy wykaz:

• metoda sygnaturowa za pomocą znaków geometrycznych, liter, obrazków, pozwala lokalizować na mapie obiekty ważne, ale tak małe, że nie mogą być pokazane w skali mapy, np. złoża surowców, uprawiane rośliny i hodowane zwierzęta

• metoda kropkowa polega na umieszczeniu w miejscach występowania zjawiska kropek, przy czym każdej kropce przyporządkowana jest waga, czyli wartość liczbowa. Zagęszczenie kropek pokazuje intensywność zjawiska. Metoda ta wykorzystywana jest najczęściej do ilustracji rozmieszczenia zaludnienia

• metoda powierzchniowa stosowana jest do określania zasięgu danego zjawiska. Linie zasięgu, czyli najdalsze granice, zwykle wyznaczają występowanie rodzajów klimatu, upraw, formacji roślinnych, typów gleb.

• metoda izarytmiczna posługuje się izarytmami, czyli izoliniami. Są to linie łączące punkty o tej samej wartości zjawiska. W ten sposób ilustruje się rozkład różnych zjawisk na mapach, np. izobary pokazują rozkład ciśnienia, izohipsy - wysokości, izotermy - wysokości temperatury, izohiety - wielkości opadów, izobaty - głębokości, izohaliny - stopnia zasolenia

• metoda kartogramu za pomocą barwy lub szrafu uporządkowanych wg intensywności (od najjaśniejszej do najciemniejszej) przedstawia intensywność zjawiska na danym obszarze - państwa, województwa, powiatu itp.

• metoda kartodiagramu za pomocą diagramów umieszczonych na danym obszarze (państwa, województwa, gminy itp.) ilustruje natężenie zjawiska lub jego strukturę. W ten sposób przedstawiana jest wielkość i struktura okręgów przemysłowych, import i eksport, struktura ludności itp.

5. Omów kształt i rozmiary Ziemi

Ziemia zbliżona jest swoim kształtem do kuli. W rzeczywistości Ziemia nie jest idealną kulą, ale nieregularną bryłą, której kształt nazwano geoidą.

Geoida zbliżona jest kształtem do elipsoidy obrotowej, bryły powstałej przez obrót elipsy wokół jej osi. Odchylenie geoidy od elipsoidy ziemskiej tylko gdzieniegdzie przekracza 100 m.

Rzeczywisty kształt Ziemi a geoida

Parametry Ziemi:

• średni promień: 6371 km,

• powierzchnia: 510 mln km2 - w tym lądy 148 mln km2 (29%),

• oceany i morza 362 mln km2 (71%)

• objętość: 1083 mld km3

• masa: 5,973 x 1024 kg

• obwód: 40 030 km

• jednostopniowy łuk koła

• wielkiego: 111,19 km

• jednominutowy łuk koła wielkiego: 1853 m. (mila morska)

Ziemia posiada pole magnetyczne. Nie jest ono stałe. Ulega zmianom dobowym, rocznym i wiekowym. Położenie biegunów magnetycznych nie pokrywa się z położeniem biegunów geograficznych. Kąt, o jaki igła magnetyczna kompasu odchyla się od południka geograficznego, nazywa się deklinacją.

Bieguny magnetyczne położone są na Ziemi w punktach o współrzędnych geograficznych (dane z 1987 r.):

- na Grenlandii, na 78° szerokości geograficznej północnej i 105° długości geograficznej

zachodniej

- na Antarktydzie, na 66° szerokości geograficznej południowej i 105° długości geograficznej wschodniej

Na biegunach magnetycznych igła

busoli ustawia się prostopadle do powierzchni Ziemi.

6. Przedstaw Ziemię jako planetę Układu Słonecznego

Najbliższa Ziemi gwiazda to Słońce - światło z jego powierzchni dociera do nas po 500 s pokonując około 150 mln km (300 tys. km/s * 500 s).

Inne gwiazdy - sąsiadki leżą znacznie dalej - odległość do najbliższej z nich to ponad 4 lata świetlne (1 rok = około 31 mln s; 1 rok świetlny = 31 mln s * 300 tys km/s = około 9460 mld km). Wokół Słońca, w kuli o promieniu około 16 lat świetlnych, znajduje się 30 gwiazd.

Przestrzeń między gwiazdami nie jest całkowicie pusta, bo wypełnia ją rzadki gaz i pył międzygwiazdowy (średnio kilkadziesiąt atomów/cm3).

Gwiezdne sąsiedztwo Słońca jest fragmentem jednego ze znacznie większych zbiorów materii we Wszechświecie. Gwiazdy i materia międzygwiazdowa skupiają się bowiem w galaktykach. Na podstawie wyglądu na zdjęciach wyróżniamy galaktyki:

• eliptyczne (o kształcie owalnym),

• spiralne (w których świecąca materia, rozciągająca się od jasnego jądra, układa się w kształty przypominające skręcone skrzydła wiatraka, tzw. ramiona),

• nieregularne (czyli wszystkie inne).

Galaktyka, w skład której wchodzi Słońce, i której nazwę piszemy dużą literą, jest galaktyką spiralną, liczącą około 200 mld gwiazd. Większość masy Galaktyki skupiona jest w jądrze, które stanowi centrum płaskiego dysku galaktycznego. Ten ostatni tworzą spiralnie skręcone ramiona, w których gromadzą się gwiazdy i gazowo-pyłowa materia międzygwiazdowa. Wokół jądra kuliście, rozciąga się materia wchodząca w skład halo galaktycznego. Jest jej o wiele mniej (tzn. jest znacznie rzadsza) niż w dysku galaktycznym.

Słońce znajduje się praktycznie w środku "grubości" dysku Galaktyki, na skraju jednego z ramion spiralnych, w odległości około 30 tys. lat świetlnych od Centrum (środka jądra) Galaktyki (i około 20 tys. lat świetlnych od jej skraju). Razem z całym Układem Słonecznym obiega Centrum Galaktyki raz na około 220 mln lat (jak Ziemia Słońce raz na rok).

Tak jak gwiazdy skupiają się w galaktyki, tak galaktyki tworzą gromady galaktyk. Przestrzeń między nimi wypełnia niesłychanie rzadka materia międzygalaktyczna (pojedyncze atomy na kilometr sześcienny, w powietrzu mamy około 5*1019 atomów na cm3!).

Ziemia jest jedną z wielu planet, nie zajmuje wyróżnionego miejsca w Układzie Słonecznym; Słońce jest jedną z miliardów gwiazd na uboczu Galaktyki; Galaktyka nie znajduje się w centrum żadnej gromady galaktyk. Miejsce Ziemianina we Wszechświecie jest więc najzupełniej średnie.

7. Ruch obiegowy Ziemi i jego następstwa

Ziemia (jak inne planety) dokonuje dwojakiego rodzaju ruchów - ruchu obrotowego wokół własnej osi oraz ruchu obiegowego wokół Słońca. Fakt ten odkrył Mikołaj Kopernik, ogłaszając teorię heliocentryczną. Teoria ta, opisująca ruchy obiegowe wszystkich planet, udoskonalona została przez Johannesa Keplera.

Ruch obiegowy dokonuje się po eliptycznej orbicie wokół Słońca, które nie znajduje się w środku tej elipsy, ale w jednej z jej ognisk. Stąd odległość planet od Słońca zmienia się w czasie ruchu obiegowego. Punkt najbardziej oddalony to aphelium (Ziemia osiąga go ok. 3 lipca gdy oddala się od Słońca na odległość ok. 152 mln km). Miejsce na orbicie, w którym planeta najbardziej zbliża się do Słońca to peryhelium (przez Ziemię osiągane ok. 2 stycznia gdy Ziemia zbliża się do Słońca na odległość 147 mln km).

Ruch obiegowy Ziemi

Planety obiegają Słońce po coraz to bardziej oddalonych od niego orbitach, w następującej kolejności: Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun i Pluton.

Średnia odległość Ziemia - Słońce wynosi 150 mln km.

Jeden pełny obieg Ziemi wokół Słońca trwa 365 dni 5 godzin 48 minut i 49 sekund (rok). Dane dla innych planet są podane w tabeli:

Planeta	Okres obiegu wokół Słońca (w latach)	średnia odległość od Słońca/średnia odległość Ziemi od Słońca	odległość w jednostkach świetlnych
Merkury	0,24	0,38	3 min. 10 s
Wenus	0,61	0,72	6 min.
Ziemia	1	1	8 min. 21 s
Mars	1,88	1,52	12 min. 40 s
Jowisz	11,86	5,2	43 min 20 s
Saturn	29,46	9,54	1 h 19 min. 30 s
Uran	84,01	19,19	2 h 39 min 55 s
Neptun	164,79	30,06	4 h 10 min 30 s
Pluton	248,5	39,53	5 h 29 min 25 s

Podczas obiegu naszej planety wokół Słońca, oś obrotu Ziemi nachylona jest do płaszczyzny orbity pod kątem 66°34'. Stałe położenie osi ziemskiej w przestrzeni podczas ruchu obiegowego jest przyczyną zmieniającego się w rytmie rocznym oświetlenia i ogrzania powierzchni Ziemi.

21 III i 23 IX promienie słoneczne padają na równiku prostopadle do płaszczyzny horyzontu (Słońce góruje w zenicie). Są to dni równonocy - dzień trwa tak samo długo jak noc. 21 III na półkuli północnej rozpoczyna się astronomiczna wiosna, a 23 IX astronomiczna jesień. Poza kołem podbiegunowym północnym od 21 III do 23 IX występują dni polarne, a na półkuli południowej poza kołem podbiegunowym - noce polarne. Od 23 IX do 21 III sytuacja jest odwrotna - dni polarne występują w strefach podbiegunowych na półkuli południowej, a noce polarne na północy.

21 VI promienie słoneczne padają na zwrotniku Raka prostopadle do płaszczyzny horyzontu. Na półkuli północnej jest to najdłuższy dzień w roku - dzień przesilenia letniego. Data ta rozpoczyna astronomiczne lato na półkuli północnej.

22 XII promienie słoneczne padają na zwrotniku Koziorożca pionowo na płaszczyznę horyzontu. Data ta rozpoczyna astronomiczną zimę dla półkuli północnej. Jest to najkrótszy dzień w roku dla tej półkuli.

Oświetlenie Ziemi w dniach równonocny oraz przesilenia letniego i zimowego

Następstwa ruchu obiegowego Ziemi i nachylenia osi jej obrotu do płaszczyzny orbity:

• występowanie stref oświetlenia: strefy międzyzwrotnikowej, dwóch stref umiarkowanych szerokości geograficznych, dwóch stref podbiegunowych, czyli polarnych; w strefie międzyzwrotnikowej Słońce może górować w zenicie (raz w roku - na zwrotnikach; dwa razy na rok gdzie indziej); w strefach polarnych Słońce może być widoczne ponad 24 godziny (dni polarne),

• występowanie pór roku, gdyż te same miejsca na Ziemi otrzymują w ciągu roku zmienną ilość ciepła i światła, zmiany w ciągu roku wysokości Słońca nad horyzontem w momencie górowania,

• zmienna długość dnia i nocy w ciągu roku,

• zmienne w ciągu roku punkty wschodu i zachodu Słońca na horyzoncie

• występowanie stref klimatycznych i podporządkowanych im stref roślinnych i glebowych,

• zmieniające się w ciągu roku widoczne gwiazy (stąd gwiazdozbiory letnie i zimowe).

8. Ruch obrotowy Ziemi i jego skutki

Ruch obrotowy Ziemi dokonuje się wokół jej własnej osi i trwa 23 godziny 56 minut 3,44 sekundy. Okres obrotu Ziemi wokół osi nazywamy dobą. Ruch obrotowy Ziemi, czyli ruch wirowy, dokonuje się z zachodu na wschód, a zatem przeciwnie do pozornego ruchu Słońca (Słońce na niebie przechodzi ze wschodu na zachód, bo Ziemia obraca się z zachodu na wschód).

Następstwa ruchu obrotowego Ziemi wpłynęły na wykształcenie się rytmu zmian w przyrodzie oraz na regulację życia cywilnego ludzi. Do najważniejszych należą:

• występowanie dnia i nocy,

• widoma wędrówka Słońca i gwiazd po niebie ze wschodu na zachód (stąd np. zmiany wysokości Słońca nad horyzontem obserwowane w ciągu dnia),

• spłaszczenie Ziemi na biegunach

• powstawanie siły Coriolisa powodującej odchylenia kierunku poruszania się ciał - w prawo na półkuli północnej i w lewo na południowej; podlegają jej m. in.: wiatry, prądy morskie, wody rzek,

• konieczność wprowadzenia dobowej rachuby czasu, stref czasowych i związanej z nimi granicy zmiany daty.

9. Przedstaw oświetlenie Ziemi w ciągu roku

Oświetlenie Ziemi w ciągu roku

21 marca

Promienie słoneczne w momencie górowania padają, pod kątem 90° (pionowo na równik). Kula ziemska oświetlona jest równomiernie od Bieguna do bieguna, ale wysokość Słońca nad horyzontem zależy od szerokości geograficznej, maleje wraz z odległością, od równika; na biegunach promienie słoneczne padają tego dnia pod kątem 0°. Równomierne Oświetlenie kuli ziemskiej powoduje, że na całej Ziemi dzień jest równy Nocy, jest to tzw. Moment równonocny wiosennej. Poczynając od dnia 21 Marca, zaczyna być coraz bardziej oświetlona i ogrzana półkula północna.

22 czerwca

Promienie słoneczne w momencie górowania padają pod kątem prostym Na równoleżnik 23°27' szerokości geograficznej północnej, czyli zwrotnika Raka. Oświetlona jest cala półkula północna, na której jest wówczas Najdłuższy dzień i najkrótsza noc w roku. Jest to tzw. Przesilenie letnie. Poza kołem podbiegunowym Słońce w ogóle nie zachodzi - trwa dzień Polarny. Poczynając od dnia 22 czerwca, zmniejsza się oświetlenie i ogrzanie półkuli północnej.

23 września

Promienie słoneczne w momencie górowania padają pod kątem prostym Na równik. Podobnie jak 21 marca, cała kula ziemska, półkula północna I południowa, jest równomiernie oświetlona, ponownie dzień i noc trwają Po 12 godzin.

Jest to tzw. moment równonocny jesiennej. Poczynając od dnia 23 września, coraz bardziej oświetlona i ogrzana staje się półkula południowa.

22 grudnia

Promienie słoneczne w momencie górowania padaj ą pod kątem prostym Na równoleżnik 23°27' szerokości geograficznej południowej, czyli zwrotnik Koziorożca. Bardziej oświetlona jest cała półkula południowa. Jest To tzw. przesilenie zimowe

W okolicach bieguna południowego Słońce w ogóle nie zachodzi. Trwa tam dzień polarny. W tym samym czasie na półkuli północnej poza kołem podbiegunowym panuje noc polarna.

Poczynając od dnia 22 grudnia, zmniejsza się oświetlenie i ogrzanie półkuli południowej.

10. Skład i budowa atmosfery

Kula ziemska jest otoczona powłoką gazową, nazwaną atmosferą. Jest to mieszanina gazów, o stałym składzie do ok. 100 km od powierzchni Ziemi, nazwana powietrzem. Skład suchego powietrza jest następujący:

Nazwa gazu % objętości

Azot 78,08

Tlen 20,95

Argon 0,93

dwutlenek węgla 0,03

krypton, ksenon, neon, 0,01 hel, wodór, ozon i inne gazy 0,01

W powietrzu znajdują się ponadto składniki i domieszki w zmiennej ilości. Jest to para wodna, a także dwutlenek węgla, którego ilość miejscowo może być większa niż normalnie.

W powietrzu znajdują się też zanieczyszczenia, które są zarówno pochodzenia naturalnego (morskie, lądowe, wulkaniczne, roślinne), jak i antropogenicznego (pyły i gazy).

Domieszki zawarte w atmosferze mają bardzo duże znaczenie dla wielu zachodzących tu procesów, np. para wodna chroni kulę ziemską przed nadmiernym wypromieniowaniem ciepła, tworząc tzw. efekt cieplarniany. Do efektu tego przyczynia się także dwutlenek węgla. Znajdujące się w atmosferze pyły stanowią jadra kondensacji, na których skrapla się para wodna, tworząc chmury i mgły. Zanieczyszczenia pyłowe ograniczają dopływ promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi. Pyły i gazy mogą przyczyniać się do powstawania smogu - mieszaniny mgły i dymu ("smog londyński") lub tzw. smogu fotochemicznego, tworzącego się pod wpływem promieniowania słonecznego w powietrzu silnie zanieczyszczonym spalinami z silników samochodowych.

Wraz z wysokością zmienia się w atmosferze temperatura, a powietrze ulega rozrzedzeniu.

Zróżnicowanie cech fizycznych atmosfery

pozwala wyróżnić w niej 5 warstw. Są to:

• Troposfera, warstwa przylegająca do powierzchni Ziemi, sięgająca od około 7 km nad biegunami do 17-18 km nad równikiem. Odznacza się ona spadkiem temperatury i wilgotności wraz z wysokością, co następuje wraz z oddalaniem się od głównych źródeł ciepła i wilgoci, jakimi są dla atmosfery powierzchnie lądowe i wodne Ziemi. Temperatura spada tu średnio o 0,6°C na każde 100 m i na górnej granicy troposfery nad obszarami międzyzwrotnikowymi wynosi około -70 - -80°C.

• Stratosfera, sięgająca do około 50 - 55 km, w której w górnej części temperatura powietrza wzrasta do 0°C. Na wysokości 20-30 km występuje ozonosfera, warstwa o podwyższonej zawartości ozonu.

• Mezosfera, w której ponownie następuje spadek temperatury do około -80 °C. Warstwa ta sięga do około 85 km wysokości.

• Termosfera, warstwa, w której następuje wzrost temperatury do wartości ponad 1000°C. W termosferze pod wpływem promieniowania ultrafioletowego dochodzi do silnej jonizacji gazów. Tę część atmosfery określa się często mianem jonosfery. Występują tu zorze polarne.

• Egzosfera, rozciągającą się jeszcze powyżej 600 km. Następuje tu ucieczka gazów atmosferycznych w przestrzeń międzyplanetarną.

Atmosfera stopniowo zanika, nie tworząc granicy z przestrzenią międzyplanetarną.

Budowa atmosfery (wg Rungego)

11. Za pomocą rysunku przedstaw i omów pasowy układ krążenia powietrza

Ciśnienie atmosferyczne jest wynikiem nacisku masy atmosfery na powierzchnię Ziemi. Ciśnienie maleje wraz z wysokością, gdyż im wyżej od powierzchni Ziemi, tym mniejszy ciężar słupa powietrza. Rozkład ciśnienia na Ziemi uwarunkowany jest nierównomiernym rozkładem temperatury. Nad obszarami ciepłymi, odznaczającymi się wyższą temperaturą, powietrze unosi się ku górze i w dolnej warstwie staje się rzadsze, przez co następuje spadek ciśnienia. Powietrze o niskiej temperaturze jest cięższe, cechuje je wyższe ciśnienie. W atmosferze niskie ciśnienie charakterystyczne jest dla wznoszącego się ciepłego powietrza, a wysokie ciśnienie dla osiadającego powietrza.

W atmosferze mamy więc do czynienia z obszarami o podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu. Można to zobaczyć na mapach ciśnienia, na których za pomocą izobar rysuje się układy baryczne.

Układy ciśnienia na półkuli północnej (strzałki oznaczają kierunek ruchu powietrza)

Do głównych układów barycznych należą:

• niż - na mapach rozkładu ciśnienia zaznacza go układ zamkniętych izobar z ciśnieniem malejącym do środka

• wyż - określa go układ zamkniętych izobar z najwyższą wartością w środku układu

• zatoka niskiego ciśnienia - to obszar obniżonego ciśnienia położony między obszarami o ciśnieniu wyższym

• klin wysokiego ciśnienia - położony jest pomiędzy obszarami o ciśnieniu niższym

Zagęszczenie izobar na mapie informuje o dużych różnicach ciśnienia. Różnice ciśnienia atmosferycznego wywołują naturalną dążność do jego wyrównania. Tak powstaje wiatr, który jest poziomym ruchem powietrza, wywołanym różnicą ciśnienia i przemieszczającym się od obszarów wysokiego do obszarów niskiego ciśnienia. Wiatr wiejąc odchyla się pod działaniem siły Coriolisa (związanej z ruchem obrotowym kuli ziemskiej), na półkuli północnej na prawo, na półkuli południowej na lewo.

Wiatr, prądy wstępujące i zstępujące tworzą ogólne krążenie powietrza atmosferycznego nad powierzchnią Ziemi, nazywane cyrkulacją atmosfery. Jego przyczyną jest nierównomierny dopływ energii do powierzchni Ziemi, powodujący duże różnice temperatury między równikiem i biegunami. Te wywołują różnice ciśnienia atmosferycznego, uruchamiające przemieszczanie się powietrza. Kierunek ruchu mas powietrznych od wyżu do niżu jest odchylany przez siłę Coriolisa i ostatecznie na kuli ziemskiej wytworzyły się stałe strefy ciśnienia: równikowa bruzda niskiego ciśnienia w szerokościach umiarkowanych oraz wyższe okołobiegunowe. Pomiędzy poszczególnymi strefami ciśnienia ukształtowały się odmienne systemy cyrkulacji atmosferycznej. Na cyrkulację wpływa także rozkład oceanów i kontynentów (nad lądami tworzą się latem niże, a w zimie wyże).

Cyrkulacja powietrza

Stałe i okresowe wiatry na Ziemi

Do stałych wiatrów na Ziemi należą pasaty, wiatry zachodnie w szerokościach umiarkowanych oraz wiatry wschodnie w szerokościach podbiegunowych. Mechanizm powstawania tych wiatrów jest następujący:

• pasaty - są to wiatry wiejące od wyżów podzwrotnikowych do równikowej bruzdy niskiego ciśnienia. W strefie równikowej silnie nagrzane powietrze unosi się do góry, co prowadzi do spadku ciśnienia atmosferycznego. Wznoszące się powietrze oziębia się i na wysokości kilkunastu kilometrów rozpływa się w kierunku biegunów, jednak pod działaniem siły Coriolisa przemieszcza się na prawo na półkuli północnej, a na lewo na półkuli południowej, tzm. z zachodu na wschód. Powietrze to osiada w strefach około 30-35° szerokości geograficznej północnej i południowej, prowadząc do powstania tu strefy wyżów. Osiadające w wyżach powietrze rozpływa się - częściowo w stronę niżu równikowego, częściowo ku wyższym szerokościom. Wiatry wiejące od wyżów podzwrotnikowych w stronę równika to pasaty, wiatry NE na półkuli północnej i SE na południowej. Są to wiatry o bardzo dużej stałości kierunku i prędkości 3-6 m/s.

• wiatry zachodnie - to wiatry wiejące od wyżów podzwrotnikowych ku wyższym szerokościom geograficznym, skręcające na prawo na półkuli północnej i na lewo na południowej, a więc wiejące z zachodu na wschód. Na półkuli północnej są one silnie zniekształcone przez obecność lądów - powierzchni o większej szorstkości, cieplejszej od wody latem i chłodniejszej zimą. Na półkuli południowej natomiast wiatry te są bardzo regularne i osiągają większe prędkości. Znane są tam jako tzw. “ryczące czterdziestki” oraz “wyjące pięćdziesiątki”.

• wiatry wschodnie - wieją od wyżów podbiegunowych w stronę szerokości umiarkowanych. Jest to rozpływ osiadającego nad biegunami chłodnego, ciężkiego powietrza, które pod wpływem siły Coriolisa przemieszcza się ze wschodu na zachód. Na półkuli północnej nad lądami fale tego chłodnego powietrza sięgają czasami daleko na południe: aż do Europy Środkowej i południowych stanów USA.

W górnej troposferze i dolnej stratosferze stwierdzono występowanie tzw. prądów strumieniowych, czyli wiatrów wiejących z prędkością 60-80 m/s, a czasami dochodzącą nawet do 150 m/s. Występują one zwłaszcza nad umiarkowanymi szerokościami geograficznymi.

W strefach kontaktu powietrza o różnych właściwościach tworzy się powierzchnia frontu atmosferycznego. Przy napływie powietrza ciepłego napierającego na chłodną masę mówimy o froncie ciepłym, a przy napływie chłodnego, wypierającego ustępującą masę ciepłego powietrza - o froncie chłodnym.

Zmienne wiatry to sezonowo zmieniające kierunek monsuny, bryzy zmieniające kierunek w cyklu dobowym, podobnie jak wiatry górskie i dolinne.

Fen

Wiatry górskie (po lewo) i dolinne (po prawo)

Monsuny są wiatrami sezonowymi, dwa razy w roku zmieniającymi kierunek na przeciwny. Przemieszczanie się mas powietrza zachodzi latem znad oceanów w stronę lądów, a zimą odwrotnie - znad lądów w stronę oceanów. Za główną przyczynę powstawania tej cyrkulacji uważa się powstawanie sezonowych ośrodków ciśnienia atmosferycznego nad rozległymi powierzchniami lądowymi: wyżu zimą i niżu latem. Monsun ukształtował się przede wszystkim u wybrzeży Azji Południowo-Wschodniej, Azji Wschodniej, północno-wschodniej Australii i wschodniej Afryce (Somalia), głównie w strefie klimatycznej zwrotnikowej, podzwrotnikowej i w niewielkim zakresie w strefie umiarkowanej.

Kierunki wiania wiatru w Azji Południowej - monsun zimowy (po lewej) i letni (po prawej)

12. Scharakteryzuj czynniki wpływające na temperaturę powietrza w troposferze

Powietrze w troposferze składa się z wielkich objętości (o wymiarach poziomych tysięcy kilometrów) o jednorodnej temperaturze i wilgotności, nazywanych masami powietrznymi. Na kuli ziemskiej wyróżnia się masy powietrzne:

• arktyczne (antarktyczne) - PA

• polarne - PP

• zwrotnikowe - PZ

• równikowe - PR

Ponadto rozróżnia się powietrze morskie (PAm, PPm i PZm - wilgotne) i kontynentalne (PAk, PPk i PZk - suche), z wyjątkiem równikowego, które wszędzie jest wilgotne. Powietrze morskie latem jest chłodniejsze, a zimą cieplejsze od kontynentalnego.

Masy powietrzne, w wyniku ogólnej cyrkulacji atmosfery, stale przemieszczają się nad kulą ziemską. W wyniku tego masy zmieniają swoje pierwotne właściwości, tj. ulegają transformacji: ogrzewają się lub ochładzają, wzbogacają się w wilgoć lub ją tracą.

Napływające powietrze może być chłodniejsze lub cieplejsze od podłoża.

Powietrze chłodniejsze od podłoża to powietrze chłodne, które od podłoża się ogrzewa. Rozwijają się prądy wznoszące, powstają chmury kłębiaste, mogą wystąpić opady przelotne.

Powietrze cieplejsze od podłoża to powietrze ciepłe, które od podłoża się ochładza. Jeśli powietrze zawiera mało wilgoci, ustala się pogoda bezchmurna, a jeśli jest dostatecznie wilgotne, to powstają niskie chmury warstwowe lub mgły.

Poszczególne typy mas powietrznych są od siebie oddzielone powierzchniami przejściowymi, zwanymi powierzchniami frontowymi. Powierzchnie te są zawsze bardzo silnie pochylone w stronę powietrza chłodniejszego. Linia przecięcia powierzchni frontowej z powierzchnią ziemi nosi nazwę linii frontu. Całość zjawiska to front atmosferyczny.

Rodzaje frontów:

• ciepły - kiedy powietrze ciepłe napływa nad ustępujące powietrze chłodne,

• chłodny - kiedy powietrze chłodne wciska się pod powietrze ciepłe i wypycha je,

• zokludowany - kiedy w wyniku połączenia frontu chłodnego i ciepłego po obu stronach frontu przy powierzchni ziemi jest powietrze chłodne, a powietrze ciepłe jest wyparte do góry.

Przekrój pionowy przez front atmosferyczny: a - ciepły, b - chłodny, c i d - zokludowany o charakterze frontu ciepłego (c) i chłodnego (d)

Każdemu rodzajowi frontu towarzyszą charakterystyczne zmiany pogody.

Front ciepły: przed frontem występuje stopniowy wzrost zachmurzenia, jednostajne opady i spadek ciśnienia atmosferycznego, a po przejściu wzrost temperatury, stabilizacja ciśnienia i rozpogodzenie.

Front chłodny: tuż przed frontem następuje rozwój zachmurzenia z opadami przelotnymi deszczu lub śniegu, niekiedy z burzą, a po przejściu frontu spadek temperatury i wzrost ciśnienia atmosferycznego, później rozpogodzenie.

Front zokludowany: szeroka strefa zachmurzenia występuje przed i za frontem, z nią związane są długotrwałe opady; przed frontem spadek, a za frontem wzrost ciśnienia, temperatura praktycznie się nie zmienia.

Fronty zawsze związane są z niżami. W rzeczywistości niże powstają na frontach dzielących różne typy mas powietrznych, w wyniku zafalowania linii frontu.

Powstawanie i ewolucja cyklonu w umiarkowanych szerokościach geograficznych (na półkuli północnej)

Fala powstała na linii frontu pogłębia się i powstaje rozległy wir - cyklon, w środku którego ciśnienie atmosferyczne szybko spada. Cyklony takie powstają w umiarkowanych szerokościach geograficznych, gdzie przemieszczają się z zachodu na wschód.

13. Omów monsuny, ich genezę i rozmieszczenie

Na prędkość wiatru zasadniczy wpływ ma gradient ciśnień. Jeśli masy powietrza o różnych ciśnieniach sąsiadują ze sobą w niewielkiej odległości ( od kilku do kilkudziesięciu kilometrów ), pojawi się wówczas wiatr silny, o prędkości zależnej od różnicy ciśnień. Jeżeli natomiast odległość ta będzie większa ( kilkaset kilometrów), a różnica ciśnień nie przekroczy kilkunastu milibarów, wtedy przepływ powietrza zaznaczy się lekkim podmuchem.

Drugi czynnik kształtujący prędkość wiatru to wysokość , na jakiej odbywa się przepływ strumienia powietrza.

Jeżeli płynie on tuż przy powierzchni Ziemi, jest spowalniany przez siły tarcia. Jeśli występuje w partiach toposfery znajdujących się powyżej 1000 metrów od Ziemi, cząsteczki wiatru trą jedynie o sąsiednie , mniej ruchliwe cząsteczki powietrza - wtedy siły tarcia wywierają niewielki wpływ hamujący. Kierunek wiatru natomiast wynika z dość skomplikowanej gry sił działających na masy powietrza. Podlegają one sile grawitacyjnej, skierowanej prostopadle do środka Ziemi, sile odśrodkowej wypychającej ją na zewnątrz ( czyli przeciwnie skierowanej do siły ciężkości ) i sile Coriolisa , która podczas obrotów Ziemi wokół własnej osi odchyla kierunki wiatrów na półkuli północnej w prawo , a na południowej w lewo. Tak więc na powierzchni Ziemi przemieszczają się obszary różnego ciśnienia (niże i wyże )i powodują powstawanie wiatrów. Obserwując cyrkulację powietrza w skali rocznej , można wyodrębnić wiatry charakterystyczne dla danych szer. geog., zwane stałymi, oraz wiatry typowe dla niektórych obszarów globu w pewnych okresach roku , zwane okresowymi.

Watrami o charakterze okresowym są monsuny. Powstają u południowych i wschodnich wybrzeży Azji, ale ich

oddziałowywanie sięga w głąb tego kontynentu. Latem , kiedy ląd się nagrzewa , ciśnienie zalegającego nad nim

powietrza spada. Powoduje to gwałtowne witry wiejące znad morza w głąb lądu. Towarzyszą im najczęściej ulewne deszcze. Zimą powierzchnia wód , dłużej utrzymująca ciepło, ma wyższą temperaturę niż wychłodzony ląd.

Monsun zatem wieje od lądu w stronę morza. Dla mieszkańców Azji monsun letni ma ogromne znaczenie w rolnictwie , umożliwia bowiem nawadnianie suchych obszarów położonych w głębi kontynentu. Innego typu monsuny wieją w strefie podrównikowej - w lecie jako napływ powietrza równikowego (monsun równikowy ) ,

w kalendarzowej zimie jako przedłużenie pasatu , czyli monsun .

14. Scharakteryzuj strefę klimatów umiarkowanych na Ziemi

Strefa klimatów umiarkowanych - strefa ta występuje w dwóch odmianach - ciepłej i chłodnej. W odmianie ciepłej temperatura w trzech miesiącach letnich przekracza 15°C, a w chłodnej temperatura w dwóch miesiącach letnich waha się od 10 do 15°C, przy czym w klimatach kontynentalnych może osiągać nawet więcej. Opady nie ograniczają się do jednej pory roku - w klimatach morskich są całoroczne, z przewagą na jesieni i w zimie, a w lądowych, przejściowych i monsunowych dominują latem. Tę strefę klimatyczną cechuje duża różnorodność typów klimatu - od morskich i przejściowych do lądowych, monsunowych i pustynnych. Zróżnicowane warunki termiczne w ciągu roku pozwalają wyróżnić co najmniej cztery pory roku (w klimatach przejściowych wyróżnia się ich sześć). Różnice temperatury w lecie i w zimie powodują duże amplitudy roczne - w głębi kontynentów sięgają one powyżej 45°C.

15. Scharakteryzuj strefę klimatów okołobiegunowych

Strefa klimatów okołobiegunowych - temperatura w najcieplejszym miesiącu nie przekracza 10°C w klimacie subpolarnym, a w polarnym jest niższa od 0°C. Opady, z przewagą śnieżnych, są pod względem ilości porównywalne z opadami na gorących pustyniach - wynoszą około 250 mm i mniej w ciągu roku.

Strefa ta odznacza się silnym niedostatkiem oświetlenia, zwłaszcza podczas długiej nocy polarnej.

Najsurowsze warunki klimatyczne w tej strefie ma Antarktyda.

16. Scharakteryzuj strefę klimatów podzwrotnikowych

Strefa klimatów podzwrotnikowych - jedną z cech różniących klimat podzwrotnikowy od zwrotnikowego jest spadek temperatury w zimie poniżej 10°C, a nawet poniżej 0°C, zwłaszcza w klimatach kontynentalnych. Możliwy jest więc opad śniegu, nie zalegający jednak na nizinach trwałą pokrywą. Latem temperatura jest wysoka. Opady w tej strefie występują głównie w porze zimowej, z wyjątkiem obszarów monsunowych, gdzie są to obfite opady letnie.

Właściwy tej strefie jest klimat śródziemnomorski, czyli podzwrotnikowy morski. W tej odmianie lato jest gorące i suche, zima łagodna, z temperaturą średnio około 10 °C. Wykształcił się on głównie w basenie Morza Śródziemnego, ale zbliżona temperatura i opady są również m. in. w Kalifornii, na południowym skraju Afryki, na południu Australii.

17. Wymień strefy klimatyczne na Ziemi.

I Strefa klimatów równikowych - strefę tę charakteryzuje wysoka - powyżej 20°C - średnia temperatura we wszystkich miesiącach. Roczna amplituda temperatury jest niewielka, do kilku stopni, np. na oceanach 1-2°C, na lądach z reguły do 5°C. Opady są najwyższe przy zenitalnym położeniu Słońca. Pory roku wyznacza przebieg opadów w ciągu roku. Blisko równika brak jest wyraźnej pory deszczowej, rozkład opadów w ciągu roku jest równomierny, jedynie przy zenitalnym położeniu Słońca jest ich wzrost. W miarę oddalania się od równika ilość opadów maleje. Pojawia się pora sucha - coraz dłuższa w miarę oddalania się od równika.

II Strefa klimatów zwrotnikowych - temperatura w najchłodniejszym miesiącu wysoka - od około 20°C do 10°C. Charakterystyczne jest w tej strefie występowanie temperatury wyższej niż w pozostałych strefach oraz duże amplitudy dobowe temperatury. Klimat ten występuje na obszarach wokół zwrotników, gdzie obecność stałych wyżów i związany z nimi zstępujący ruch powietrza ogranicza opady. Jest to najbardziej pustynna i sucha strefa klimatyczna Ziemi. Wyjątkiem jest klimat zwrotnikowy monsunowy, gdzie opady są wysokie w letniej porze roku.

III Strefa klimatów podzwrotnikowych - jedną z cech różniących klimat podzwrotnikowy od zwrotnikowego jest spadek temperatury w zimie poniżej 10°C, a nawet poniżej 0°C, zwłaszcza w klimatach kontynentalnych. Możliwy jest więc opad śniegu, nie zalegający jednak na nizinach trwałą pokrywą. Latem temperatura jest wysoka. Opady w tej strefie występują głównie w porze zimowej, z wyjątkiem obszarów monsunowych, gdzie są to obfite opady letnie.

Właściwy tej strefie jest klimat śródziemnomorski, czyli podzwrotnikowy morski. W tej odmianie lato jest gorące i suche, zima łagodna, z temperaturą średnio około 10 °C. Wykształcił się on głównie w basenie Morza Śródziemnego, ale zbliżona temperatura i opady są również m. in. w Kalifornii, na południowym skraju Afryki, na południu Australii.

IV Strefa klimatów umiarkowanych - strefa ta występuje w dwóch odmianach - ciepłej i chłodnej. W odmianie ciepłej temperatura w trzech miesiącach letnich przekracza 15°C, a w chłodnej temperatura w dwóch miesiącach letnich waha się od 10 do 15°C, przy czym w klimatach kontynentalnych może osiągać nawet więcej. Opady nie ograniczają się do jednej pory roku - w klimatach morskich są całoroczne, z przewagą na jesieni i w zimie, a w lądowych, przejściowych i monsunowych dominują latem. Tę strefę klimatyczną cechuje duża różnorodność typów klimatu - od morskich i przejściowych do lądowych, monsunowych i pustynnych. Zróżnicowane warunki termiczne w ciągu roku pozwalają wyróżnić co najmniej cztery pory roku (w klimatach przejściowych wyróżnia się ich sześć). Różnice temperatury w lecie i w zimie powodują duże amplitudy roczne - w głębi kontynentów sięgają one powyżej 45°C.

V Strefa klimatów okołobiegunowych - temperatura w najcieplejszym miesiącu nie przekracza 10°C w klimacie subpolarnym, a w polarnym jest niższa od 0°C. Opady, z przewagą śnieżnych, są pod względem ilości porównywalne z opadami na gorących pustyniach - wynoszą około 250 mm i mniej w ciągu roku.

Strefa ta odznacza się silnym niedostatkiem oświetlenia, zwłaszcza podczas długiej nocy polarnej.

Najsurowsze warunki klimatyczne w tej strefie ma Antarktyda.

Uwzględnione w charakterystyce temperatura powietrza, opady, wraz z typowymi w danej strefie klimatycznej wiatrami są to elementy klimatu. Ich wartości, przebieg w ciągu roku są następstwem oddziaływania zespołu przyczyn, nazywanych czynnikami geograficznymi. Zależności elementów klimatu od czynników geograficznych nazywamy prawidłowościami klimatycznymi. Oto podstawowe prawidłowości klimatyczne na Ziemi:

• wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. temperatura powietrza spada średnio o 0,6°C na 100 m wysokości.

• średnia roczna temperatura powietrza wykazuje spadek wraz ze wzrostem szerokości geograficznej o około 0,6°C na 1 stopień szerokości geograficznej

• obszary leżące bliżej oceanów otrzymują większe sumy opadów niż obszary w głębi kontynentów

• w lecie temperatura powietrza nad morzami jest niższa niż nad lądami, w zimie odwrotnie: nad morzami jest znacznie wyższa niż nad lądami

• ciepły prąd morski płynący w pobliżu lądu powoduje wzrost ilości opadów na lądzie, zimny prąd zmniejsza ilość opadów na lądzie

• w strefie równikowej deszcze padają w ciągu całego roku, zaznacza się jednak ich szczególne natężenie w okresach po zenitalnym górowaniu Słońca

w górach roczne sumy opadów są większe niż na nizinach i wzrastają do pułapu chmur deszczonośnych. Powyżej opady maleją, co nazywamy inwersją opadową.

18. Scharakteryzuj strefy klimatyczne, w obrębie których leży Europa

19. Omów obieg wody w przyrodzie

Hydrosfera jest wodną powłoką Ziemi przenikającą atmosferę i skorupę ziemską. Obejmuje wody występujące w przyrodzie w postaci gazowej, ciekłej i stałej. Hydrosferę stanowią: oceany, morza, jeziora, rzeki, bagna, pokrywa śnieżna, lodowce kontynentalne (lądolody), lodowce górskie, lód gruntowy (trwała marzłoć), wody podziemne oraz para wodna występująca w atmosferze (w troposferze) i skorupie ziemskiej.

Hydrosfera pokrywa 70,8% powierzchni Ziemi w postaci wód otwartych i 2,5% powierzchni w postaci lodowców. Cechuje ją stałość zapasów wodnych (ok. 1,3 mld km3). Gromadzi ona głównie wody słone. Wody słodkie stanowią jedynie 2,5% objętości hydrosfery; najwięcej wód słodkich magazynują lodowce (69% wody słodkiej hydrosfery) i wody podziemne (30%).

Energia cieplna Słońca oraz siła ciężkości sprawiają, że wody hydrosfery są w ruchu; woda przemieszcza się ciągle między atmosferą, hydrosferą i litosferą w strefie obejmującej ok. 0,8 km litosfery do ok. 16 km atmosfery. Obieg wody w przyrodzie jest nazywany cyklem hydrologicznym. Dzieki energii cieplnej Słońca woda paruje, dostarczając wilgoci do tworzenia chmur, a w konsekwencji opadów atmosferycznych. Głównym źródłem dopływu wilgoci do atmosfery są oceany; z ogólnej sumy opadów prawie 80% trafia bezpośrednio do ocenów i mórz, a tylko 20% na kontynenty. Ta woda, która w postaci opadów trafia na kontynenty częściowo wyparowuje z powierzchni lądów z powrotem do atmosfery, część jej spływa po powierzchni dając odpływ powierzchniowy w postaci rzek do mórz, część natomiast wsiąka do gruntu i przenika do wód podziemnych dając odpływ podziemny ku różnym naturalnym odbiornikom wody (źródła, bagna, rzeki, jeziora, morza). Część wód opadowych w postaci śniegu, lodu i lodowców (górskich i kontynentalnych) jest zatrzymywana (retencjonowana) na powierzchni i okresowo jest wyłączona z obiegu. W każdym ogniwie obiegu cząsteczka wody przynajmniej dwa razy zmienia stan skupienia: z fazy gazowej w ciekłą lub stałą i z powrotem w gazową.

Zamknięty cykl krążenia wody między oceanem, atmosferą i kontynentem nosi nazwę dużego obiegu wody; krążenie wody pomiędzy atmosferą i kontynentem lub atmosferą i oceanem jest nazywane małym obiegiem wody.

W cyklu hydrologicznym wyróżnia się:

• fazę atmosferyczną (obejmuje: parowanie wody, przenoszenie pary wodnej w atmosferze i jej kondensację),

• fazę lądową (obejmuje: opad atmosferyczny, odpływ powierzchniowy, wsiąkanie, odpływ podziemny i różne formy retencji wody).

Obieg wody w przyrodzie można opisać za pomocą bilansu wodnego, czyli równania wyrażającego ilościowo zależność między elementami krążenia wody w przyrodzie, przez porównanie ilości wody zasilającej obszar (przychód wody) i ubywającej z niego (rozchód wody). Bilans wodny dotyczy zawsze określonego obszaru (zlewni, dorzecza, zlewiska, kontynentu, globu ziemskiego) i czasu (np. roku hydrologicznego, wielolecia).

Wody krążące w przyrodzie w ogólnej swej masie pozostają bez zmian, co oznacza, że cykl hydrologiczny jest zamknięty. Co roku w dużym obiegu wody uczestniczy około 577 tys. km3 wody, co stanowi zaledwie 0,04% zapasów wodnych hydrosfery.

Tempo wymiany wody w poszczególnych ogniwach jej obiegu jest różne. Najszybciej woda wymienia się w atmosferze, bo co 8-10 dni, w rzekach wymina trwa od 12 do 25 dni, w jeziorach średnio 3 lata, wody podziemne ulegają wymianie w tempie od kilku do 5000 lat, wody Oceanu Światowego ulegają wymianie co 3000 lat, woda zmagazynowana w lodowcach co 8000 lat.

Hydrosfera jest tą sferą biosfery, w której powstało życie.

20. Omów rozmieszczenie oceanów i kontynentów na Ziemi. Przedstaw typologię mórz i daj przykłady każdego typu morza

Ocean Światowy, zwany też Wszechoceanem, jest słoną powłoką wodną kuli ziemskiej. Jest to główna część zapasów wodnych hydrosfery obejmująca ogół oceanów i mórz. Zajmuje 71% powierzchni Ziemi (361,3 mln km2), na półkuli pn. 61% pow., na pd. - 81%; magazynuje 1,34 mld km3 wody; średnia głębokość osiąga 3704 m, największa - 11 034 m (w Rowie Mariańskim).

Kontynenty i archipelagi wysp dzielą Oean Światowy na oddzielne, łączące się ze sobą części; według Międzynarodowego Biura Hydrograficznego są to oceany:

• Spokojny (Wielki, Pacyfik), największy o pow. 178,7 mln km2 (prawie 50% wód Oceanu Światowego), magazynuje 707,1 mln km3 wody (53% objętości wód Wszechoceanu); średnia głębokość sięga 3957 m, największa 11 034 (w Rowie Mariańskim,

• Atlantycki (Atlantyk), zajmuje powierzchnię 91,7 mln km2 (25% powierzchni Oceanu Światowego), magazynuje 330,1 mln km3 wody (25% wód Wszechoceanu), średnia głębokość wynosi 3602 m, największa 9218 m (w Rowie Puerto Rico),

• Indyjski, zajnuje powierzchnię 76,2 mln km2 (21% powierzchni Oceanu Światowego), magazynuje 284,6 mln km3 wody (21% wód Wszechoceanu), średnia głębokość wynosi 3736 m, największa 7450 m (w Rowie Jawajskim), zlewisko 20,7 mln km2 (15,3% powierzchni kontyne

• Lodowaty Północny (Arktyczny); najmniejszy o powierzchnię 14,7 mln km2 (4% powierzchni Oceanu Światowego), magazynuje 18,0 mln km3 wody (1% wód Wszechoceanu), średnia głębokość 1225 m, największa 5527 m (w strefie pęknięć Nansena).

Każdy z oceanów ma swoistą budowę geologiczną i geomorfologiczną, samodzielny system prądów morskich i cyrkulacji wód oraz własny ustrój hydrobiologiczny. Granice między nimi są umowne.

Wody Oceanu Światowego obejmują także morza, zatoki i cieśniny.

Morze jest wyodrębnioną część oceanu, zwykle przylegającą do kontynentu, oddzieloną od otwartych wód oceanicznych łańcuchami wysp, półwyspami lub podwodnymi progami, utrudniającymi wymianę wód głębinowych.

Morza zajmują ok. 40 mln km2 , co stanowi 11% powierzchni Oceanu Światowego. Ze względu na warunki wymiany wód morskich z wodami oceanicznymi wyróżnia się morza:

przybrzeżne, położone na skrajach wielkich basenów oceanicznych, częściowo lub w całości w zasięgu szelfu kontynentalnego, odznaczające się łatwą wymianą wód z oceanem (np. M. Północne, M. Ochockie);

śródziemne, otoczone przez lądy, połączone z oceanem wąskimi i na ogół płytkimi cieśninami; wśród nich wyróżnia się m. międzykonytynentalne, zazwyczaj duże i głębokie (np. M. Śródziemne, M. Czerwone) i wewnątrzkontynentalne, szelfowe, stosunkowo niewielkie i płytkie (np. M. Bałtyckie, M. Białe);

międzywyspowe (girlandowe, śródwyspowe), oddzielone od wód otwartego oceanu wyspami i archipelagami (np. M. Koralowe, M. Banda).

Ze względu na stopień izolacji od oceanu wydziela się morza:

• otwarte, łączące się bezpośrednio z oceanem, szerokie i głębokie przejścia umożliwiają swobodną wymianę ich wód zarówno powierzchniowych jak i głębinowych (np. M. Północne, M. Norweskie, M. Arabskie),

• półzamknięte, oddzielone od oceanu wyspami, półwyspami lub wysokimi podwodnymi progami ograniczajacymi swobodną wymianę głębokich wód (np. M. Bałtyckie, M. Czerwone),

• zamknięte, izolowane od wód oceanu (np. M. Aralskie, M. Kaspijskie).

Niektóre morza przybrzeżne są nazywane zatokami (np. Zat. Hudsona, Zat. Gwinejska). Morzem nazywa się również wielkie jeziora o znacznym zasoleniu wód (np. M. Kaspijskie, M. Martwe), a także niektóre części otwartych wód oceanicznych, położone niekiedy dość daleko od lądu (np. M. Sargassowe, M. Norweskie).

Geologicznie morza są tworami młodymi; prawie wszystkie (w granicach zbliżonych do dzisiejszych) powstały w trzeciorzędzie, a ostatecznie zostały ukształtowane w czwartorzędzie.

Morza głębokie (tzw. oceaniczne) są pochodzenia tektonicznego, morza płytkie (tzw. kontynentalne) powstały w wyniku zatopienia przez wody oceaniczne brzeżnych części kontynentów. Głębokość mórz jest zróżnicowana; najpłytsze jest M. Azowskie (średnia głęb. 9 m), do najgłębszych należą M. Karaibskie (do 7680 m) i Banda (do 7440 m).

21. Wymień rodzaje ruchów wody morskiej. Omów dowolnie wybrany

Wody Oceanu Światowego są w ciągłym ruchu; są to ruchy rytmiczne (falowanie), stałe (prądy morskie) i okresowe (pływy).

Falowanie jest specyficznym rodzajem ruchu cząsteczek wody związanym z siłą ciężkości, lepkością wody, a także jej sprężystością. Są to ruchy rytmiczne, powodujące wahania poziomu ocenów i mórz, którym nie towarzyszy przemieszczanie się wody. Ze względu na siły, które wywołują falowanie powtające fale morskie dzielimy na:

• wiatrowe, powstają wskutek oddziaływania wiatru na powierzchnię morza;

• baryczne, związane ze zmianami ciśnienia atmosferycznego na powierzchni oceanu;

• pływowe, wywołane przez siły pływotwórcze Księżyca i Słońca,

• sejsmiczne (tsunami), powstałe podczas trzęsień dna morskiego i przy wybuchach wulkanów,

• okrętowe, powstające przy ruchu ciał stałych w wodzie

Wszystkie fale, które istnieją w wyniku działania sił zewnętrznych są falami wymuszonymi, natomiast te, które utrzymują się po ustaniu działania tych sił są falami swobodnymi (np. rozkołys, sejsze).

Ze względu na miejsce występowania wyróżnia się fale:

• powierzchniowe, powstają na powierzchni mórz i oceanów,

• wewnętrzne, powstające wewnątrz masy wód oceanicznych na powierzchni rozdzielającej warstwy o różnej gęstości

Parametrami fali morskiej są: wysokość, długość, okres (częstość), prędkość, stromość. Jeżeli głębokość wody przekracza 1/2 długości fali, fale morskie przemieszczają się jako fale głębokowodne (krótkie) z prędkością wprost proporcjonalną do długości fali (np. fale wiatrowe na otwartym oceanie). Jeżeli warunek ten nie jest spełniony poruszają się one jako fale płytkowodne (długie) z prędkością wprost proporcjonalną do głębokości wody (np. fale sejsmiczne, fale pływowe, fale wiatrowe w płytkich obszarach przybrzeżnych). Gdy zostanie zachwiana proporcja między wysokością fali a jej długością powstaje fala przybojowa, tzw. kipiel.

Pływy są największymi i najbardziej regularnymi ruchami okresowymi wód oceanicznych, objawiającymi się rytmicznym wznoszeniem i opadaniem poziomu morza. Są one wywołane przyciąganiem Kiężyca i Słońca oddziaływującym na morza i oceany, przy czym siła pływotwórcza Księżyca jest dwukrotnie większa od siły pływotwórczej Słońca.

Na pływy składają się rytmiczne zmiany pionowe zwierciadła wody (przypływ i odpływ) oraz przesunięcia poziome mas wodnych, będące skutkiem pływu i nazywane prądami pływowymi.

Rytm pływów składa się z przypływu, gdy poziom morza podnosi się (okres podnoszenia się wody to czas trwania przypływu) i odpływu, gdy opada (okres opadania wód to czas trwania odpływu). Różnicę między maskymalnym stanem przypływu i minimalnym stanem odpływu nazywamy wielkością pływu lub skokiem pływu.

Powstawanie przypływu; 1 - siła przyciągania skierowana do Księżyca, 2 - siła odśrodkowa skierowana do Księżyca, MZ - masa Ziemi, mK - masa Księżyca, Z - zenit, N - nadir

Natężenie pływów jest zmienne. Przypływ osiąga swoje maksimum wówczas, dy siły pływotwórcze Księżyca i Słońca sumują się, co występuje w czasie pełni i nowiu Księżyca (środki Ziemi, Księżyca i Słońca znajdują się na jednej prostej). Jest to tzw. przypływ syzygijny; wysokość jego wynosi 1,46, jeśli za 1 przyjmiemy wysokość fali wywołanej wyłącznie działaniem Księżyca. Najmniejszą wartość osiąga on wówczas, gdy przypływ wywołany działaniem Księżyca przypada na odpływ wywołany działaniem Słońca (Księżyc i Słońce są ustawione względem Ziemi tak, że tworzą z nią dwie prostopadłe). Jest to tzw. przypływ kwadraturowy; wysokość jego wynosi 0,54, jeśli za 1 przyjmiemy wysokość fali wywołanej wyłącznie działaniem Księżyca. W okresach pośrednich między kwadraturami a syzygiami wysokość fali przypływowej wokół równika zmienia się od 0,54 do 1,46. Podobnie jest i na obszarze między równikiem a obszarami biegunowymi (tu zachodzi stały odpływ), gdzie pływy osiagają swoje maksima w czasie syzygiów, a minima w czasie kwadratur.

Położenie Ziemi, Księżyca i Słońca w czasie przypływów syzygijnych (A, B) i przypływu kwadraturowego (C)

Na pełnym oceanie wysokości fal pływowych nie są duże, rzędu 60-70 cm, w zamkniętych i półzamkniętych morzach i zatokach ich wysokości są jeszcze mniejsze, rzędu kilku centymetrów. Największe wysokości fal pływowych, dochodzące nawet do 19,6 m (Zatoka Fundy u wybrzeży Kanady), są obserwowane na szelfie kontynentalnym w otwartych zatokach, cieśninach i estuariach.

Pływy mają duże znaczenie dla żeglugi, zwłaszcza w strefie brzegowej, budownictwa nadmorskiego, nawet dla energetyki (elektrownie pływowe, np. we Francji, w zatoce St. Malo u ujścia rzeki Rance).

Prądy morskie są postępowymi ruchami mas wodnych w morzach i oceanach, związanymi z przenoszeniem znacznych ilości wód na duże odległości w określonym czasie. Warstwa wody objęta tymi ruchami ma stosunkowo niewielką szerokość i miąższość w porównaniu z jej długością.

Prądy morskie są jednym z podstawowych czynników pobudzających cyrkulację wód w Oceanie Światowym. Powstają one pod wpływem:

• ciśnienia powietrza i tarcia powietrza o powierzchnię oceanu,

• różnic w gęstości wody wywołanych zmianami temperatury i zasolenia,

• różnic w wysokości poziomu zwierciadła wody w sąsiadujących częściach oceanu,

• siły przyciągania Księżyca i Słońca

Na charakter ruchu mas wody oddziaływuje także siła Coriolisa, powodująca odchylenie prądów, oraz siły tarcia hamujące i deformujące ruch. Wpływ na prądy morskie wywiera także rozkład lądów i mórz, zarysy kontynentów i rzeźba dna oceanu.

Ze względu na przyczyny powstania wyróżnia się prądy morskie:

• wiatrowe (dryfowe), powstają wskutek tarcia o powierzchnie mórz i oceanów poruszających się mas powietrza oraz parcia wiatru na dowietrzne zbocza fal; prąd morski wywołany wiatrami stałymi (pasaty), wiatrami sezonowymi (monsuny) lub wiatrami zdecydowanie przeważającymi (np. wiatry zach. w strefie umiarkowanej, czy wsch. w strefie polarnej) jest nazywany prądem dryfowym, w odróżnieniu od prądu morskiego wywołanego wiatrami krótkotrwałymi - prądu wiatrowego; prądy dryfowe występują w powierzchniowej warstwie wody (wyjątek stanowią prądy morskie Zatokowy i Kuro-Siwo); prowadzą one do nachylenia poziomu morza i wystąpienia gradientu ciśnienia, przez co wzbudzają prądy głębinowe w rejonach przybrzeżnych;

• grawitacyjno-gradientowe, są wywołane zmianami ciśnienia atmosferycznego nad morzami i oceanami (w obszarze podwyższonego ciśnienia prowadzą do obniżania poziomu morza, w obszarze obniżonego ciśnienia - do podniesienia poziomu); powstają też wskutek dopływu wód rzecznych, opadów atmosferycznych, parowania, dopływu wód z innego akwenu lub odpływu wód, a także na skutek różnic temperatury i zasolenia wody (są to gł. prądy podpowierzchniowe i głębinowe); są to też prądy o charakterze wtórnym, dążące do wyrównania poziomu morza bez względu na przyczynę, która wywołała zakłócenie równowagi hydroststycznej,

• pływowe, ruchy wód okresowo zmieniające kierunek i prędkość, powstające w związku z przesuwaniem się fal pływowych; szczególnie silne prądy pływowe są obserwowane w obszarach przybrzeżnych, gdzie obejmują całą masę wody (do dna); im dalej od brzegów tym są słabsze

W zależności od różnic temperatury wód niesionych prądem morskim i temperatury wód otaczających wyróżnia się prądy ciepłe i zimne.

Według kierunku, w którym porusza się woda morska wyróżnia się prądy morskie poziome i pionowe; te ostatnie mogą być zstępujące lub wstępujące. Szczególnym rodzajem prądów wstępujących wywołanych wiatrem są upwellingi; wzbudzane stałymi wiatrami prądy powierzchniowe powodują odpływ wód powierzchniowych, a na ich miejsce napływają wody głębsze. Upwellingi występują głównie w strefie równikowej (stałe, rozbieżnie wiejące pasaty wzbudzają upwelling równikowy,) i wzdłuż zach. wybrzeży kontynentów na obu półkulach, np. z Prądem Peruwiańskim jest związany życiodajny upwelling przybrzeżny. Strefy upwellingu są najbardziej produktywnymi obszarami oceanu światowego.

Prądy morskie rzadko są wywołane jedną przyczyną; zwykle powstają pod wpływem działania kilku sił, których rola w ich formowaniu jest różna (np. Prąd Zatokowy jest jednocześnie prądem gęstościowym, dryfowym i spływowym).

Prądy morskie odgrywają ważną rolę w kształtowaniu mas wodnych oceanu; zakłócają strefowość w rozkładzie temperatury (anomalie dodatnie są związane z przenoszeniem przez p.m. ciepłych wód od równika ku biegunom, anomalie ujemne - z przenoszeniem zimnych wód od biegunów ku równikowi); wpływają na zasolenie, zawartość tlenu, barwę, przezroczystość mas wodnych, mają ogromny wpływ na rozwój procesów biologicznych oraz rozwój świata roślinnego i zwierzęcego mórz i oceanów; wpływają także na kształtowanie brzegów mórz, tworzenie się ławic na dnie płytkich akwenów, na przemieszczanie się lodów (dryf).

Globalna cyrkulacja wód w Oceanie Światowym jest wzbudzana przez nierównomierny rozkład energii słonecznej na powierzchni Ziemi oraz planetarną wymianę energii; różnice w ilości ciepła otrzymywanego w niskich i wysokich szerokościach geograficznych prowadzą do tworzenia się atmosferycznych i morskich prądów gęstościowych. Pod wpływem cyrkulacji atmosferycznej powstają prądy dryfowe i wiatrowe, które łączą się z prądami grawitacyjno-gradientowymi i okresowymi prądami pływowymi. Prądy te pobudzają cyrkulację wód w oceanie.

Szczególną rolę w cyrkulacji wód oceanicznych odgrywa zanurzanie się wód powierzchniowych (występuje w strefach zbieżności prądów) i wznoszenia się wód głębinowych (w strefach rozbieżności prądów).

Cyrkulacja powierzchniowa, obejmująca warstwę wód do głęb. 200-500 m, jest wzbudzana przez pasaty i wiatry zachodnie, w Oceanie Indyjskim dodatkowo przez wiatry monsunowe. Pasaty, wprawiając w ruch masy wodne między zwrotnikami, wzbudzają prądy przyrównikowe, występujące we wszystkich oceanach, które płyną równolegle do równika ze wschodu na zachód. Wiatry zachodnie, wiejące w średnich szerokościach geogr., wzbudzają ruch wody w kierunku wschodnim. Wiatry wschodnie wiejące w strefie okołobiegunowej wymuszają ruch wody, w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara.

Wraz ze wzrostem głębokości intensywność krążenia wód w oceanicznych maleje i coraz większą rolę zaczynają odgrywać prądy o charakterze termohalicznym. Systemy powierzchniowej cyrkulacji wód wraz z głębokością słabną i rozpadają się na oddzielne wiry. Jedynie w równikowym systemie cyrkulacji wód w miarę wzrostu głębokości intensywność krążenia wód nasila się.

Wody Oceanu Światowego mają na ogół statyczne poziome uwarstwienie, co utrudnia ich cyrkulację pionową. Jedynymi obszarami, gdzie może zachodzić cyrkulacja termohalinowa są wyższe szerokości geogr.; tu powierzchniowe wody mogą opadać w stronę dna oceanicznego, a wody głębinowe podnosić się ku powierzchni.

22. Właściwości wody morskiej

Wody mórz i oceanów stanowią 96,5% ogólnej ilości wód występujących w hydrosferze (ok. 1338 mln km3). Mają one słonawo-gorzki smak i szczególny zapach. Skład procentowy głównych soli rozpuszczonych w tej wodzie jest względnie stały, różna jest tylko ich koncentracja. 99% masy soli oceanicznych stanowią sole sześciu pierwiastków: chloru, sodu, siarki, magnezu, wapnia i potasu. Średnie zasolenie wód powierzchniowych Oceanu Światowego wynosi ok. 35‰ i waha się od 33‰ do 37‰.

Zasolenie wód ceanicznych obniżają: dopływ rzeczny, opady atmosferczne, topniejące lody i dopływ mniej słonych wód z sąsiedniego akwenu. Zasolenie wód podnoszą: intensywne parowanie z powierzchni oceanu, tworzenie lodów oraz dopływ bardziej słonych wód przynoszonych przez prądy morskie.

Ilość soli w wodach Oceanu Światowego szacuje się na 46,5×1015t; w wymianie z lądem i atmosferą bierze udział tylko 5×109t soli, pozostała ilość soli jest zawarta w wodach oceanu.

Z zawartością soli i stałością składu chemicznego wód oceanicznych są związane ich właściwości fizyczne i dynamiczne.

Głównym źródłem ciepła powierzchniowej warstwy wód Oceanu Światowego jest (podobnie jak w przypadku atmosfery i lądów) promieniowanie słoneczne, mniejsze znaczenie mają: ciepło wód lądowych, ciepło opadów atmosferycznych (cieplejsze niż powierzchniowa warstwa wody na obszarze ich występowania), ciepło uzyskane na drodze wymiany wód (prądy).

Wody Wszechoceanu dzięki dużej pojemności cieplnej pochłaniają rocznie ok. 80% promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi, z tego około 80% jest zużywane na parowanie, pozotała część ogrzewa powierzchniową warstwę wody. Ocean Światowy magazynuje ok. 76×1022 kcal (10 cm warstwa wód oceanicznych zawiera 4 razy więcej ciepła niż cała atmosfera). Mimo to, wody oceaniczne w całej swej masie są chłodne (średnia temperatura +3,8°C). Ciepło gromadzi się w oceanach w rejonach zwrotnikowych, jest oddawane w szerokościach umiarkowanych i polarnych, co wpływa na złagodzenie klimatu tych obszarów.

Średnia roczna temperatura wód powierzchniowych Oceanu Światowego wynosi +17,4°C (na półkuli pn. +19,2°C, na pd. +16°C); roczne amplitudy temperatury dochodzą w strefie zwrotnikowej do 2,6°C, w średnich szerokościach geograficznych do 4-8°C.

Wraz z głębokością temperatura wody w oceanie obniża się, z wyjątkiem obszarów arktycznych, gdzie wzrasta. Do głębokości ok. 100 m warstwa wody dzięki dobremu wymieszaniu jest mniej więcej jednorodna termicznie, poniżej 100 m do głębokości 1000-1200 m temperatura wody gwałtownie spada (środek termokliny przypada zwykle w pobliżu izotermy 8-10°C i leży na głębokości 500-1000 m); poniżej 1500 m temperatura wody jest prawie stała.

Około 6% powierzchni Oceanu Światowego pokrywają lody, głównie morskie (lód polarny, lód stały, kra lodowa). Stale występują one w Oceanie Lodowatym Północnym i wokół Antarktydy, sezonowo w morzach i zatokach w umiarkowanych szerokościach geograficznych.

23. Scharakteryzuj rzeki jako element systemu przyrody. Wskaż na mapie największe rzeki świata i omów znaczenie gospodarcze rzek

Ogólnym określeniem powierzchniowych wód płynących w formie skoncentrowanej pod wpływem siły ciężkości korytem naturalnym lub sztucznym, o określonym obszarze zasilania są cieki. Do cieków naturalnych zaliczamy: strugi, strumyki, potoki oraz rzeki; do cieków sztucznych: rowy i kanały otwarte.

Każdy ciek ma określony obszar zasilania (powierzchniowy i podziemny), ograniczony działem wodnym (tj. linią rozdzielającą kierunki odpływu wód do różnych cieków), czyli dorzecze.

Rzeka jest takim naturalnym ciekiem, który powstał z połączenia potoków (strumieni, strug) lub wypływa z czoła lodowca, jeziora, źródła (wywierzyska), rzadziej z obszaru zabagnionego, jest zasilany powierzchniowo i podziemnie wodą z opadów spadłych w jego dorzeczu, ma ukształtowane w wyniku działania jego siły erozyjnej koryto, którym płynie pod wpływem siły grawitacyjnej.

Rzeki tworzą się na ogół przy opadach rocznych nie mniejszych niż 200-300 mm w strefie klimatycznej umiarkowanej, 400-500 mm w strefie podzwrotnikowej, 700-1000 mm w strefie równikowej.

Ze względu na ciągłość zasilania wyróżnia się rzeki:

• stale płynące, tj. prowadzące wodę przez cały rok, związane z obszarami, na których opady przewyższają parowanie;

• okresowe, prowadzące wodę okresowo ale regularnie, związane z obszarami, gdzie wystepują pory roku sucha i deszczowa;

• epizodyczne, prowadzące wodę sporadycznie i nieregularnie, występujace na obszarach suchych, gdzie opady są niewielkie, a woda w korycie płynie rzadko i bardzo krótko

W zależności od długości rzeki i wielkości jej dorzecza wydziela się rzeki:

• małe (długość 100-200 km, powierzchnia dorzecza 1-10 tys. km2),

• średnie (dł. 200-500 km, pow. dorzecza 10-100 tys. km2),

• duże (dł. 500-2500 km, pow. dorzecza 0,1-1 mln. km2),

• wielkie (dł. ponad 2500 km, pow. dorzecza ponad 1 mln. km2)

Ze względu na charakter środowiska fizycznogeograficznego dorzecza oraz morfologię doliny wyróżnia się rzeki:

• górskie (wyżynne), o głębokich dolinach, wąskich korytach (często z progami i wodospadami) i dużym spadku (jest to stosunek różnicy wysokości między dwoma rozpatrywanymi pumktami wzdłuż biegu rzeki do odległości między tymi punktami), np. Soła, Poprad, Dunajec;

• równinne (nizinne), o szerokich dolinach, krętych korytach (często dzielących sie na odnogi) i niewielkim spadku, np. Narew, Warta;

• jeziorne, wypływające z jezior lub przepływające przez jeziora, np. Pisa, Łyna, Grwęca, Brda;

• bagienne, przepływające przez bagna lub odwadniające obszary bagienne (np. Biebrza);

• krasowe, zasilane wodami podziemnymi na obszarach krasowych (ginące w ponorach i wypływające w wywierzyskach)

Przy średnich i niskich stanach wody rzeka płynie wyłącznie korytem, podczas wezbrań - łożyskiem (korytem i tarasem zalewowym). Koryto rzeki jest wyraźnie wcięte w podłoże, w jego ukształtowaniu główną rolę odgrywa nurt rzeczny. Kształt koryta zależy od wielkości przepływu (tj. objętości wody przepływającej przez określony przekrój poprzeczny cieku w jednostce czasu), ilości i jakości rumowsika rzecznego (jest to materiał stały i rozpuszczony transportowany przez rzekę) oraz materiału budującego jego dno i brzegi.

Wody rzeki wykonują pracę:

• erozyjną (żłobią koryto w głąb, czego efektem są doliny w kształcie litery V, i wszerz, dzięki czemu powstają zakola oraz meandry i czego efektem są doliny u-kształtne);

• transportową (przenoszą znaczne ilości materiału wyerodowanego w łożysku rzeki głównej i jej dopływów oraz spłukiwanego ze zboczy doliny);

• akumulacyjną (osadzają niesiony materiał na odcinkach, gdzie rzeka płynie wolniej i gdzie zmniejsza się jej siła transportowa)

Uwzględniając kształt biegu koryt wyróżnia się odcinki rzeki:

• biegu prostym, z reguły prowadzone sztucznie,

• biegu krętym, mające jedno małokręte koryto, w którym bystrza (miejsca płytsze) i plosa (głęboczki) występują na przemian w mniej lub bardziej regularnych odstępach,

• meandrujące, bardzo kręte, składające się z wielu meandrów i brodów; zakola przesuwają się stopniowo i tylko od czasu do czasu zostają odcięte, tworząc starorzecza,

• roztokowe (warkoczowe); w obrębie łożyska rzeka płynie kilkoma płytkimi korytami na przemian łączącymi się i rozdzielającymi, między którymi występują liczne mielizny i wyspy,

• anastomozujące; rzeka ma kilka nieregularnie wijących się głębokich koryt, rozdzielonych stałymi wyspami.

W profilu podłużnym dużych rzek wydziela się charakterystyczne odcinki (biegi):

• górny, odznacza się dużym spadkiem, dużą prędkością wody i intensywną erozja wgłębną;

• środkowy, tu spadek zwierciadła wody i jej prędkość ulegają zmniejszeniu, maleje erozja denna na rzecz erozji bocznej prowadzącej do powstawania zakoli, dolina staje się szersza;

• dolny, spadek zwierciadła wody jest niewielki, ruch wody powolny, rzeka akumuluje transportowany materiał. Bieg rzeki kończy się z nielicznymi wyjątkami (obszary bezodpływowe) jej ujściem do innej rzeki, jeziora lub morza. W biegu dolnym rzek uchodzących do morza wydziela się dodatkowo odcinek ujściowy, znajdujący się pod wpływem cofki morskiej, którym jest albo delta (Wisła, Nil, Wołga, Indus, Missisipi), albo estuarium (Loara, Tamiza, Łaba, Amur, Rzeka św. Wawrzyńca).

Na danym obszarze wszystkie wody płynące tworzą pewien system rzeczny. W systemie tym jeden z cieków uchodzi za rzekę główną. Jest to na ogół ten ciek, który prowadzi najwięcej wody w ciągu roku (jest najzasobniejszy w wodę), bądź jest najdłuższy, lub którego źródła są położone najwyżej, ewentualnie ten, którego kierunek biegu wskazuje, że jest rzeka główną. Kryterium długości cieku nie zawsze jest przestrzegane przy wyborze rzeki głównej w danym systemie rzecznym. Przykładów jest wiele: Bug jest dłuższy od Wisły, Warta od Odry, Missouri jest dłuższa od Missisipi.

Rzeki są zasilane wodami pochodzącymi ze spływu powierzchniowego (okresowo) i dopływu podziemnego (stale). Natężenie przepływu zmienia się z biegiem rzek; na ogół rośnie, niekiedy jednak maleje wskutek wsiąkania w podłoże lub dużego parowania. Zasilanie rzeki zależne od warunków klimatycznych i terenowych warunkuje roczny rytm wezbrań (wysokich przepływów, spowodowanych zwiększonym zasilaniem) i niżówek (niskich przepływów, spowodowanych zmniejszonym zasilaniem lub jego brakiem), który stanowi o ustroju wodnym rzeki. Wyróżnia się rzeki o ustrojach:

• prostych, charakteryzujące się jednym wezbraniem i jedną niżówką w ciągu roku hydrologicznego (co świadczy o jednym, podstawowym źródle zasilania rzeki, np. deszczowym - w okresie wzmożonych opadów, śnieżnym - w okresie wiosennych roztopów na równinach lub topnienia śniegów w górach, lodowcowym - w okresie ablacji letniej). Spośród ustrojów prostych wyróżnia się zatem ustroje: deszczowy, śnieżny, lodowcowy. Ustroje proste mają niektóre rzeki górskie, rzeki zlewiska M. Śródziemnego, krótkie rzeki obszarów monsunowych;

• złożonych, o dwóch lub trzech wezbraniach i tyluż niżówkach (co jest następstwem kilku źródeł zasilania rzeki). Są to m.in. ustroje: deszczowy śródziemnomorski, śnieżny przejściowy, śnieżny równinny, śnieżno-deszczowy, deszczowo-snieżny (rzeki Polski). Ten typ ustroju mają wszystkie większe rzeki; są one bowiem w różnych porach roku zasilane wodami różnego pochodzenia (z topnienia śniegów i lodowców, z letnich deszczów).

Rzeki stanowią ważne ogniwo krążenia wody w przyrodzie. Roczna objętość wód odpływających rzekami do oceanu wynosi 37 000 km3, co stanowi 1/3 opadów spadających na lądy. Rzeki transportują rocznie do oceanu ok. 24 mld t. materiału mineralnego i organicznego.

Zasoby wodne poszczególnych rzek są bardzo zróżnicowane; miarą tych zasobów jest odpływ roczny, tj. ilość wody odpływająca z określonego dorzecza, mierzona w przekroju koryta rzeki w roku, podawana w km3. Najzasobniejszą rzeką świata jest Amazonka (odpływ 6025 km3/rok).

24. Dokonaj klasyfikacji wód podziemnych ze względu na ich pochodzenie, stopień mineralizacji i głębokości zalegania

Lądową część hydrosfery obok wód powierzchniowych stanowią wody podziemne. Ich pochodzenie może być różne; mogą to być wody:

• infiltracyjne, powstałe wskutek przesiąkania do skał opadów atmosferycznych; ich zapasy zależą od ilości opadów, rzeźby terenu i zdolności skał do przewodzenia wody; są obszary, na których infiltracja praktycznie nie zachodzi, są też takie, gdzie przesiaka przez skały nawet 50% opadu atmosferycznego; współczesne wody infiltracyjne występują głównie w przypowierzchniowych warstwach skorupy ziemskiej i w dogodnych warunkach mogą przenikać nawet do kilku kilometrów w głąb Ziemi; jest to główny typ genetyczny wód podziemnych hydrosfery;

• kondensacyjne, powstałe wskutek skraplania pary wodnej bądź to na samej powierzchni ziemi, bądź też w powietrzu glebowym; ilość powstającej w ten sposób wody jest na ogół niewielka, jedynie na obszarach charakteryzujących się dużymi dobowymi wahaniami temperatury (stepy, pustynie) może być znaczna;

• juwenilne, powstałe w ostatnim etapie krzepnięcia magmy; tworzy ona lokalne zbiorniki lub zasila już istniejące wody podziemne;

• reliktowe, występują na znacznych głębokościach już poza strefą aktywnej wymiany i nie biorą udziału w globalnym obiegu wody; są to wody sedymentacyjne albo infiltracyjne wyłączone z obiegu hydrologicznego przez procesy geologiczne;

• metamorficzne, powstałe w czasie metamorfozy termicznej minerałów nietrwałych, np. hydrokrzemianów z grupy minerałów ilastych.

Wody podziemne, uczestniczące w cyklu hydrologicznym, w zdecydowanej większości pochodzą z opadów atmosferycznych. Wsiąkająca w podłoże skalne woda atmosferyczna natrafia na pewnej głębokości warstwę trudno przepuszczalną, która stanowi spąg wód podziemnych. Powyżej spągu wszystkie pory i szczeliny skalne są wypełnione wodą wolną (grawitacyjną) do pewnej wysokości tworząc strefę saturacji (strefę nawodnioną). Ponad tą strefą występuje strefa aeracji (strefa napowietrzona), w której woda występuje w trzech stanach skupienia: stałym, ciekłym i gazowym, tj. jako para wodna, woda związana chemicznie, woda związana fizycznie (inaczej wilgoć glebowa), woda kapilarna i okresowo woda wolna (grawitacyjna). Granicą obu stref jest zwierciadło wody podziemnej.

Utwory zawierające wodę wolną nazywamy utworami wodonośnymi. Przestrzeń skały porowej lub szczelinowej zatopionej w wodzie nazywa się poziomem wodonośnym. W poziomie wodonośnym woda porusza się w kierunku zgodnym z nachyleniem zwierciadła, bądź pod wpływem różnicy ciśnień hydrostatycznych; może znajdować się też w stanie bezruchu.

Zwierciadło wód podziemnych może być swobodne, czyli jest nad nim pewnej grubości warstwa wodonośna nie zatopiona wodą; w przestrzeni tej zwierciadło może podnosić się przy zwiększonym zasilaniu. Może być ono także napięte, czyli wymuszone przez spąg warstwy nadległej.

Wody podziemne o zwierciadle swobodnym i napiętym; 1 - utwory wodonośne, a - strefa aeracji, 2 - utwory nieprzepuszczalne, p - wysokość ciśnienia piezometrycznego

Ze względu na rodzaj skał, w których woda występuje, wody podziemne dzieli się na:

• wody warstwowe (porowe), wypełniają pory skalne tworząc poziomy wodonośne, mające często układ piętrowy;

• wody szczelinowe, występuja w spękanych skałach litych; szczeliny mogą mieć różną genezę, różny kształt, wielkość i układ,

• wody krasowe, występuja w próżniach, kanałach i kawernach powstających w wyniku ługowania wapieni, dolomitów, gipsów, anhydrytów oraz halitu.

Ze względu na głębokość występowania wody podziemne dzielimy na:

• przypowierzchniowe (hipodermiczne), ich zwierciadło zalega płytko i praktycznie jest pozbawione strefy aeracji; są silnie zanieczyszczone; lokalnie tworzą zabagnienia;

• gruntowe (freatyczne), oddzielone od powierzchni terenu mniej lub bardziej miąższą strefą aeracji; zwierciadło ich jest swobodne, w umiarkowanych szerokościach geograficznych jest współkształtne do rzeźby terenu; wody te zasilają sieć rzczną, jeziora, bag

• wgłębne, występują w warstwach wodonośnych przykrytych skałami trudno przepuszczalnymi; zwierciadło ich jest na ogół napięte; są to zatem zwykle wody pod cisnieniem (wody naporowe); jeśli wznios zwierciadła sięga powierzchni terenu, mówimy że są to wody artezyjskie, jeżeli jej nie osiąga, to wody subartezyjskie;

• głębinowe, znajdują się głęboko pod powierzchnią, są to na ogół wody reliktowe, nie biorą udziału w cyklu hydrologicznym, są nieodnawialne, znajdują się w bezruchu.

Samoczynnym i skoncentrowanym wypływem wody podziemnej na powierzchnię jest źródło. Występują one tak, gdzie powierzchnia topograficzna przecina warstwę wodonośną lub statyczne zwierciadło wody podziemnej. Źródła występują jedynie na obszrach o klimacie wilgotnym, umiarkowanie wilgotnym i subniwalnym.

Ze względu na siłę powodującą wypływ wody podziemnej, źródła dzielimy na:

• spływowe (grawitacyjne), woda wypływa z nich pod wpływem siły ciężkości,

• podpływowe (artezyjskie), woda wypływa z nich pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego, są to naturalne wypływy wód artezyjskich,

• lewarowe (syfonowe), woda z nich wypływa okresowoz kanału lewarowego na zasadzie ssania.

Ze względu ma warunki geologiczne, w jakich występują źródła, a ściślej ze względu na rodzaj skał wyprowadzających wodę na powierzchnię terenu, wydzielamy źródła:

• warstwowe, wypływają z utworów porowych i są zasilane przez występujace w tych utworach wody podziemne, najczęściej są to źródła spływowe, choć są też i artezyjskie;

• szczelinowe, wyprowadzaja wody krążące w szczelinach skał litych, są to źródła grawitacyjne i artezyjskie;

• uskokowe, wyprowadzają wodę szczeliną uskokową, są to żródła artezyjskie mające często wody termalne i mineralne,

• krasowe, wyprowadzają wody krasowe; są to źródła lewarowe lub artezyjskie; wydajne żródła krasowe są nazywane wywierzyskami.

Ze względu na cechy fizyczno-chemiczne wody wyróżnia się źródła:

• zwykłe, o temperaturze wody niższej od 20°C,

• termalne, czyli cieplice, o temperaturze wody powyżej 20°C,

• słodkie, zawierające do 0,5 g substancji mineralnych rozpuszczonych w 1 dm3 wody,

• akratopegi (o mineralizacji 0,5-1,0 g/dm3),

• mineralne (o mineralizacji powyżej 1 g/dm3); dzieli się je według składu chemicznego wody na: solankowe, siarczanowe, szczawy, radoczynne.

Szczególnym rodzajem źródeł są gejzery i źródła gazujące. Gejzery są źródłami, które w regularnych lub nieregularnych odstępach czasu wyrzucają z otworu gorącą wodę i parę wodną. Występują one na obszrach czynnego wulkanizmu, np. w Islandii, na Kamcztce, Nowej Zelandii, w Stanach Zjednoczonych (Park Yellowstone). Źródła gazujące, czyli pieniawy wyprowadzają mieszaninę wody i gazu, którym najczęściej jest dwutlenek węgla pochodzenia juwenilnego, rzadziej metan.

Wody podziemne są głównym źródłem wody pitnej. Decyduje o tym ich wydajność i jakość. Nadmierna eksploatacja tych wód, zwłaszcza poziomów głębszych, doprowadza do ich degradacji ilościowej i często też jakościowej. Na wielu już obszarach płytsze wody podziemne, ze względu na znaczne ich zanieczyszczenie, nie nadają się do eksploatacji.

25. Jeziora - klasyfikacji i ich znaczenie w gospodarce

Jezioro jest naturalnym zbiornikiem śródlądowym. Jest to wypełnione wodą zagłębienie terenu (misa lub czasza jeziorna), o brzegach ukształtowanych pod wpływem falowania i prądów wodnych.

W kategorii czasu geologicznego jezioro jest zjawiskiem młodym i krótkotrwałym. Większość współczesnych jezior powstała w czwartorzędzie (1-2 mln lat temu), najstarsze istniejące jeziora pochodzą ze schyłku trzeciorzędu.

Powierzchnia wszystkich jezior na świecie wynosi ok. 2,7 mln km2, co stanowi ok. 1,8% powierzchni lądów; magazynują one 176, 4 tys. km3; w Polsce jeziora zajmują powierzchnię ok. 3,2 tys. km2, co stanowi 1,02% jej obszaru.

Powstanie jeziora zależy od procesów rzeźbiących powierzchnię Ziemi (prowadzących do utworzenia zagłębienia, czyli misy jeziornej), od warunków klimatycznych (regulujacych wypełnianie zagłębienia wodą) oraz od rodzaju podłoża (warunkującego zatrzymywanie wody lub jej ucieczkę). Do utworzenia mis jeziornych doprowadzają czynniki endogeniczne, a więc ruchy tektoniczne i działalność wulkaniczna oraz czynniki egzogeniczne, takie jak erozyjna i akumulacyjna działalność lodowca i wód lodowcowych, wytapianie brył martwego lodu lub marzłoci trwałej, zjawiska krasowe, suffozja, erozja rzeczna, dzialalność akumulacyjna fal morskich, akumulacja organiczna, działalność wywiewająca i akumulacyjna wiatru.

Ze względu na procesy rzeźbotwórcze, w wyniku których powstała misa jeziorna, wydziela się różne typy genetyczne jezior:

• meteorytowe, powstałe w zagłębieniu w miejscu uderzenia meteorytu; są owalne, dość głebokie, np. Kaali w Estonii, Jezioro Czystej Wody w Kanadzie;

• tektoniczne, powstałe w obniżeniach tektonicznych na równinach (np. Górne, Wiktorii, Ładoga) lub przedgórzu (np. Bałchasz) oraz w rynnowych rozpadlinach i rowach tektonicznych, np. Bajkał, Kiwu, Rudolfa, Tanganika, Morze Tyberiadzkie;

• wulkaniczne, powstałe w kraterach (kraterowe, kalderowe) wygasłych wulkanów, w zagłębieniach lawy (lawowe) oraz w wulkanach eksplozywnych, tzw. maary; np. Sewan, Albano, Bolsena, maary w G. Eifel;

• lodowcowe (polodowcowe, glacjogeniczne), powstałe w wyniku erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich (np. jeziora cyrkowe, karowe, morenowe) oraz lodowców kontynentalnych (np. jeziora: rynnowe, morenowe, kociołki, sandrowe, przyozowe, drumlinowe), a także procesów wytopiskowych związanych z zanikiem martwych lodów i marzłoci trwałej (oczka);

• krasowe, powstałe w zapadliskach i lejach na obszarach zbudowanych ze skał wapiennych lub gipsowych;

• rzeczne, powstałe w odciętych meandrach, tzw. starorzecza, oraz jeziora korytowe, leżące na trasie rzeki i będące jej rozszerzeniem na pewnej długości, np. Poyang-hu, Tonle Sap;

• deltowe, położone w deltach dużych rzek, np. Druzno i Dąbie;

• przybrzeżne (przymorskie), powstałe przez oddzielenie od morza niewielkich zatok, limanów, lagun i zalewów za pomocą wałów brzegowych, wydm lub osadów rzecznych, np. Łebsko, Gardno, Jamno;

• eoliczne, powstałe w zagłębieniach między wydmami (jeziora śródwydmowe), w zagłębieniach powstałych wskutek wywiania przez wiatr skał sypkich (jeziora deflacyjne) lub ich nawiania (jeziora akumulacyjne), np. Czad;

• bagienne, utworzone w wyniku utrudnionego odpływu wód gruntowych, które "wychodzą" na powierzchnię w obniżeniach terenu;

• organiczne, powstałe wśród torfowisk;

• zaporowe, powstałe wskutek przegrodzenia doliny rzecznej, np. obrywem, osuwiskiem, potokiem lawy, spływajacycm lodowcem, wałem morenowym;

• reliktowe, stanowiace część dawnego morza lub rozległego jeziora (np. Morze Kaspijskie, jez. Bajkał);

Ze względu na charakter wymiany wody jeziora dzieli się na:

• odpływowe, odprowadzajace część swoich wód w postaci odpływu rzecznego,

• bezodpływowe, nie mające takiego odpływu;

• przepływowe, czyli takie,do których dopływa rzeką mniej więcej tyle wody, ile odprowadza rzeka wypływająca z jeziora.

Ze względu na okres wypełnienia wodą jeziora dzielimy na:

• stałe (stale wypełnione wodą),

• okresowe (okresowo wypełnione wodą),

• epizodyczne (wypełnione wodą tylko po opadach lub roztopach).

Podstawę jeziora stanowi misa jeziorna, zwana także czaszą, niecką lub kotliną jeziorną. Czasze jezior mają różne kształty i rozmiary, różną rzeźbę dna. Zajmują powierzchnię od kilku m2 (oczka) do kilkuset tysięcy km2 (jeziora relikotowe). Głębokość ich jest także różna, zależna od genezy jeziora. Do najgłębszych należą jeziora tektoniczne (j.Bajkał 1741 m głębokości), do najpłytszych: deltowe, przybrzeżne i oczka wytopiskowe (do 1-3 m głębokości).

Jeziora mogą być zasilane w wodę przez opady atmosferyczne, dopływy powierzchniowe i podziemne. Ubytek wody w misie jeziornej powodują parowanie oraz odpływ rzeczny i podziemny. Zmiany napełnienia misy jeziornej wyrażają się wahaniami zwierciadła wody. Ilościowym ujeciem obiegu wody w jeziorze jest bilans wodny; umożliwia on określenie ilości wody biorącej udział w obiegu i oszacowanie tempa wymiany wody w zbiorniku.

Sezonowe zmiany dopływu i strat ciepła regulują temperaturę wody jeziornej. Wody jeziora nagrzewają się głównie przez pochłanianie ciepła z promieniowania słonecznego. Innymi źródłami ciepła mogą być: cieplejsze powietrze nad wodą, opady atmosferyczne, wody dopływające do jeziora, podłoże i osady denne, organizmy roślinne i zwierzęce oraz niektóre reakcje chemiczne. Straty ciepła w wodach jezior są związane z wypromieniowaniem, parowaniem, oddawaniem ciepła do podłoża i osadów dennych. Ciepło jest rozprowadzane w masie wód jeziornych przez ruchy wody spowodowane głównie oddziaływaniem wiatru i prądami konwekcyjnymi (opadanie chłodnych, cięższych wód powierzchniowych i wypychanie przez nie na powierzchnię wód głębszych).

Najprostsza termiczna klasyfikacja jezior na kuli ziemskiej wyróżnia jeziora:

• polarne, mają stale odwrócone uwarstwienie termiczne wody; maksymalna temperatura wody nie przekracza zwykle +4°C,

• umiarkowane, maja najbardziej rozwinięty cykl termiczny: w lecie cechuje je uwarstwienie proste, zimą - odwrócone, jezienią i wiosną stany homotermii,

• subtropikalne, cały rok występuje uwarstwienie proste, jego cecha charakterystyczną jest duża różnica temperatury między wodą powierzchniową a denną,

• tropikalne, też cały rok mają uwarstwienie proste, ale małą różnicę pomiędzy temperaturą epilimnionu i hypolimnionu.

Wśród jezior słonych wyróżnia się jeziora:

• sodowe; ich woda zawiera znaczne ilości siarczanu lub węglanu sodu,

• siarczanowe; w wodzie przeważa siarczan sodu lub magnezu,

• chlorkowe; w wodzie przeważa chlorek sodu,

• boraksowe; w wodzie przeważa czteroboran sodu.

Zasolenie jezior słonych zmienia się w zależności od stanu wody, na który ma wpływ wzmożone parowanie. Największe stężenia soli spotyka się w j. chlorkowych (np. j.Elton 265‰, Morze Martwe 231,3‰, Wielkie Jezioro Słone 222,4‰) i siarczanowych (np. j. Manitu 106,8‰).

Misa jeziorna z biegiem czasu wypełnia się osadami dennymi, składającymi się z cząstek pochodzenia mineralnego (wnoszonych do jeziora przez rzeki i będących produktem erozji brzegów) oraz organicznego, tzw. gytii, czyli osadu powstałego w wyniku gnicia, którego mineralizacja następuje dzięki procesom utleniania. Słone jeziora są miejscem depozycji gipsu, anhydrytu oraz innych ewaporatów.

Wypłycanie misy jeziornej prowadzi do zaniku jeziora, które początkowo przekształca się w staw, następnie w trzęsawisko i wreszcie w torfowisko (np. bagna Okawango, Bangweulu w Afryce). Do zaniku jezior przyczynia się także zmniejszenie zasilania, które może być wynikiem procesów naturalnych (zwiększone parowanie, zmniejszony opad) lub antropogenicznych (pobór wody do nawodnień).

Jeziora mają duże znaczenie dla człowieka. Dostarczają żywności (rybołówstwo), są szlakami komunikacyjnymi, magazynami słodkiej wody, wyrównują przepływy rzek z nich wypływających przez co często zapobiegają katastrofalnym wezbraniom, wywołującym powodzie lub znacznie je łagodzą; podpiętrzone są wykorzystywane do zasilania elektrowni wodnych, a także do celów melioracyjnych. Są obiektami rekreacyjnymi.

26. Omów warunki tworzenia się i budowę lodowców, przedstaw typy lodowców i podaj przykłady ich występowania

Na około 1/4 powierzchni Ziemi woda występuje w postaci stałej; jest to lód naziemny (lodowce i stała pokrywa śnieżna) i lód podziemny (marzłoć trwała). Lodowce są głównym źródłem wody słodkiej zgromadzonej w hydrosferze.

Istnienie lodowców warunkują stosunki termiczne i opadowe, stąd też występują one głównie w strefie polarnej, na którą przypada ok. 99% całego zlodzenia naziemnego. Obszary tej strefy pokrywają głównie lodowce kontynentalne (lądolody) i pola lodowe; są to przede wszystkim lody Antarktydy (85,6% ogólnej objętości lodu lodowcowego na Ziemi) i Grenlandii (11%). W pozostałych strefach klimatycznych występują jedynie lodowce górskie.

Warunkiem powstania lodowców są:

• odpowiedni klimat (morski z dużą ilością opadów i długim okresem występowania temperatury ujemnej, aby bilans śnieżny był dodatni),

• sprzyjająca gromadzeniu się śniegu rzeźba (powierzchnie poziome lub słabo pofałdowane z formami wklęsłymi).

Lodowce występują zatem powyżej granicy wiecznego śniegu, rozdzielającej obszary o przewadze akumulacji (gromadzenia śniegu) od obszarów o przewadze topnienia (ablacji) w miejscach, gdzie rzeźba terenu umożliwia gromadzenie się opadów atmosferycznych. Granica ta w obszarach podbiegunowych znajduje się na poziomie morza, podnosi się w kierunku zwrotników, osiągając tu najwyższe wysokości (do 6400 m n.p.m.), po czym nieznacznie obniża się w kierunku równika (do 4400-4900 m n.p.m.).

W sprzyjających warunkach topograficznych powyżej granicy wiecznego śniegu znajduje się pole lub obszar firnowy, czyli obszar gromadzenia się mas śnieżnych, pochodzących z opadów, osadów, dostarczanych przez wiatr i lawiny śnieżne. Tu śnieg ulega przeobrażeniu w niebieski lód lodowcowy. Z warstwy śniegu grubości 15 m powstaje warstewka lodu lodowcowego grubości zaledwie 1 mm. Czas przeobrażenia śniegu w lód lodowcowy jest różny, np. śnieg spadły w pn.-zach. Grenlandii przeobraża się w lód lodowcowy po ponad 100 latach, a śnieg w lodowcu Seward (Góry Św. Eliasza, Alaska) staje się lodem lodowcowym już po 3-5 latach.

Pod ciężarem stale narastających mas śnieżno-firnowych spągowa część lodu lodowcowego jest wyciskana i spływa w obszar położony poniżej granicy wiecznego śniegu, gdzie lód taje. W zależności od ukształtowania podłoża wyciskana masa lodowa albo rozpływa się we wszystkich kierunkach (lodowce kontynentalne, czapy lodowe), albo spływa jęzorami w doliny (lodowce górskie).

W zależności od rozległości i grubości lodowców wyróżnia się:

• zlodowacenie pokrywowe, lód całkowicie zakrywa rzeźbę podłoża, są to olbrzymie czasze lodowe, lekko wypukłe niezależne od rzeźby podłoża, nagromadzenie śniegu następuje w środku tarczy lodowca, zanikanie - na jego krańcach; w zależności od rozmiarów zlodowacenia pokrywowego wyróżnia się: lądolód, kopułę lodową, czapę lodową, pole lodowe i lodowiec szelfowy. Lądolód, lodowiec kontynentalny zajmuje miliony kilometrów kwadratowych, ma grubość kilku tysięcy metrów. Obecnie na Ziemi są dwa lądolody: antarktyczny i grenlandzki. Kopuła lodowa i czapa lodowa mają kształt wypukłej czaszy pokrywającej całe wyspy lub obszary wyżynne i górskie; ich powierzchnia sięga rzędu tysięcy i setek kilometrów kwadratowych, a miąższość od około 100 do setek metrów; tego typu lodowce występują na wyspach Arktyki, wyspach Antarktydy i na Islandii. Pola lodowe zajmują niewielkie powierzchnie i są dość cienkie; są to często lodowce wyżynne (fieldowe, norweskie) - małe czasze lodowe pokrywające szczytowe partie gór, z których schodzą w doliny jęzory lodowcowe; ten typ lodowców występuje w Norwegii, Patagonii, na Islandii, Nowej Ziemiii w nadbrzeżnej części Grenlandii. Lodowiec szelfowy jest lodowcem w postaci płyty lodowej o grubości 200-300 m częściowo wspartej o dno szelfu kontynentalnego i pływającej po powierzchni oceanu; jest on zwrócony ku morzu klifem wysokości 2-50 m. Największym lodowcem szelfowym jest lodowiec Rossa (527660 km2),

• zlodowacenie półpokrywowe, lód lodowcowy nie zakrywa całkowicie rzeźby podłoża; są to lodowce spitsbergeńskie;

• zlodowacenie górskie, lodowce zajmują przede wszystkim obniżenia terenu (kotły, nisze, doliny); mają na ogół wyraźne pole firnowe i jęzor lodowcowy. Są to lodowce: kaldery (leżące w kalderach wygasłych wulkanów), cyrkowe (leżące w karach), wiszące (na stromych zboczach górskich w płytkich zapadliskach), typu alpejskiego (jedno pole firnowe i jeden jęzor lodowcowy), typu himalajskiego (złożone z wielu jęzorów), piedmontowe (wypływające z gór na równine podgórską, gdzie łączą się ze sobą). Największe lodowce górskie występują w Azji w Himalajach i Karakorum. Największym lodowcem górskim jest lodowiec Fedczenki w Pamirze (typ himalajski, 77 km długości, powierzchnia z lodowcami bocznymi 992 km2); największym lodowcem piedmontowym jest Malaspina w Górach Św. Eliasza na Alasce (113 km długości, powierzchnia 2220 km2).

W plejstocenie (czwartorzęd, era kenozoiczna) podczas Wielkiej Epoki Lodowej zlodoacenia objęły powierzchnię trzykrotnie większą niż zajmują obecnie. Na półkuli północnej powstały dwa olbrzymie pola firnowe, z których rozprzestrzeniały się lądolody; jedno na Płw. Labradorskim, stąd rozprestrzeniał się lądolód północnoamerykański i drugie - na Płw. Skandynawskim, skąd lądolód w swym maksymalnym zasięgu dotarł aż do Karpat.

O ile zlodowacenie naziemne jest funkcją opadów, o tyle zlodowacenie podziemne, występujące w postaci marzłoci trwałej, zwanej też wieloletnią zmarzliną, jest funkcją temperatury powietrza. Roziwnęło się ono i tworzy aktualnie na obszarach o ekstremalnie mroźnych, suchych zimach z długim okresem utrzymywania się ujemnej temperatury powietrza. Obszary z marzłocią trwałą charakteryzują się tym, że występująca tu w strefie aeracji woda wolna znajduje się od setek lat w stanie stałym, czyli w postaci lodu.

Warstwa ziemi objęta marzłocią trwałą może sięgać od jednego do kilkuset metrów w głąb, w zależności od warunków klimatycznych, które decydują o tym, czy marzłoć trwała występuje płatami, czy tworzy ciągłą nieprzerwaną strefę. Na obszarach o średniej rocznej temperaturze powietrza -5°C zmarzlina ma charakter ciągły. Na znacznych obszarach Alaski, kanady i Syberii marzłoć trwała osiaga kilkusetmetrową grubość, a w Jakucji miejscami jej miąższość ocenia się nawet na 1500 m. Ciągła strefa marzłoci przechodzi stopniowo w kierunku szerokości umiarkowanych w zaleganie wyspowe, tracąc jednocześnie na miąższości.

27. Omów budowę wnętrza Ziemi

Na podstawie danych sejsmicznych w budowie Ziemi wyróżniono trzy podstawowe warstwy:

• skorupę ziemską, o zróżnicowanej grubości wielokrotnie większej pod lądami niż pod oceanami. Grubość skorupy waha się od 4 do 75 km. Przypada na nią zaledwie 1,4 % objętości Ziemi

• płaszcz Ziemi, który stanowi zasadniczą część zarówno objętości i masy Ziemi

• jądro Ziemi, które dzieli się na zewnętrzne płynne i wewnętrzne - stałe

Skorupa ziemska dzielona jest na kontynentalną i oceaniczną. Kontynentalna zbudowana jest z trzech warstw - warstwy osadowej, granitowej i bazaltowej. Skorupa oceaniczna buduje dno oceanów. Od kontynentalnej odróżnia ją ponadto brak warstwy granitowej, budują ją przede wszystkim skały bazaltowe i znacznie mniejsza grubość - średnio 7 km. Skorupa ziemska jest w ciągłym ruchu. Podzielona jest na płyty, które przemieszczają się zarówno w poziomie, jak i pionie. Poniżej skorupy ziemskiej zalega płaszcz. Skorupę ziemską od płaszcza rozdziela powierzchnia nieciągłości Moho - jest to właściwie warstwa przejściowa o grubości około 1 km, w której gwałtownie zmienia się prędkość fal sejsmicznych, co dowodzi zmiany właściwości fizycznych wnętrza Ziemi na głębokości jej zalegania. Skorupa ziemska i najbardziej zewnętrzna część płaszcza nazywane są litosferą. Mają podobne właściwości ciała sprężystego. O ile górną granicę płaszcza stanowi Moho, to dolną wyznacza powierzchnia nieciągłości Wiecherta-Gutenberga, na głębokości 2900 km, gdzie płaszcz sąsiaduje z jądrem Ziemi. W górnej części płaszcza Ziemi wyznaczono warstwę, na której opiera się litosfera - jest to astenosfera. Ma ona mniejszą gęstość niż litosfera. Dzięki plastyczności astenosfery, płyty litosfery mogą się poruszać. Ruch ten spowodowany jest przemieszczaniem materii we wnętrzu Ziemi (prądy konwekcyjne). W płaszczu Ziemi zachodzą bowiem ruchy materii wnętrza Ziemi, powodujące przemieszczanie się płyt litosfery. Są to tzw. prądy konwekcyjne.

Głębokości warstw Ziemi:

skorupa ziemska - 4 - 75 km

litosfera - 70 - 270 km

astenosfera - 90 - 350 km

płaszcz - do 2900 km

jądro zewnętrzne - do 5100 km

jądro wewnętrzne - do 6370 km

Budowa wnętrza Ziemi

28. Scharakteryzuj skały osadowe budujące Ziemię

Określając rodzaj skał, podając ich wiek, charakteryzując wzajemne ułożenie warstw skalnych podajemy główne cechy budowy geologicznej. Najmniejszym, z punktu widzenia geologii elementem są minerały, które budują skały tworzące skorupę ziemską (skała to naturalne skupisko minerałów). Minerał jest pierwiastkiem lub związkiem chemicznym, bądź jednorodną mieszaniną pierwiastków lub związków chemicznych powstałą w sposób naturalny. Znanych jest około 3000 minerałów. Te najpospolitsze, najczęściej budujące skały, nazywamy skałotwórczymi. Są to kwarc, skalenie i miki, czyli łyszczyki. Minerały różnią się między sobą właściwościami, np. twardością (rozpoznawana jest po zdolności rysowania bardziej miękkich minerałów przez twardsze), postacią krystaliczną (cecha rozpoznawana zwykle tylko pod mikroskopem i określana jako “słupki”, “płytki”, “ziarna”), połyskiem, barwą, smakiem, rysą, łupliwością i innymi.

Skały osadowe - powstają w wyniku osadzania, czyli sedymentacji cząstek organicznych - roślinnych i zwierzęcych, lub okruchów innych skał w zbiornikach wodnych lub na lądzie. Występują powszechnie na powierzchni Ziemi. Rodzaj cząstek budujących te skały i miejsce ich osadzania pozwala zróżnicować skały osadowe na: okruchowe, powstałe z okruchów pochodzących z niszczenia innych skał, np. są to piaski, żwiry, glina, zlepieńce, piaskowce, iły i inne, organiczne - utworzone ze szkieletów, skorup, pancerzy wapiennych organizmów morskich (skały wapienne) lub ze szczątków roślin (torfy, węgle). Skałami osadowymi są też sole, gipsy, siarka, powstające zwykle przez wytrącanie się minerałów z roztworów, czyli skały osadowe chemiczne.

Część skał pod wpływem głównie wysokiej temperatury, dużego ciśnienia, co ma miejsce na różnej głębokości we wnętrzu Ziemi, zmienia swą wewnętrzną budowę (ułożenie składników skały), skład mineralny i często skład chemiczny. To przeobrażanie zachodzi np. w czasie orogenez i tworzy skały przeobrażone (metamorficzne), np. gnejsy, marmury, kwarcyty, łupki

Właściwości skał decydują o ich odporności na niszczenie. W związku z tym wygląd terenu (rzeźba) jest bezpośrednio uzależniona od skał budujących dany obszar. Mają też znaczenie dla gospodarki np. skały magmowe i przeobrażone odznaczają się wysoką twardością i stąd mają zastosowanie w budownictwie jako materiał trwały, osadowe wykorzystywane są w energetyce (węgle, ropa), w budownictwie, np. wapienie w przemyśle chemicznym, przeobrażone są ponadto bardzo dekoracyjne.

29. Dokonaj ch-ki i klasyfikacji skał magmowych

magmowe (magma - są to płynne skały znajdujące się we wnętrzu Ziemi) - powstają w wyniku krzepnięcia magmy. Ze względu na sposób i przebieg procesu krystalizacji wyróżnia się skały magmowe głębinowe - proces krystalizacji minerałów zachodzi tu głęboko pod powierzchnią Ziemi i skały magmowe wylewne - krzepnięcie zachodzi na powierzchni Ziemi lub tuż pod nią. Najdogodniejsze warunki do krystalizacji mają minerały, które powstają we wnętrzu Ziemi, stąd skały głębinowe są jawnokrystaliczne, np. granit, sjenit, natomiast skały wylewne mają budowę skrytokrystaliczną, gdyż nie było warunków do wytworzenia kryształów np. bazalt, który ma jednolitą, ciemną barwę.

30. Scharakteryzuj trzęsienia ziemi i ich skutki, wskaż na mapie obszary występowania trzęsień ziemi.

Trzęsienie Ziemi to nagłe przemieszczenie się mas skalnych w obrębie skorupy. Powoduje ono powstanie drgań, które rozchodzą się w postaci fal sprężystych. Fale te po dojściu do powierzchni odczuwalne są w postaci krótkotrwałych i gwałtownych wstrząsów. Wzbudzane są we wnętrzu Ziemi i rozprzestrzeniają się w postaci fal sejsmicznych. Odczuwane są w postaci drgań, kołysań, falowań powierzchni. Zależnie od przyczyny, która je wywołuje dzielone są na:

• tektoniczne - związane z ruchami kier litosfery, ruchami górotwóczcymi, izostatycznymi; stanowią 90% wszystkich trzęsień,

• wulkaniczne - towarzyszą wybuchom wulkanów bądź przemieszczeniom magmy w skorupie ziemskiej, przy czym wstrząs Ziemi poprzedza erupcję wulkanu; stanowią 7% wszystkich trzęsień i są na ogół słabe,

• zapadliskowe - powstają wskutek zapadnięcia się stropu jaskini, wyrobiska górniczego; należą do najsłabszych i najrzadszych (3%).

Rozmieszczenie trzęsień Ziemi jest bardzo nierównomierne. Na Ziemi wyróżnia się :

• obszary sejsmiczne z aktywnymi, częstymi wstrząsami. Należą do nich obszary młodych górotworów, a zwłaszcza obszary wokółpacyficzne - Andy, Kordyliery, Japonia, Nowa Zelandia, Melanezja. Na obszar ten przypada 80% trzęsień Ziemi. Drugą strefą sejsmiczną jest rejon śródziemnomorski oraz obszar ciągnący się od Iranu przez Pamir, północne Indie do Półwyspu Malajskiego

• obszary pansejsmiczne z rzadkimi i słabymi wstrząsami (Masyw Centralny, obszar Morza Północnego, Ural, Wielkie Góry Wododziałowe),

• obszary asejsmiczne, nie nawiedzane przez wstrząsy (stare platformy kontynentalne).

Źródło fal sejsmicznych podczas trzęsienia Ziemi znajduje się w głębi Ziemi i stanowi ognisko trzęsienia Ziemi, czyli hipocentrum. Z ogniska rozchodzą się fale we wszystkich kierunkach docierając do powierzchni Ziemi. Punkt na powierzchni znajdujący się w najkrótszej odległości od hipocentrum, do którego fale sejsmiczne docierają najwcześniej, to epicentrum. Tu wstrząs jest najsilniej odczuwalny i powoduje najdotkliwsze zniszczenia.

31. Wyjaśnij istotę zjawisk wulkanicznych, przedstaw podział wulkanów ze względu na kształt stożka i wskaż na mapie obszary największej aktywności wulkanicznej

Wulkanizm, kojarzący się z rzymskim bogiem ognia Vulcanusem, obejmuje wszystkie zjawiska

związane z działalnością wulkanów, a zatem wydobywanie się płynnych, stałych i gazowych produktów wulkanicznych. Tworzą je: magma oraz rozdrobnione siłą wybuchu materiały skalne (piroklastyczne) i gazy wulkaniczne.

Miejsce ich wydobywania się, czyli erupcji, nazywamy wulkanem. Erupcja dokonuje się bądź poprzez komin i krater wulkanu - tworzą się wówczas stożki wulkaniczne, bądź poprzez szczeliny, wtedy powstają rozległe pokrywy wulkaniczne. Erupcje wulkaniczne dokonują się pod wpływem ciśnienia gazów lub wskutek przemieszczeń materiału w skorupie ziemskiej wyciskających płynną magmę ku powierzchni Ziemi.

Zależnie od rodzaju wyrzucanego materiału i przebiegu wybuchów wyróżnia się wulkany:

• płaskie, tarczowe, z których wydobywa się tylko lawa, np. wulkany Hawajów

• eksplozywne, o gwałtownym wybuchu, wyrzucające tylko materiały piroklastyczne, czyli bloki, okruchy skał, drobne fragmenty zastygłej w powietrzu lawy (bomby, lapille), rozpyloną lawę tworzącą popioły, np. wulkany Gwatemali, Filipin

• stratowulkany, mieszane, wyrzucające produkty płynne i stałe, stanowiące większość wulkanów na lądach, np. Wezuwiusz (Włochy), Fudżijama (Japonia)

Wyróżnia się wulkany czynne, drzemiące i wygasłe.

Na świecie jest obecnie około 450 wulkanów lądowych. Za wygasłe uważa się takie, których wybuchu nie zachowała pamięć ludzka, wiele jest jednak wulkanów drzemiących. W Europie do czynnych wulkanów należą

m. in.: Etna na Sycylii, Stromboli na Wyspach Liparyjskich, Wezuwiusz, Santoryn w Grecji, Hekla na Islandii. Obszary wygasłych wulkanów znajdują się m. in. w Masywie Centralnym we Francji, w Górach Eifel w Niemczech, w Polsce - Góra Św. Anny

Występowanie wulkanów na Ziemi jest ściśle związane ze strefą młodej aktywności górotwórczej i z obszarami aktywnych trzęsień Ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają na kontynencie wzdłuż ich krawędzi oraz wzdłuż rowów oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa Południowa, wyspy Japonii, Filipin.

Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Środkowoatlantyckim, na Islandii, w Afryce wschodniej.

32. Omów rodzaje wietrzenia skał

Pod wpływem oddziaływania atmosfery, hydrosfery i biosfery w skałach na powierzchni Ziemi zachodzą zmiany fizyczne i chemiczne określane jako wietrzenie skał. Wietrzenie jest procesem rozpadu, rozluźniania skał, bądź ich chemicznej przemiany. Obejmuje zarówno powierzchniową warstwę Ziemi, jak i warstwę przypowierzchniową z reguły do głębokości kilku lub najwyżej kilkudziesięciu metrów.

Wietrzenie obejmuje dwa procesy:

• wietrzenie fizyczne (mechaniczne) zachodzące pod wpływem nasłonecznienia powodującego różnice w objętości skał - nagrzewane rozszerzają się termicznie, wychładzane - kurczą. Powtarzalność tych zmian wywołana różnicami temperatur między dniem i nocą powoduje naprężenia i pękanie skał. Na obszarach pustyń skały mogą nagrzać się do temperatury 80 °C w ciągu dnia i wychłodzić nocą do 0 °C. Inną przyczyną wietrzenia fizycznego jest zmiana objętości wody wypełniającej szczeliny i spękania skał. Zachodzi ona podczas zamarzania i rozmarzania wody - ten rodzaj wietrzenia mechanicznego określa się jako zamróz lub wietrzenie mrozowe. Podobną rolę wywierania ciśnienia na ściany szczelin skał wskutek zmiany objętości odgrywa krystalizacja soli w szczelinach. Wietrzenie solne odgrywa duże znaczenie w klimatach suchych.

• wietrzenie chemiczne prowadzące do zmiany składu chemicznego skały, np. wapienie pod wpływem wody ulegają rozpuszczeniu. Wietrzenie to może polegać m. in. na rozpuszczaniu, uwadnianiu, utlenianiu, uwęglanowieniu. Zachodzi na obszarach zawsze odznaczających się obecnością wody.

W wietrzeniu skał mogą pewną rolę odgrywać organizmy. Ich oddziaływanie ma postać wietrzenia mechanicznego, gdy np. korzenie roślin wnikaja w szczeliny i rozluźniają skały, lub chemicznego, gdy oddziałują wydzielanymi substancjami chemicznymi. Niekiedy wyróżnia się oddzielnie wietrzenie biologiczne.

Produktem wszystkich typów wietrzenia jest pokrywa luźnych skał czyli zwietrzelina. Odgrywa ona istotną rolę w powstawaniu gleb. Wietrzenie silnie związane jest z klimatem. W klimatach zimnych dominuje zamróz, którego produktem są ostrokrawędziste rumowiska - gołoborza, rumosze skalne. W klimatach umiarkowanych wietrzenie ma związek z obecnością wody - zimą ujawni się głównie jako wietrzenie mrozowe, a latem jako chemiczne. W warunkach gorącego suchego klimatu zachodzi wietrzenie insolacyjne, a z powodu dużego parowania wody także solne - woda paruje zawsze w postaci chemicznie czystej, stąd dochodzi do koncentracji soli w gruncie. W klimatach gorących i wilgotnych dominuje wietrzenie chemiczne doprowadzające do powstania gliniastych pokryw zwietrzelinowych, np. laterytowych z dużą zawartością związków żelaza.

33. Przedstaw działalność wód płynących

Działalność rzek należy do najbardziej powszechnych procesów rzeźbotwórczych. Na większości obszarów lądowych rzeki są najważniejszym czynnikiem rzeźbotwórczym. Praca rzek polega na erozji

rzecznej, transporcie materiału i jego akumulacji.

Niszczenie obszaru, przez który rzeka płynie jest wynikiem:

• erozji wgłębnej (dennej) - rzeka pogłębia koryto rzeczne

• erozji bocznej - rzeka oddziałuje na brzegi koryta rzecznego

• wstecznej (źródłowej) - rzeka poszerza niszę źródliskowej

Zróżnicowanie erozji, jej intensywność warunkowane są głównie odpornością skał podłoża, ale nie bez znaczenia są też - spadek rzeki, prędkość płynięcia, ilość niesionego materiału.

Erozja wgłębna odgrywa największe znaczenie w górnym biegu rzeki, gdzie jest duży spadek. Polega na szorowaniu dna niesionym materiałem skalnym pochodzącym ze zboczy, dna, uderzaniu nim o dno i odrywaniu od niego kolejnych fragmentów skalnych, w wyniku czego tworzy się stromościenna dolina o przekroju w kształcie litery V.

Erozja boczna doprowadza do poszerzania koryta rzecznego. Zachodzi w biegu środkowym, gdzie rzeka ma już mniejszy spadek, ale prowadzi znacznie więcej wody wskutek zasilania przez dopływy. Tu też zaczyna

dominować transport materiału nad erozją wgłębną. Erozja boczna wiąże się z krętymi korytami, w których nurt

przemieszcza się od jednego brzegu do drugiego. Rzeka podcina wklęsłe brzegi, a materiał z niszczenia akumuluje na brzegach wypukłych. Rzeka posiada największą prędkość w nurcie, stąd podcinanie skarpy brzegu może odbywać się z prędkością nawet kilkudziesięciu metrów na rok. Niszczenie brzegów powiększa krętość

rzeki. Powstają zakola rzeczne (meandry), a dolina ulega znacznemu poszerzeniu.

Erozja wsteczna - zachodzi przede wszystkim w biegu górnym, a w biegu środkowym i dolnym jedynie na progach skalnych. W miejscu wypływu wody podziemnej zasilającej rzekę tworzy się nisza (rodzaj

zagłębienia). Wypływ wody, zwłaszcza, gdy wody te są pod ciśnieniem, poszerza otwór, a ściany niszy cofają się. Dochodzi do cofania się źródła, w efekcie czego długość rzeki się zwiększa.

Akumulacja w korycie rzeki zachodzi tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi mniej wody

oraz w odcinku ujściowym. W wyniku akumulacji tworzą się łachy, np. łachy meandrowe, mielizny, widoczne przy niższych stanach wody, a w biegu dolnym materiał niesiony przez rzekę osadza się przy jej ujściu. Podczas powodzi i wylewów rzek, namuły rzeczne nadbudowują równiny nadrzeczne, nazywane równinami zalewowymi lub tarasem zalewowym. Rzeka osadza materiał przy ujściu, jeśli zbiornik wodny, do którego uchodzi jest płytki, brak jest prądów przybrzeżnych oraz nie występują pływy. Akumulowany materiał tworzy stożek napływowy, czyli deltę. Określenia tego użył po raz pierwszy w starożytności Herodot, który zauważył podobieństwo równiny przy ujściu rzeki do greckiej litery - delty. Największą deltę na świecie wytworzyła Amazonka (100 tys. km2), wielkie delty tworzą Ganges z Brahmaputrą, Mississipi, Nil, Wołga. Najszybciej rosnącą jest delta rzeki Terek wpadającej do Morza Kaspijskiego (450 m/rok).

Poziom ujścia rzeki wyznacza tzw. bazę erozyjną. Jest to poziom, poniżej którego rzeka nie może już pogłębiać swojego koryta. Przyjmuje się, że rzeki w wyniku erozji wgłębnej dążą do jej osiągnięcia. Baza erozyjna może ulec zmianie np. w wyniku ruchów tektonicznych obniża się, a wtedy rzeka zwiększa erozję wgłębną.

34. Omów niszczącą i budującą działalność wiatru

Wiatr dzięki swej zdolności do unoszenia, transportu i akumulacji drobnego materiału, takiego jak pył, piasek, może przekształcać powierzchnię Ziemi. Tę rzeźbotwórczą działalność wiatru nazywamy działalnością eoliczną. Polega ona na wywiewaniu materiału - deflacji, niszczeniu skał niesionym materiałem - korazji oraz na akumulacji materiału, w wyniku której powstają różne formy wydmowe.

Działalność wiatru zachodzi zwłaszcza tam, gdzie:

• podłoże pozbawione jest szaty roślinnej, głównie z powodu niedoborów wody, przez co i grunt jest suchy

• występuje luźny materiał - piasek, żwir, pył

• brak jest większych przeszkód, które mogłyby tworzyć bariery dla wiatru

Takimi obszarami są pustynie strefy gorącej i umiarkowanej, a także strefy wybrzeży morskich lub brzegi dużych jezior (Bajkał, Michigan). Szczególnym przykładem są zimne pustynie polarne.

Działalność wiatru doprowadza do powstania wielu charakterystycznych form terenu. Są to m.in.:

niecki deflacyjne -zagłębienia terenu powstałe w wyniku nieustannego wywiewania luźnego materiału

grzyby skalne - właściwe pustyniom skalistym, charakterystyczne podcięcie odosobnionych form skalnych. Ich powstanie związane jest z większą zdolnością przenoszenia ziaren piasku przez wiatr tuż nad gruntem. Im wyżej, tym ilość materiału jest mniejsza, uderzeniom piasku podlega więc głównie dolna część skałek

graniaki - są to niewielkie okruchy skał o wyszlifowanych piaskiem powierzchniach oddzielonych ostrymi krawędziami

wydmy - formowane na obszarach piaszczystych mogą przybierać różne kształty. Barchany mają kształt półksiężyca zwróconego stroną wypukłą do kierunku wiania wiatru (Sahara Zachodnia, Pustynia Libijska, Kara-kum, Kyzył-kum, Takla Makan, Ałaszan, wybrzeża morskie). Na terenach wilgotnych powstają wydmy paraboliczne - ich ramiona przytrzymywane są przez wilgoć w podłożu, bądź przez kępy roślinności, przez co wydma nabiera kształtu półksiężyca o ramionach skierowanych do wiatru. Dla Półwyspu Arabskiego, Australii, Pustyni Kalaharii charakterystyczne są podłużne, ciągnące się czasem kilkaset kilometrów wydmy seify

pokrywy lessowe -uformowały się z pyłu zaakumulowanego na przedpolach pustyń (stepy) oraz na przedpolach dawnych lądolodów. Pył wywiany z przedpola Lodowca Skandynawskiego utworzył pokrywy lessowe na przedpolu Karpat, Alp, na obszarze Ukrainy i Pogórza Kazachskiego. Pokrywy lessu w Chinach są natomiast współczesne - tworzone są z materiału wywiewanego z pustyń Azji Środkowej (z Gobi).

35. Omów niszczącą i budującą działalność mórz

Działalność rzeźbotwórcza wód morskich rozwija się w strefie wybrzeża. Spośród czynników naturalnych najsilniej wpływają na rozmiar i zasięg działalności morza, klimat, w którym położone jest wybrzeże oraz budowa geologiczna. Istotną rolę odgrywają ruchy wody morskiej - falowanie, obecność pływów i prądów morskich. Działalność morza jest często zakłócana gospodarką człowieka, np. poprzez budowę portów, osuszanie zatok, jak w Holandii, budowę wałów ochronnych.

Działalność morza jest zarówno niszcząca - nazywamy ją abrazją, jak i budująca, czyli akumulacyjna.

Działalność niszcząca - abrazja: przeważa na wybrzeżach wysokich. Fale sztormowe uderzając z dużą energią o brzeg, podcinają go - tworzy się nisza abrazyjna. Powyżej na wysokim brzegu rozwijają się procesy osuwiskowe o obrywy. Prowadzi to do utworzenia stromej ściany - klifu.

Działalność budująca morza rozwija się przede wszystkim na wybrzeżach płaskich i piaszczystych doprowadzając do powstania plaż, mielizn, mierzei. Wybrzeża niskie są nadbudowywane także przez rzeki uchodzące do morza i tworzące delty, a nawet przez organizmy, np. rafa koralowa.

Charakterystyka wybranych form powstałych w wyniku działalności morza:

Klif (faleza) - jest stromym stokiem, ścianą skalną. U podnóża klifu tworzy się platforma abrazyjna. Klif, który znalazł się poza zasięgiem fal morskich i nie może się dalej rozwijać tworzy tzw. klif martwy. Niszczenie klifu jest uwarunkowane nie tylko siłą fali przyboju, ale też odpornością skał wybrzeża. Skały twarde, odporne mogą utworzyć łuki, mosty, kominy znajdujące się na przedpolu dzisiejszej linii brzegowej.

Mierzeja - jest piaszczystym wałem oddzielającym zatokę od otwartego morza. Mierzeja, która nie zamknęła całkowicie zatoki to kosa. Mierzeja tworzy się przez akumulację piasku niesionego przybrzeżnymi prądami, zamykając zatokę tworzy jezioro, a jedynie odcinając - zatokę.

Lido - piaszczyste usypisko przybrzeżne utworzone przez prąd przybrzeżny wspomagany przez falę przyboju i wynurzone z morza. Oddziela od morza lagunę, czyli płytki, przybrzeżny zbiornik wodny połączony z morzem kanałem odpływowym. W przeciwieństwie do mierzei, lido nie zamknie całkiem laguny - uniemożliwiają to

pływy (przypływ i odpływ).

Jest kilka klasyfikacji wybrzeży morskich, a otojedna z nich:

• mierzejowo-zalewowe, np. okolice Zatoki Gdańskiej

• lidowo-lagunowe, np. wybrzeże Zatoki Meksykańskiej (mapa)

• szkierowe, składające się z archipelagów drobnych wysp, które są garbami ukształtowanymi przez lądolód, np. wybrzeże Sztokholmu, wysp Alandzkich

• fiordowe, powstałe w wyniku zatopienia przez morze dolin rzecznych przeobrażonych uprzednio przez lodowiec (żłobów lodowcowych)

• riasowe - morze wypełniło dolne odcinki dolin rzecznych przekształcając je w głębokie zatoki, np. wybrzeże Bretanii, północno-zachodniej Hiszpanii, południowo-zachodniej Irlandii

• dalmatyńskie, powstałe w wyniku zatopienia obszaru górskiego o przebiegu pasm równoległym do linii brzegowej

36. Przedstaw wielkie formy ukształtowania dna oceanicznego

Skorupa ziemska ma pod Oceanm Światowym odmienną budowę niż w obrębie kontynentów. Osiąga ona grubość 6-7 km i jest zbudowana ze skał osadowych o średniej miąższości 300-500 m (skał tych nie ma na szczytach grzbietów śródoceanicznych), pod którymi występuje kompleks skał krystalicznych; górną część tego kompleksu (grubość 0,7-2 km) tworzą bazalty toleitowe, w górze w postaci law poduszkowych, w dole w postaci zespołu dajkowego, dolną zaś prawdopodobnie gabra hornblendowe, dioryty, diabazy i serpentynity. W pasie grzbietów śródoceanicznych skorupa ziemska jest bardzo ścieśniona i w jej głąb wnika rozgrzana materia górnego płaszcza; w strefach przejściowych (łuki wysp, morza marginalne) natomiast skorupa ziemska jest pogrubiona (w starych łukach nawet do 35 km).

Nowe dno oceanu tworzy się w dolinach ryftowych, stanowiących oś grzbietów śródoceanicznych; strefa subdukcji (niszczenia dna oceanicznego) pokrywa się rowami głębokomorskimi.

Rzeźba dna oceanicznego

Ze względu na złożoną budowę geologiczną i bardzo urozmaiconą rzeźbę w dnie oceanicznym wydziela się:

podwodne obrzeże kontynentalne; zajmuje ono ok. 23% powierzchni dna Oceanu Światowego; obejmuje: szelf, stok i podnóże kontynentalne,

strefę przejściową dna oceanu; zajmuje 8,5% powierzchni dna Oceanu Światowego; obejmuje: baseny morskie, łuki wysp wulkanicznych i rowy oceaniczne,

właściwe dno oceaniczne, tzw. łoże oceanu, zajmujące ok. 69% powierzchni dna Wszechoceanu; są to baseny oceaniczne i grzbiety śródoceaniczne.

Dno Oceanu Światowego (schemat); podwodne obrzeże kontynentalne: 1 - szelf, 2 - skok kontynentalny, 3 - kanion, 4 - podnóże kontynentalne, platformy oceaniczne: 5 - gujot, 6 - równina abysalna, 7 - góry podwodne, 8 - grzbiet śródoceaniczny, 9 - rów głębokowodny, 10 - łańcuch wysp, 11 - morze przybrzeżne

37. Omów wielkie formy ukształtowania powierzchni lądów i wskaż na mapie wybrane przykłady

Wielkimi formami ukształtowania terenu na lądach są niziny, wyżyny i góry. Rozmieszczenie obszarów nizinnych, wyżynnych i górskich na poszczególnych kontynentach jest niejednakowe. Niziny przeważają w Europie, w Australii z Oceanią oraz Ameryce Południowej; zajmują ok. połowę powierzchni. Najmniejszą zaś powierzchnię mają niziny na Antarktydzie oraz w Afryce, w której przeważają wyżyny. Wysokie góry stanowią zwykle mały procent powierzchni lądów, największy w Azji.

Niziny są to obszary położone nisko — do 300 m n.p.m. Mogą być płaskie (wtedy nazywane są równinami), faliste lub pagórkowate. Naj­częściej niziny rozciągają się wzdłuż wybrzeży (niziny nadmorskie), a niekiedy zajmują wielkie przestrzenie w obrębie lądów, np. Nizina Amazonki 5 min km².

Budowa geologiczna nizin i ich pochodzenie są różne. Są niziny, które powstały wskutek niewielkiego wynurzenia obszaru platformy, np. Nizina Wschodnioeuropejska czy Zachodniosyberyjska. Inne niziny to obszary o skomplikowanej nieraz budowie geologicznej, obniżone tektonicznie i zasypane osadami akumulacji rzecznej, lodowcowej, jak np. Niż Środkowoeuropejski. Niziny takie, jak np. Wielka Nizina Wę­gierska, Mezopotamia, Nizina Amazonki, powstały przez wypełnienie kotlin, zatok czy odnóg morskich osadami przynoszonymi z gór przez rzeki. Inne jeszcze niziny to nisko położone fragmenty starych tarcz czy powierzchni zrównań.

Do nizin zalicza się również depresje, czy obszary położone poniżej poziomu morza. Największą powierzchnię (710 tyś. km²) zajmuje depre­sja nadkaspijska, a najniżej położoną depresją jest rów Jordanu wraz z Morzem Martwym (392 m p.p.m.). Depresje zalane przez jeziora nazywa się kryptodepresjami; a najniżej położoną kryptodepresją jest niecka jeziora Bajkal (1164 m p.p.m.).

Wyżyny to obszary wzniesione ponad 300 m n.p.m., przeważnie słabo rozczłonkowane, często równinne. Budowa geologiczna wyżyn może być bardzo różna. Na przykład wyżynami o budowie płytowej są Wyżyna Kolorado czy Wielka Kotlina; wyżyny na Islandii, Wyżyna Meksykańska czy Dekan są zbudowane z pokryw skal wulkanicznych. Najczęściej wyżyny są odmłodzonymi przez wypiętrzenie powierzchnia­mi zrównań, a ich budowa geologiczna jest nierzadko bardzo skompli­kowana, np. Wyżyna Środkowosyberyjska, Tybet, Wyżyna Brazylijska.

Wyżyny zajmują niekiedy znaczne obszary, np. Mongolska 3 min km², Tybet 2 min km², Irańska 2,5 min km². Wzniesienie wyżyn nad poziomem morza jest różne; wyżyny europejskie położone są przeważ­nie 300—600 m n.p.m. Najwyżej położoną wyżyną jest Tybet 4500—5000 m n.p.m. Wysoko wznoszą się również wyżyny w Afryce, np. Wyżyna Południowoafrykańska 1500—3000 m n.p.m., czy w Ameryce — Wyży­na Meksykańska 2000 m n.p.m.

Wyżynami są również odpowiednio wysoko położone kotliny. Kotli­ny są zwykle formami tektonicznymi, powstałymi przez obniżenie ob­szaru, który pozostaje otoczony przez wzniesienia, najczęściej góry, np. Wyżyna Syczuanu, Kałahari.

Górami nazywa się wysoko wzniesione części powierzchni Ziemi, mniej lub bardziej rozczłonkowane i odgraniczone od przyległych ob­szarów nizinnych lub wyżynnych. Góry tworzą kulminacje powierzchni Ziemi. Rzeźbę swą zawdzięczają oddziaływaniu czynników niszczących (woda, lód, wiatr) na silnie wzniesione fragmenty skorupy ziemskiej.

Górami pojedynczymi są izolowane stożki wulkaniczne lub izolowa­ne masywy górskie (Wogezy). Najczęściej góry tworzą ciągi i łańcuchy górskie.

Ze względu na wysokość wyróżnia się:

• góry niskie o wysokości do 500 m (Góry Świętokrzyskie);

• góry średnie o wysokości do 1500 m (Beskidy, Sudety, Ru­dawy);

• góry wysokie sięgające powyżej 1500 m (Tatry, Alpy, Hi­malaje).

Najwyższe góry tworzą wielkie łańcuchy opasujące kontynenty. Pas­ma okołopacyficzne mają przebieg południkowy (np. Andy, Kordylie­ry), a łańcuchy europejsko-azjatyckie — równoleżnikowy (np. Alpy, Karpaty, Himalaje). Są to góry fałdowe powstałe w orogenezie al­pejskiej.

Góry zrębowe i fałdowo-zrębowe są rozczłonkowanymi, zaznaczają­cymi się w rzeźbie zrębami, np. Wogezy, Sudety, Góry Świętokrzyskie. Występują często na przedpolu obszarów fałdowych, na obszarach sfaldowanych w poprzednich orogenezach

38. Scharakteryzuj proces i profil glebotwórczy

Gleba jest cienką powierzchniową warstwą skorupy ziemskiej składającą się z cząstek mineralnych i organicznych, zawierającą wodę oraz powietrze, zdolną do zaspokajania potrzeb roślin. W glebie dzięki działalności roślin i drobnoustrojów zachodzą ciągłe przemiany substancji mineralnych w organiczne i odwrotnie. Gleba rozwija się w czasie, podlega przemianom okresowym i ciągłym.

Gleba powstaje w procesie glebotwórczym, na który składają się wietrzenie i procesy biologiczne. Wietrzenie powoduje rozpad litych skał. Właściwy proces glebotwórczy rozpoczyna się z chwilą pojawienia się organizmów na zwietrzałym podłożu, przy czym oba te procesy mogą zachodzić równocześnie. Proces glebotwórczy zależy od cech środowiska, w którym zachodzi. Elementy środowiska, które wpływają na proces powstawania gleb nazywamy czynnikami glebotwórczymi. Należą do nich: klimat, ukształtowanie powierzchni, skała macierzysta (tzn. ta, na której rozwija się gleba), rośliny i zwierzęta, wody.

Profil glebowy, charakteryzuje się występowaniem poziomów. Górną warstwę stanowi poziom próchniczny, gdzie powstaje próchnica, głębiej zalega poziom eluwialny, czyli wymywania - wsiąkające wody wypłukują oraz rozpuszczają składniki pokarmowe gleby i przemieszczają je w głąb gleby do poziomu wmywania. Poniżej tego poziomu zalega skała macierzysta, na której gleba się rozwinęła. W pierwszym stadium kształtowania gleba nieznacznie tylko różni się od skały macierzystej. Taką glebę nazywamy inicjalną, posiada ona słabo wykształcony profil.

Przestrzenny układ głównych typów gleb wykazuje związek ze strefami klimatycznymi. Glebami strefowymi są przede wszystkim: czerwonoziemy, żółtoziemy, szaroziemy, buroziemy, gleby kasztanowe, czarnoziemy, brunatne, bielicowe, tundrowe. Do gleb astrefowych należą: górskie, bagienne, mady, rędziny. Ich powstanie zdeterminowane jest innymi czynnikami niż klimat (np. rędziny występują wszędzie tam, gdzie są skały wapienne, mady w dolinach wielkich rzek).

Cechą gleby jest jej żyzność i urodzajność. Żyzność jest cechą “wrodzoną” gleby, jest to jej zdolność do zaspokajania potrzeb roślin w zakresie składników pokarmowych, wody, powietrza. Zdolność produkcyjną gleby nazywamy urodzajnością. Gleby urodzajne pozwalają osiągać wysokie plony z jednostki powierzchni. Do pewnego stopnia cechę tę można kształtować, np. poprzez nawożenie gleb.

39. Omów rodzaje gleb występujących w strefie klimatów umiarkowanych

W strefach klimatu umiarkowanego ciepłego w zależności od wilgot­ności, występują:

• w zasięgu klimatu morskiego — lasy liściaste zrzucające liście na zimę i lasy mieszane na glebach brunatnych;

• w klimacie kontynentalnym — stepy lesiste na czarnych glebach leśnych, stepy na czarnoziemach, suche stepy na glebach kasztanowych;

• w klimacie skrajnie kontynentalnym — półpustynie i pustynie z buroziemami i glebami szaroburymi.

W strefie lasów zrzucających liście na zimę, w zasięgu klimatu oceani­cznego, w Europie występują lasy liściaste z bukami, a dalej na wschód — w miarę zwiększania się kontynentalizmu klimatu — kolejno: lasy mieszane z grabem, lasy z dominacją dębu szypułkowego i lipy drobnoli-stnej. Na północnej granicy tych lasów mogą występować lasy mieszane liściasto-iglaste. Gleby brunatne, występujące w tej strefie, rozwinęły się na utworach zasobnych w węglan wapnia (np. na glinach morenowych) i odznaczają się wysoką urodzajnością. Lasy mieszane — przy zwiększa­jącym się kontynentalizrnie klimatu — przechodzą w stepy lesiste. Są to najczęściej dąbrowy i płaty stepu łąkowego, pod którymi wykształciły się żyzne szare gleby leśne i czarnoziemy (pod roślinnością stepową). Gleby te w dużym stopniu znajdują się pod uprawą.

Roślinność stepowa, składająca się głównie z roślin zielnych, rozwi­nęła się w klimacie kontynentalnym umiarkowanie suchym. Na utwo­rach zasobnych w wapń, a zwłaszcza na lessach, pod roślinnością stepo­wą rozwinęły się czarnoziemy; należą do najżyźniejszych gleb ze względu na dużą zawartość próchnicy (6—8%, a nawet do 20%) i mineralnych składników pokarmowych, jak również doskonałą strukturę i korzystne warunki wodno-powietrzne. Na czarnoziemach uzyskuje się wysokie plony wartościowych roślin uprawnych (pszenica, buraki cukrowe, roś­liny przemysłowe).

Na południe od stepów wilgotnych, przy mniejszych opadach, roz­winęły się suche stepy ostnicowe o roślinności niższej i mniej zwartej. Leżące pod nimi gleby kasztanowe, o charakterystycznej kasztanowej barwie poziomu próchniczego odznaczają się dość wysoką zasobnoś­cią w składniki pokarmowe. Mogą być wykorzystywane rolniczo, nawet bez nawodnień, pod uprawę takich roślin, jak pszenica, kukurydza, proso, rośliny oleiste oraz pod bawełnę.

W klimacie skrajnie kontynentalnym tej strefy, na utworach lesso­wych lub piaszczystych — pod roślinnością bylicowo-ostnicową o niepeł­nym zwarciu — występują buroziemy, a na pustyniach gleby szarobure. Wartość użytkowa gleb półpustyń i pustyń jest bardzo niska, m.in. ze względu na zasolenie. Buroziemy znajdują się przeważnie pod pastwis­kami (hodowla owiec, bydła). Przy nawadnianiu i jednoczesnym odsa­laniu mogą być brane pod uprawę warzyw i roślin zbożowych.

W klimacie umiarkowanym chłodnym występuje strefa lasów iglas­tych (tajga). Panują tu zimozielone świerk, jodła, sosna oraz zrzucający igły na zimę modrzew. Domieszkę stanowią gatunki drzew zrzucające liście na zimę — brzoza, wierzba i topola. Warstwę runa tworzą głównie krzewinki z rodziny wrzosowatych oraz mszaki i porosty. W strefie tej na utworach lodowcowych i wodnolodowcowych rozwinęły się gleby bielicowe. Są to gleby mało żyzne, ubogie w próchnicę (ok. 1%), zakwa­szone.

40. Porównaj roślinność lasu równikowego i tajgi

W strefie klimatu równikowego, wybitnie wilgotnego, występują wilgot­ne zawsze zielone lasy równikowe, pod którymi rozwinęły się żółtozie-my, czerwonoziemy i czerwonożółte gleby laterytowe. Lasy te charakte­ryzują się ogromną liczbą gatunków i różnorodnością postaci życio­wych. Przeważają rośliny drzewiaste (drzewa, liany), a wśród nich wiele drzew cennych: mahoniowe, kauczukowe, heban, balsa, kakaowiec i in­ne. Roślinność lasu tworzy układ wielowarstwowy, a najwyższa warst­wa sięga 40—50 m.

41. Porównaj roślinność sawanny i tajgi

W strefach klimatu podrównikowego występują różne typy lasów lub sawann oraz duża różnorodność gleb, np. czerwone laterytowe, czarne tropikalne, czerwonobure. W kumacie monsunowym tej strefy i przy dłuższej porze suchej występują lasy zrzucające liście w porze suchej, a pod nimi tworzą się czerwone gleby laterytowe. W miarę dalszego zmniejszania się opadów i większej ich nieregularności, lasy stają się coraz niższe i rzadsze. Przy niskich i nieregularnych opadach lasy te przechodzą w kolczaste zarośla, nazywane w Afryce buszem, w Australii — skrubem, w Ameryce Południowej katingą (caatinga). Sawannę, formację charakterystyczną dla strefy podrównikowej, poras­tają przede wszystkim różne gatunki traw i roślin zielnych oraz mniej liczne gatunki drzew i krzewów, które rosną pojedynczo, grupami lub tworzą zagajniki. Korony drzew mają często kształt parasola. W porze deszczowej roślinność bujnie się rozwija, natomiast w porze bezdeszczowej — zasycha. W miarę jak roczne sumy opadów maleją, sawanny zmieniają się od wysokich i wilgotnych, przez niskie, do ciernistych pustynnych. Bogatsza roślinność utrzymuje się w dolinach rzek. Są to w wilgotniejszym obszarze lasy galeriowe, zbliżone składem gatunko­wym i wyglądem do lasów równikowych.

Gleby tej strefy są użytkowane rolniczo, zazwyczaj ekstensywnie, pod uprawę ryżu, trzciny cukrowej, manioku, kawy, bananów, anana­sów, bawełny.

42. Przedstaw obszar i granice Polski

Powierzchnia lądowa zajmowana przez Polskę wynosi 312 683 km2. Do Polski należy również pas 12 mil wód terytorialnych, strefa powietrzna nad terytorium państwa, jak i odpowiedni wycinek skorupy ziemskiej. Poza wodami terytorialnymi, na Bałtyku posiadamy wyłączność rybołówstwa i prawo do eksploatacji podmorskich złóż mineralnych w tzw. wyłącznej strefie ekonomicznej (powierzchnia 22 tys. km2)

Należymy do średnich pod względem wielkości państw europejskich. Powierzchnią Polska sytuuje się na 9 miejscu wśród 43 państw kontynentu. Pod względem powierzchni nasz kraj wyprzedzają w Europie: Rosja, Ukraina, Francja, Hiszpania, Szwecja, Niemcy, Finlandia, Norwegia.

Położenie Polski w Europie określa się jako “centralne” - w Polsce przyjmuje się, że środkiem kontynentu jest Suchowola położona na pn. -wsch. od Białegostoku.

Zasięg terytorialny Polski podlegał w przeszłości historycznej dużym zmianom. Za czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego obszar Polski wynosił około 250 tys. km2, przed I rozbiorem kraju - 750 tys. km2, a w przededniu II wojny światowej - 390 tys. km2. Trzon terytorium Polski stanowiło dorzecze Wisły i Odry, zaś najbardziej trwałą granicą okazały się w toku historii Karpaty.

Krańcowymi, najdalej wysuniętymi punktami granicy Polski ustalonej w wyniku powojennych umów i układów są:

• na północy - Przylądek Rozewie: 54° 50' szerokości północnej

• na południu - szczyt Opołonek w Bieszczadach: 49° 00' szerokości północnej

• na zachodzie - kolano Odry na zachód od Cedyni: 14° 07' długości wschodniej

• na wschodzie - kolano Bugu na wschód od Strzyżowa: 24° 08' długości wschodniej

Rozciągłość południkowa Polski wynosi 5° 50', czyli 649 km, a rozciągłość równoleżnikowa - mierzona wzdłuż 52° szerokości geograficznej - 10° 01', czyli 689 km.

Konsekwencje rozciągłości równoleżnikowej:

• różnica czasu lokalnego - na wschodnich krańcach Polski Słońce wschodzi i zachodzi o około 40 minut wcześniej niż na zachodnich. W praktyce na obszarze całego kraju obowiązuje jednolity czas urzędowy środkowoeuropejski (w zimie) i wschodnioeuropejski (w lecie)

Konsekwencje rozciągłości południkowej:

• różnice wysokości górowania Słońca

• różnice czasu trwania dnia i nocy

• różnice temperatury

Ogólna długość granic Jadowych wynosi 3021 km, a łącznie z granicami morskimi całkowita długość granicy państwowej — 3520 km.

Obecnie Polska na zachodzie graniczy z Niemcami na odcinku 461,6 km przebiegającym wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej. Granica ta ustalona na konferencji w Poczdamie w 1945 r., a wytyczono ją i ratyfikowa­no w 1950 r. na podstawie porozumienia między Polską a NRD. W 1991 r., po zjednoczeniu Niemiec, trwałość tej granicy została potwierdzona traktatem z RFN. Granica zachodnia zaczyna się na północnym brzegu wyspy Uznam, przecina Zalew Szczeciński i zatokę Warpno, na północ od Gryfina osiąga koryto Odry (ramię zachodnie), którym biegnie w górę rzeki aż do ujścia Nysy Łużyckiej i dalej wzdłuż tej rzeki, aż do zbiegu z granicą z Czechami¹.

Granica południowa z Czechami i Słowacją jest w zasadzie dawną granicą państwa Czecho-Słowacji sprzed 1938 r. Problem spornych obszarów (Śląsk Cieszyński) miał być uregulowany w traktacie pokojo­wym. Granica ta zaczyna się nad Nysą Łużycką, przecina liczne pasma Sudetów i Karpat aż po szczyt Krzemieniec w Bieszczadach. Długość granicy z Czechami wynosi 785,7 km, a ze Słowacją 517,7 km.

Granica wschodnia i lądowa północna została wytyczona na podstawie porozumienia pomiędzy Polską a ZSRR z dnia 16 VIII 1945 r. W 1951 r. zmodyfikowano jej przebieg. Polska uzyskała część Karpat Wschodnich w okolicach Ustrzyk Dolnych w zamian za tereny na zachód od Bugu koło Sokala. W 1958 r. wytyczono północny odcinek granicy na wschód od Zalewu Wiślanego. Po uzyskaniu niepodległości przez Litwę i rozpa­dzie ZSRR (XII 1991 r.) — Polska graniczy na wschodzie z Ukrainą i Białorusią, należącymi do Wspólnoty Niepodległych Państw, oraz z Litwą, a na północy z Rosją, również należącą do WNP, poprzez Obwód Kaliningradzki.

Granica z Ukrainą, o długości ok. 520 km, prowadzi początkowo głównym grzbietem Bieszczadów aż po szczyt Piniaszkowy nad Przełę­czą Użocką, po czym schodzi w dolinę Sanu; po opuszczeniu Karpat przecina wschodni kraniec Kotliny Sandomierskiej oraz pasmo Rozto­cza i dochodzi do Bugu. Dalej biegnie Bugiem.

Od okolic Sobiboru zaczyna się 407,5 km odcinek granicy z Białoru­sią. W pobliżu Janowa Podlaskiego granica opuszcza Bug, dalej bieg­nie przez Podlasie, przecina Puszczę Białowieską, Kanał Augustowski.

Na północ od Kanału Augustowskiego rozpoczyna się 102,4 km odcinek granicy z Litwą biegnący łukiem od Bierżnik do Wiżajn. Dalszy odcinek granicy z Rosją, o długości ok. 209,7 km, został poprowadzony prawie prostolinijnie od Zalewu Wiślanego i Bałtyku.

Pod względem zajmowanej powierzchni Polska znajduje się na 9 miejscu w Europie — po Rosji, Ukrainie, Francji, Hiszpanii, Szwecji, RFN, Finlandii i Norwegii. Polskę zamieszkuje ok. 39 min mieszkań­ców, co stawia Polskę pod względem liczby ludności na 8 miejscu w Europie — po Rosji, RFN, Włoszech, Wielkiej Brytanii, Francji, Ukrainie i Hiszpanii.

Długość granic (1-3) i linii brzegowej (4)

Lp.	Wyszczególnienie	Długość w km	Udział w %
1	całkowita	3582	100,0
2	lądowe	3054	85,3
3	morskie	528	14,7
4	długość linii brzegowej	788	-

Granice z sąsiadami

lp.	Wyszczególnienie	Długość w km	Ważniejsze przejścia graniczne
1	Czechy	790	Cieszyn, Chałupki, Kudowa, Jakuszyce
2	Słowacja	539	Chyżne, Łysa Polana, Piwniczna, Barwinek, Muszyna
3	Ukraina	529	Medyka, Hrebenne, Dorohusk
4	Niemcy	467	Kołbaskowo, Krajnik DIn., Słubice, Świecko, Olszyna, Zgorzelec
5	Białoruś	416	Terespol, Brześć, Kuźnica Białostocka
6	Rosja	210	Gronowe, Braniewo
7	Litwa	103	Ogrodniki, Trakiszki

43. Scharakteryzuj położenie Polski w Europie

Położenie matematyczne	Położenie fizycznogeograficzne	Położenie gospodarczo-polityczne
określają krańcowe punkty obszaru lądowego: • na N - przylądek Rozewie (cp= 54°50' N) • na S - szczyt Opołonek w Bieszczadach (<p = 49°00' N) • na W - zakole Odry w okolicach Cedyni (X = 14°08'E) • na E - zakole Bugu w okolicach Strzyżowa (/. = 24°09' E) rozciągłość obszaru Polski • południkowa = 5°50' (649 km) • równoleżnikowa = 10°01' (689 km na równoleżniku 52 konsekwencje rozciągłości • południkowej: różnice wysokości górowania Słońca, różne nasłonecznienie, różna długość dnia (zimą dzień dłuższy na południu, latem na północy, maks. różnica przekracza 1h) • równoleżnikowej: różnice czasu lokalnego do 40 min. środek geometryczny Polski - ok. 30 km na N od Łodzi (Piątek)	w centrum subkontynentu europejskiego, na przejściu od zwartego i rozległego obszaru wschodnioeuropejskiego do silnie rozczłonkowanego zachodnioeuropejskiego, między Karpatami a Bałtykiem na styku trzech głównych europejskich jednostek strukturalnych (prowincji): prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, paleozoicznych platform i górotworów Europy Zachodniej oraz mezozoiczno-kenozoicznych górotworów systemu alpejskiego w zlewisku Morza Bałtyckiego (99,7% obszaru kraju) w strefie klimatów umiarkowanych ciepłych w obszarze przejściowym między morskim a kontynentalnym	na skrzyżowaniu ważnych transkontynentalnych szlaków komunikacyjnych pomiędzy bardzo silnymi ośrodkami politycznymi (Niemcy, Rosja) w sąsiedztwie silnych centrów gospodarczych, na obrzeżach wielkich systemów integracji gospodarczej i militarnej, do których Polska aspiruje (Unia Europejska, NATO)

44. Omów ukształtowanie powierzchni Polski

Polska położona jest w strefie przejściowej między pozaalpejską Europą Zachodnią a Europą Wschodnią, w miejscu największego przewężenia pomiędzy Europą Północną i Śródziemnomorską. Od północy obramo­wana Bałtykiem, a od południa pasmami górskimi Sudetów i Karpat jest w większości krajem nizinnym. Do wysokości 300 m n.p.m. jest położone ponad 91 % powierzchni kraju, od 300 do 1000 m — ok. 8,5%, a ponad 1000 m zaledwie 0,2%.

Niziny w większości należą do Niżu Środkowoeuropejskiego, jedy­nie niziny północno-wschodnie i Polesie do Niżu Wschodnioeuropejs­kiego. Na południe od nizin występuje pas wzniesień (Sudety z przedgó­rzem, Wyżyna Śląsko-Krakowska i Wyżyna Małopolska), który geologicznie należy do zachodnioeuropejskiego pasa zrębów, rozdzielonych rowami i nieckami, oraz do wschodnioeuropejskiej Wyżyny Wołyńskiej na wschodnich krańcach. Pas ten jest oddzielony kotlinami przedgórski-mi od pogórzy i pasm górskich Karpat .Na terenie Polski występuje północna część łuku Karpat, a przez Przełęcz Łupkowską przebiega granica między Karpatami Zachodnimi i Wschodnimi.

Ukształtowanie Polski, przewaga nizin, równoleżnikowy układ form rzeźby, nisko położone działy wodne ułatwiają powstawanie szlaków komunikacyjnych w kierunku wschód—zachód. Położenie na pograni­czu Europy Zachodniej i Wschodniej sprawiło, że Polska znajduje się na szlaku tranzytowym pomiędzy Europą Zachodnią i Wschodnią oraz Północną i Południową.

Główne rysy ukształtowania Polski są efektem jej położenia na pograniczu głównych geologicznych jednostek strukturalnych Europy, do których należą:

• prekambryjska platforma wschodnioeuropejska;

• paleozoiczna platforma Europy Środkowej i Zachodniej;

• łuk Karpat (obszar fałdowań alpejskich).

45. Przedstaw masy powietrza kształtujące pogodę w Polsce

Masa				Średnia
powietrza	Odmiana	Cechy charakterystyczne		roczna
				częstość
				napływu w %
Powietrze	morskie	PPm	PPk
polarne	(PPm)i	• napływa z W, znad Atlantyku	• napływa ze E, z Europy	94
(PP)	kontynen	• zwykle w postaci mas	wsch. i Azji	(PPm-65
	talne	przetransformowanych (3/4),	• mała wilgotność	PPk - 29)
	(PPk)	rzadziej jako masy świeże	• zimą-duże spadki
		• znaczna wilgotność przez cały	temperatur (silne
		rok	mrozy) przy
		• zimą-przynosi ocieplenia,	bezchmurnym niebie,
		wzrost zachmurzenia, odwilże,	bez opadów
		opady deszczu lub śniegu,	• latem - pogoda
		mgły	słoneczna, upały,
		• latem - przynosi ochłodzenie,	niekiedy silna
		często opady deszczu	konwekcja termiczna i
			burze
Powietrze	morskie	• napływa znad Arktyki, głównie znad Grenlandii,
arktyczne	(PAm) i	Spitsbergenu, płn. Skandynawii i sąsiednich akwenów		4
(PA)	Kontynen talne (PAk)	przynosi pogodę bardzo zmienną, małe zachmurzenie, znaczne spadki temperatur (późne przymrozki wiosenne, wczesne jesienne) najczęściej notowane wiosną i jesienią, najrzadziej w sierpniu
Powietrze zwrotnikowe	morskie (PZm) i kontynen talne (PZk)	• napływa znad Azorów i M. Śródziemnego (morskie) oraz znad Afryki i Azji Mniejszej (kontynentalne) • powietrze morskie zawiera dużo pary wodnej, kontynentalne jest suche, zapylone • powoduje gwałtowne ocieplenia w zimie i okresy bardzo gorącej i parnej pogody latem		2

46. Omów cechy elementów klimatu Polski

Klimat Polski określamy jest określany jako umiarkowany ciepły, przejściowy między morskim i kontynentalnym. Taki typ klimatu wynika z położenia Polski w umiarkowanych szerokościach geograficznych, w zachodniej części kontynentu Eurazji. Cechy przejściowe wynikają z przemiennych wpływów morskich z zachodu i kontynentalnych od wschodu. O przejściowym typie klimatu Polski świadczą:

• dominujący w roku udział mas powietrznych polarnych morskich i kontynentalnych, z niewielką przewagą mas morskich,

• zmienność pogody w roku i zmienność pogód w tych samych porach roku w poszczególnych latach, np. możliwe suche, gorące lato, jak i lato deszczowe, chłodne,

• występowanie aż sześciu pór roku, co wynika z dużej zmienności typów pogody,

• wzrost kontynentalizmu ku wschodowi, co wyraża wzrost rocznej amplitudy temperatury w miarę przesuwania się ku wschodowi.

Klimat w Polsce wykazuje duże zróżnicowanie regionalne, wynikające nie tylko z wpływów oceanicznych i kontynentalnych, ale uzależnione także od wpływu ukształtowania powierzchni.

Latem najcieplej w Polsce jest w okolicach

Poznania, Warszawy i Tarnowa, w Kotlinie Oświęcimskiej i Sandomierskiej - średnia temperatura w lipcu osiąga tu 19°C.

Zimą najcieplej w Polsce jest na krańcach zachodnich i północno-zachodnich - około -1°C.

Latem najchłodniej jest w górach, poza tym na najwyższych wzniesieniach Pojezierza Pomorskiego - około 16,5-17°C

Zimą najchłodniej jest w górach, poza tym na krańcach północno-wschodnich (Suwalszczyzna) - około -5°C.

Temperatura średnia roczna najniższa jest na północo-wschodzie (6°C) oraz w górach, najwyższa w dolinie Odry między Nysą Kłodzką i Kaczawą oraz w okolicach Krakowa (8,5°C).

Ilość opadów w Polsce jest związana z wysokością terenu i jego wystawą ku zachodowi i północo-zachodowi.

Największe ilości opadów otrzymują najwyższe wzniesienia pojezierzy oraz wyżyn Polski Południowej (600-700 mm w roku) oraz góry (ponad 1000 mm, do 1700 mm w roku w Tatrach).

Najmniej opadów otrzymują niziny Polski Środkowej, zwłaszcza Kujawy i Wielkopolska (poniżej 500 mm na rok).

Średnia roczna ilość opadów w Polsce wynosi 600 mm. Najwięcej opadów jest w lecie, co wiąże się z większym udziałem mas morskich w tej porze roku. Opady śnieżne występują od listopada do kwietna, najczęściej w grudniu, styczniu i lutym.

W rozkładzie temperatury i opadów, oprócz wpływów oceanicznych i lądowych oraz ukształtowania powierzchni, istotne znaczenie ma też ekspozycja zboczy. Południowa ekspozycja wpływa na wzrost ilości otrzymywanej energii, a wystawienie zboczy do zachodnich wiatrów zwiększa ilość opadów po stronie dowietrznej i tworzy tzw. cień opadowy po zawietrznej. Znaczenie tego czynnika widać w górach, ale także na pojezierzach, np. Kujawy i Podlasie leżą w cieniu opadowym wzniesień morenowych pojezierzy.

47. Wymień i omów główne cechy klimatu Polski

Klimat na obszarze naszego kraju uwarunkowany jest następującymi czynnikami:

położeniem Polski w umiarkowanych szerokościach geograficznych, co ma wpływ na wysokość górowania Słońca i związaną z tym ilość dostarczanego w roku ciepła i światła, a także na występowanie przeważającej cyrkulacji z zachodu,

dominującym udziałem nizin, obecnością wyżyn i gór na południu kraju,

równoleżnikowym układem krain geograficznych, dzięki czemu masy powietrza z zachodu i wschodu głęboko wnikają nad obszar kraju,

istnieniem rozległej powierzchni lądowej wschodniej Europy i Azji od wschodu i obecnością Oceanu Atlantyckiego od zachodu,

silnym rozczłonkowaniem linii brzegowej Europy Zachodniej, przez co możliwe jest przenikanie nad ląd morskich mas powietrza,

oddziaływaniem ciepłych prądów morskich przepływających u wybrzeży Europy Zachodniej i Północnej.

Klimat Polski, odznaczający się bardzo dużą zmiennością pogód, jest bezpośrednio uwarunkowany rodzajem mas powietrznych napływających nad obszar Polski. Najczęściej są to masy powietrza polarnego morskiego (z sektora zachodniego, wilgotne, latem chłodne, zimą ciepłe) i nieco rzadziej powietrza polarnego kontynentalnego (z sektora wschodniego, suche, latem bardzo ciepłe, zimą bardzo chłodne). Ponadto dociera tu powietrze arktyczne (z sektora północnego, zawsze chłodne) i - najrzadziej - powietrze zwrotnikowe (z sektora południowego, zawsze ciepłe). Kierunek i rodzaj napływającej masy powietrznej jest uzależniony od okresowego rozwoju ośrodków barycznych: niżu islandzkiego (niż całoroczny, głębszy zimą), wyżu azorskiego (wyż całoroczny, najbliżej Europy w lecie), niżu południowoazjatyckiego (w lecie) i wyżu wschodnioazjatyckiego (w zimie).

48. Scharakteryzuj sieć wodną Polski

Rzeki

Obszar Polski leży niemal w całości (99,7%) w zlewisku Morza Bałtyckiego, głównie w dorzeczach dwóch rzek - Wisły i Odry. Do Bałtyku uchodzą także rzeki odwadniające polskie pojezierza: Rega, Parsęta, Wieprza, Słupia, Łupawa, Łeba, Reda, Pasłęka, Bauda (bezpośrednio) oraz Łyna i Węgorapa leżące w dorzeczu Pregoły, a także Czarna Hańcza i Szeszupa należące do dorzecza Niemna. Niewielki fragment Południowo-Zachodniej Polski (0,08% jej powierzchni) znajduje się w zlewisku M. Północnego; są to obszary drenowane przez Izerę i Orlicę leżące w dorzeczu Łaby. Na południu i południowym wschodie Polski też niewielkie obszary są odwadniane do M. Czarnego (0,20% pow. Polski) za pośrednictwem Dunaju (do jego dorzecza należy Orawa) i Dniestru (w skład jego dorzecza wchodzi Strwiąż, którego górny bieg leży w granicach Polski).

W górach i na wyżynach układ sieci rzecznej nawiązuje na ogół do struktury geologicznej, a zwłaszcza do przebiegu głównych form ukształtowania powierzchni oraz odporności skał. Na nizinach układ sieci rzecznej wiąże się z historią plejstoceńskich zlodowaceń, gdy podczas glacjałów dominował równoleżnikowy system odpływu skierowany ku M. Północnemu. Świadectwem tego są pradoliny: Wieprza i Krzny, wrocławsko-magdeburska, warszawsko-berlińska, Noteci i Warty, czy pradoliny pomorskie. W okresie polodowcowym powstały dolne biegi Wisły i Odry, oraz doliny rzek uchodzących do Bałtyku.

Złożona geneza sieci rzecznej Polski, wykorzystywanie przez rzeki odcinków pradolin pochylonych ku zachodowi oraz odcinków dolin o przebiegu południkowym pochylonych ku północy sprawiają, że główne polskie rzeki mają łamany przebieg i rozwinęly swe dorzecza asymetrycznie, z przewagą dopływów prawych. Stosunek lewej części dorzecza do części prawej wynosi:

• w przypadku Wisły 27:73

• w przypadku Odry 30:70

Taki układ sieci rzecznej, w połączeniu z niskimi działami wodnymi, stwarza korzysten warunki do budowy kanałów łączących systemy rzeczne.

Ustrój wodny polskich rzek wynika z cech klimatu. Na ogół rzeki te mają ustrój złożony, śnieżno-deszczowy z dwoma okresami wezbrań, wiosennym spowodowanym roztopami i letnim, wywołanym obfitymi opadami. Niskie stany wód (niżówki) są obserwowane w całej Polsce jesienią.

Niekiedy wezbrania przybierają rozmiary powodzi; zwłaszcza gwałtowny charakter wezbrań cechuje rzeki karpackie. Głónymi sposobami na zmniejszenie fali wezbraniowej są: budowa zbiorników retencyjnych na rzekach, racjonalne zagospodarowanie dolin rzecznych, a także całych dorzeczy.

Jeziora

W Polsce jeziora zajmują 1% powierzchni kraju. Najwięcej jest ich w Polsce Północnej, gdzie są nieodłącznym składnikiem krajobrazu młodoglacjalnego. Najwięcej jezior znajduje się na Pojezierzu Pomorskim (ok. 44% ogólnej ich ilości); są to zbiorniki na ogół niewiekie, o czym świadczy jeziorność tego pojezierza wynosząca 2,4%. Na Pojezierzu Mazurskim leży ok. 28% polskich jezior, są to zbiorniki duże, stąd też jeziorność tego pojezierza przekracza 4,5%.

Polskie jeziora, ze względu na genezę misy jeziornej, należą do różnych typów genetycznych. Najwięcej jest jezior polodowcowych, powstałych dzięki erozyjnej i akumulacyjnej działalności kontynentalnych i górskich lodowców. Na pojezierzach są to polodowcowe jeziora: rynnowe, wąskie, długie o stromych brzegach, urozmaiconej rzeźbie dna; tworzą charakterystyczne ciągi jeziorne o przebiegu południkowym prostopadłe do przebiegu moren czołowych, np. Hańcza, Jeziorak, Juno, Miedwie; morenowe, duże i płytkie o urozmaiconych kształtach, licznych zatokach, półwyspach i wyspach, łagodnych brzegach, np. mamry, Śniardwy, Niegocin, kotły i kociołki, małe, ale głębokie, okrągłe lub owalne o stromych stokach, np. Kociołek, oczka wytopiskowe, małe i dość płytkie, owalne, charakterystyczne dla moreny dennej. W Tatrach i Karkonoszach występują jeziora polodowcowe górskie. Są to jeziora cyrkowe (karowe), zajmujące przestrzeń dawnych pól firnowych,w kierunku doliny zablokowane ryglem skalnym, np. Wielki i Mały Staw w Karkonoszach, Czarny Staw Gąsienicowy i jeziora morenowe, powstałe w wyniku zatarasowania doliny wałem morenowym, np. Morskie Oko.

Na polskim wybrzeżu występują jeziora przybrzeżne (przymorskie), powstałe przez odcięcie od morza niewielkich zatok, zalewów za pomocą wałów brzegowych i wydm. Są to zbiorniki stosunkowo duże, lecz dość płytkie, o płaskich bagnistych brzegach. Największe z nich to: Łebsko, Jamno, Gardno, Wicko, Kopań.

W deltach Wisły i Odry powtały jeziora deltowe: Druzno na Żuławach Wiślanych i Dąbie przy ujści Odry. Są to pozostałości zatok morskich odizolowane osadami rzecznymi, silnie zarastające.

W dolinach dużych rzek występują jeziora rzeczne, są to na ogół starorzecza, odcięte meandry rzeczne (np. Jez. Czerniakowskie, czy Jez. Kamionkowskie w Warszawie) albo tzw. jeziora korytowe, np. Krutyńskie.

Na Polesiu Lubelskim licznie występują jeziora krasowe. W Bieszczadach Jeziora Duszatyńskie są przykładem jezior zaporowych, powstałych wskutek przegrodzenia doliny rzecznej obrywem.

49. Omów typy jezior w Polsce i wskaż na mapie omawiane przykłady

W Polsce jeziora zajmują 1% powierzchni kraju. Najwięcej jest ich w Polsce Północnej, gdzie są nieodłącznym składnikiem krajobrazu młodoglacjalnego. Najwięcej jezior znajduje się na Pojezierzu Pomorskim (ok. 44% ogólnej ich ilości); są to zbiorniki na ogół niewiekie, o czym świadczy jeziorność tego pojezierza wynosząca 2,4%. Na Pojezierzu Mazurskim leży ok. 28% polskich jezior, są to zbiorniki duże, stąd też jeziorność tego pojezierza przekracza 4,5%.

Polskie jeziora, ze względu na genezę misy jeziornej, należą do różnych typów genetycznych. Najwięcej jest jezior polodowcowych, powstałych dzięki erozyjnej i akumulacyjnej działalności kontynentalnych i górskich lodowców. Na pojezierzach są to polodowcowe jeziora: rynnowe, wąskie, długie o stromych brzegach, urozmaiconej rzeźbie dna; tworzą charakterystyczne ciągi jeziorne o przebiegu południkowym prostopadłe do przebiegu moren czołowych, np. Hańcza, Jeziorak, Juno, Miedwie; morenowe, duże i płytkie o urozmaiconych kształtach, licznych zatokach, półwyspach i wyspach, łagodnych brzegach, np. mamry, Śniardwy, Niegocin, kotły i kociołki, małe, ale głębokie, okrągłe lub owalne o stromych stokach, np. Kociołek, oczka wytopiskowe, małe i dość płytkie, owalne, charakterystyczne dla moreny dennej. W Tatrach i Karkonoszach występują jeziora polodowcowe górskie. Są to jeziora cyrkowe (karowe), zajmujące przestrzeń dawnych pól firnowych,w kierunku doliny zablokowane ryglem skalnym, np. Wielki i Mały Staw w Karkonoszach, Czarny Staw Gąsienicowy i jeziora morenowe, powstałe w wyniku zatarasowania doliny wałem morenowym, np. Morskie Oko.

Na polskim wybrzeżu występują jeziora przybrzeżne (przymorskie), powstałe przez odcięcie od morza niewielkich zatok, zalewów za pomocą wałów brzegowych i wydm. Są to zbiorniki stosunkowo duże, lecz dość płytkie, o płaskich bagnistych brzegach. Największe z nich to: Łebsko, Jamno, Gardno, Wicko, Kopań.

W deltach Wisły i Odry powtały jeziora deltowe: Druzno na Żuławach Wiślanych i Dąbie przy ujści Odry. Są to pozostałości zatok morskich odizolowane osadami rzecznymi, silnie zarastające.

W dolinach dużych rzek występują jeziora rzeczne, są to na ogół starorzecza, odcięte meandry rzeczne (np. Jez. Czerniakowskie, czy Jez. Kamionkowskie w Warszawie) albo tzw. jeziora korytowe, np. Krutyńskie.

Na Polesiu Lubelskim licznie występują jeziora krasowe. W Bieszczadach Jeziora Duszatyńskie są przykładem jezior zaporowych, powstałych wskutek przegrodzenia doliny rzecznej obrywem.

50. Scharakteryzuj Morze Bałtyckie i problem jego zanieczyszczenia

Morze Bałtyckie jest śródlądowym, półzamkniętym morzem szelfowym Oceanu Atlantyckiego. Leży w Europie Północnej między Płw. Skandynawskim a środkową i wschodnią częścią kontynentu europejskiego. Łączy się z Morzem Północnym przez Skagerrak, Kattegat i cieśniny duńskie, tj. Sund, Wielki Bełt i Mały Bełt.

Powierzchnia Bałtyku wynosi 415,3 tys. km2, magazynuje on 21,7 tys. km3 wody. Jest morzem płytkim, średnia głębokość wynosi zaledwie 52 m, a największa 459 m w Głębi Landsorckiej. Linia brzegowa morza jest bardzo dobrze rozwinięta, ma wiele zatok, z których największymi są: Botnicka, Fińska z Narewską, Ryska, Gdańska, Pomorska, Meklemburska, Kilońska, Fanö.

Morze Bałtyckie ma wiele wysp; największe to: Gotlandia, Olandia, Fanö (Szwecja), Sarema, Hiuma, Muhu (Estonia), Wyspy Alandzkie (wpisane na listę światowych zabytków przyrody UNESCO), Kimiuo, Raippaluto, Hailuoto (Finlandia), Bornholm (Dania), Rugia, Uznam (Niemcy), Wolin (Polska).

Wybrzeża Bałtyku są urozmaicone i różnorodne. Brzegi południowe i południowo-wschodnie są przeważnie niskie, piaszczyste, miejscami z polami wydm oraz z długimi mierzejami, odcinającymi od otwartego morza płytkie zalewy, których największymi są: Kuroński, Wiślany, Szczeciński, lokalnie wystepują tutaj też wybrzeża klifowe. Na północy brzegi Bałtyku są wyższe, skaliste, przeważnie typu szkierowego i fiordowego. Wzdłuż wybrzeży Szwecji i Finlandii rozciągają się rozległe archipelagi wysp szkierowych; najwięcej jest ich na Morzu Archipelagowym, między wybrzeżem fińskim a Wyspami Alandzkimi.

Powierzchnia zlewiska Morza Bałtyckiego wynosi 1,721 mln km2 (17% pow. Europy); głównymi dopływami tego morza (wg wielkości odpływu) są: Newa, Wisła, Dźwina, Niemen, Odra, Gota, Kemi, Lulea.

Morze Bałtyckie w całości leży na szelfie kontynentalnym, którego powierzchnia jest nierówna z nieckowatymi głębinami, zwanymi tu basenami (Gotlandzki, Bornholmski, Gdański, Arkoński), połączonymi rynnami (np. Bornholmską, Słupską, Kadet) lub rozdzielonymi progami podmorskimi oraz ławicami (np. Bornholmską, śłupską, Środkową). Północna część morza jest misą wyżłobioną przez lądolód skandynawski w prekambryjskim, skalistym podłożu tarczy bałtyckiej, natomiast część południowa jest olbrzymią moreną denną.

Morze Bałtyckie dzieli się na siedem regionów; są to:

• Botnik Północny (Zatoka Botnicka), jest to region Bałtyku najdalej wysunięty na północ, ograniczony od południa archipelagiem wysp Kvarken; zajmuje pow. 36260 km2, magazynuje 1481 km3 wody, ma średnią głębokość 40,8 m, największą 146 m;

• Botnik Południowy (Morze Botnickie) rozciąga się na południe od archipelagu Kvarken do Wysp Alandzkich; w jego skład wchodzą także akweny leżące na wschód i zachód od Wysp Alandzkich, tj. Morze Alandzkie i Morze Archipelagu; zajmuje on pow. 79257 km2, magazynuje 4889 km3 wody, średnia głębokość tego morza wynosi 61,7 m, największa 294 m;

• Zatoka Fińska jest regionem Bałtyku najdalej wysuniętym na wschód (do ujścia Newy), granica zachodnia zatoki jest umowna, biegnie ona od fińskiego płw. Hanko do pn.-zach. krańca brzegu estońskiego; akwen ten zajmuje powierzchnię 29498 km2, magazynuje 1098 km3 wody; jest stosunkowo płytki, głębokość średnia wynosi zaledwie 37,2 m, największa 123 m;

• Zatoka Ryska jest częścią Morza Bałtyckiego osłoniętą od północy wyspami: Hiuma, Muhu i Sarema; zajmuje powierzchnię 17913 km2, magazynuje 406 km3 wody, jest płytka, głębokość średnia wynosi 22,7 m, największa 51 m;

• Bałtyk Właściwy jest główną częścią Morza Bałtyckiego, sięga do cieśnin duńskich i obejmuje: Basen Gotlandzki z Głębią Landsorcką (459 m) i Głębią Gotlandzką (249 m), Zatokę Gdańską z Głębią Gdańską (113 m) i Zalewem Wiślanym, Rynnę Słupską, Ławicę Środkową, Ławicę Słupską, Ławicę Odrzańską, Basen Arkoński, Basen Bornholmski z Głębią Bornholmską (105 m), Ławicę Bornholmską, Zatokę Pomorską z Zalewem Szczecińskim i Zalew Kuroński. Zajmuje powierzchnię 209930 km2, magazynuje 13045 km3 wody, średnia głębokość tego akwenu wynosi 62,1 m, największa 459 m,

• cieśniny duńskie (Sund, Wielki Bełt, Mały Bełt, Fehmarn Bełt) stanowią wraz z Kattegatem tzw. region przejściowy Bałtyku - jedyną drogę wymiany wód z Morzem Północnym i Oceanem Atlantyckim; łączna ich powierzchnia wynosi 20121 km2, ilość zmagazynowanej wody 287 km3, średnia głębokość 14,3 m, największa 38 m. Cieśniny duńskie wraz z zatokami Kilońską i Meklemburską są nazywane Morzem Bełtów,

• Kattegat jest regionem, w którym następuje mieszanie się wody mórz Północnego i Bałtyckiego; od pn.-zach. graniczy ze Skagerrakiem, od pd. z Morzem Bełtów. Obejmuje powierzchnię 22287 km2, magazynuje 515 km3 wody, średnia głębokość osiaga 23,1 m, największa 109 m.

Właściwości wody morskiej Bałtyku wynikają z jego położenia i ograniczonego kontaktu z oceanem.

Temperatura wód powierzchniowych odznacza się dużymi wahaniami w ciagu roku. Średni jej przebieg kształtuje się od 1°C w lutym do 17-19°C w lipcu i sierpniu na pd. i pd.-wsch. i 12-13°C w pn. części Morza B; wartości średnie roczne wahają się w granicach 8-9°C.

W Zat. Botnickiej i wschodniej części Zat. Ryskiej zlodzenie morza występuje od listopada do maja, w pd. części Bałtyku jest ono na ogół niewielkie. Na polskim wybrzeżu zjawiska lodowe pojawiają się zazwyczaj w drugiej połowie stycznia i utrzymują się do początku marca, z wyjątkiem zalewów Szczecińskiego i Wiślanego, gdzie występują już w połowie grudnia. W czasie surowych zim pokrywa lodowa zajmuje ponad 250 tys. km2 morza stwarzając ciężkie warunki dla żeglugi na płytszych wodach Bałtyku; lód osiąga wtedy grubość 50-70 cm.

Morze Bałtyckie jest największym na świecie morzem słonawym. Przeciętne zasolenie jego wód powierzchniowych wynosi: 7-8‰ w Bałtyku Właściwym i 2-3‰ w Zat. Fińskiej. Zasolenie wód morza zwiększa się wyraźnie wraz z głębokością. I tak zasolenie wód dennych w Głębi Bornholmskiej wynosi 15‰, w głębiach Gdańskiej i Gotlandzkiej 13-14‰, Głębi Landsorckiej 11‰, Głębi Alandzkiej już tylko 7-8‰, Botniku Południowym 6-7‰ i Botniku Północnym zaledwie 4-5‰.

Pod względem temperatury i zasolenia wody Morza bałtyckiego charakteryzuje struktura wielowarstwowa, najwyraźniejsze są jednak dwie warstwy: górna izohalinowa warstwa wód wysłodzonych pochodzących z rzek i opadów, charakteryzująca się mniejszą gęstością oraz dolna izotermiczna warstwa wód słonych pochodzenia oceanicznego (wlewy z Morza Północnego).

Ogólna cyrkulacja wód w Morzu Bałtyckim ma charakter cyklonalny, przeciwny ruchowi wskazówek zegara. Wzdłuż polskiego brzegu morskiego płynie z zachodu na wschód. prąd powierzchniowy o prędkości kilku do kilkunastu cm/s, wywołany wiatrem zachodnim. Główny jednakże prąd, płynie ze wschodu na zachachód wzdłuż wybrzeży Szwecji, wyprowadza on nadmiar wód bałtyckich przez cieśniny duńskie do Morza Północnego. Pośrodku morza tworzą się odrębne zawirowania; zwłaszcza w czasie silnych sztormów powstają liczne wiry, powodujące intensywne pionowe mieszanie wody.

Mimo śródlądowego charakteru, Bałtyk odznacza się dużym falowaniem wiatrowym; należy on do mórz burzliwych. Fale są krótkie i strome. Podczas przeciętnego sztormu powstaje fala wysokości 4-5 m i długości 60-80 m; największe wysokości fal wiatrowych osiagają 9 m. Podczas sztormów powstają znaczne podpiętrzenia względnie obniżenia poziomu wody u wybrzeży.

Pływy na Morzu Bałtyckim są niewielkie, półdobowe, zmniejszające się w kierunku wschodnim. Docierająca z Morza Północnego fala pływowa zanika szybko już w cieśninach duńskich; w Kattegacie fale pływowe osiagają wysokość 30-40 cm, w Zat. Kilońskiej - do 10 cm, na Bałtyku Właściwym - 1-3 cm, w północnej części Zat. Botnickiej - ok. 0,5 cm, na wschodnich krańcach Zat. Fińskiej - ok. 10 cm.

Morze Bałtyckie jest morzem półzamkniętym o dodatnim bilansie wód. Mimo ograniczonego kontaktu z Morzem Północnym w jego bilansie wodnym nader ważną rolę grają wlewy wód z tego morza. Bałtyk otrzymuje rocznie 250 km3 wody w postaci opadu atmosferycznego i 470 km3 wody w postaci dopływu rzecznego (głównie: Newą, Wisłą, Odrą, Niemnem i Dźwiną). Z morza paruje rocznie 200 km3 wody i 514 km3 wody rocznie odpływa do Morza Północnego. Nieregularne wlewy słonych wód oceanicznych są trudne do oszacowania. Wody oceaniczne odświeżają głębsze warstwy Morza Bałtyckiego podnosząc w nich zawartość tlenu i zwiększając ich zasolenie.

Wymiana wody w Morzu Bałtyckim odbywa się średnio co 42 lata; Botnik Północny wymienia wodę przeciętnie co 15 lat, Botnik Południowy - co 24 lata, Bałtyk Właściwy - co 28 lat, wody Zat. Finskiej wymieniają się co 10 lat, Zat. Ryskiej - co 14 lat, wymiana wód w cieśninach dunskich odbywa się co pół roku, w Kattegacie - co rok.

Nad Bałtykiem leży dziewięć państw: Dania, Szwecja, Finlandia, Rosja, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska i Niemcy. W zlewisku tego morza żyje ok. 80 mln ludzi, w tym 16 mln w pobliżu jego brzegów. Dla pąństw nadbałtyckich morze ma olbrzymie znaczenie komunikacyjne i handlowe. Główne drogi z Morza Bałtyckiego na Morze Północne i Ocean Atlantycki prowadzą przez Wielki Bełt i Kanał Kiloński, mniejsze statki mogą korzystać z Sundu. Małe statki rzeczno-morskie i barki mogą korzystać z połączeń z Morzem Białym (przez Kanał Białomorsko-Bałtycki), z Morzem Kspijskim i Morzem Czarnym (przez Wołżańsko-Bałtycką Drogę Wodną i Kanał Wołżańsko-Doński.

Na Morzu Bałtyckim szczególnie silnie jest rozwinięta żegluga promowa, zarówno z pn. na pd. (m.in. Ystad-Świnoujście, Ystad-Gdańsk, Gdańsk-Oxelösund, Gdańsk-Helsinki), jak i z zach. na wsch. (m.in. Travemünde-Hanko, Sztokholm-St. Petersburg, Sztokholm-Turku, Sztokholm-Helsinki). Ważniejsze porty nad Bałtykiem to: Göteborg, Helsingborg, Malmö, Trelleborg, Norrköping, Sztokholm, Sundsvall i Luleä (Szwecja), Kemi, Raahe, Rauma, Turku, Helsinki, Skäldvik i Kotka (Finlandia), Tallin (Estonia), Ryga i Windawa (Łotwa), St. Petersburg, Kaliningrad (Rosja), Kłajpeda (Litwa), Gdańsk, Gdynia i Szczeciń (Polska), Stralsund, Rostock, Wismar, Lubeka i Kilonia (Niemcy), Fredericia, Odense, Kalundborg, Stigsnares, Kopenhaga (Dania). Z portów baltyckich, m.in. i polskich korzystają: Czechy, Słowacja, Austria i Węgry.

Główne porty bałtyckie mają zbliżona strukturę towarową. Oprócz drobnicy występuje w nich wysoki udział ładunków masowych, jak ropa naftowa (Göteborg, Kopenhaga, Gdańsk, Rostock, Sztokholm) lub różne ładunki suche (Szczecin, Gdańsk, Gdynia, Rostock). Największe porty specjalistyczne to: Sköldvik, Naantalii, Luleä, Fredericia i Windawa.

W 1991 r. utworzono w Rostocku Stowarzyszenie Bałtyckich Izb Gospodarczych, organizację mającą na celu współpracę przemysłową i handlową w Europie Bałtyckiej.

Morze Bałtyckie spełnia rolę odbiornika zanieczyszczeń, którymi są:

• sole biogenne (związki azotu i fosforu oraz materia organiczna) zwiekszające eutrofizację wód, która jest obecnie najpoważniejszą z niekorzystnych zmian zachodzących w morzu;

• substancje toksyczne (metale cięzkie, trwałe związki organiczne), które rozpraszane prądami i przenoszone na znaczne odległości są akumulowane w osadach i organizmach żywych;

• zanieczyszczenia ropopochodne (ropa, jej przetwory i produkty spalania);

• skażenia sanitarne (mikrobiologiczne), dostające się do morza z nieoczyszczonymi ściekami komunalnymi;

• substancje radioaktywne (opad izotopów promieniotwórczych), dostajacych się do morza głównie z opadami atmosferycznymi;

• inne (np. śmieci, urobek z bagrowania kanałów portowych).

W wyniku zwiększonej eutrofizacji wód następuje: zmiana barwy morskiej z zielonej na żółtozieloną, a niekiedy nawet na brunatną (ujścia rzek), zmniejszenie przezroczystości wody (niekiedy do zaledwie kilku metrów), wzrost zawartości fosforu (w głebinach), ubytki tlenowe i pojawienie się siarkowodoru, co w konsekwencji prowadzi do powstawania "pustyń dennych'. Te ostatnie zanikają podczas silnych sztormów morskich sprzyjających wlewom z Morza Północnego.

W 1974 r. państwa nadbałtyckie uchwaliły tzw. Konwencję Helsińską o ochronie środowiska Morza Bałtyckiego; jej organem stała się Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (Baltic Marine Environment Commission), w skrócie HELCOM; w 1992 r. przyjęto zaostrzoną wersję konwencji, obejmujacą również wody wewnętrzne. Dodatkowo w 1990 r. podpisano Deklarację Bałtycką, majacą na celu zapewnienie ochrony ekologicznej morza i przywrócenie jego równowagi ekologicznej.

51. Omów rozmieszczenie głównych typów gleb na terytorium Polski

Gleba jest wierzchnią warstwą skorupy ziemskiej, złożoną z cząstek mineralnych i organicznych, zawierającą też wodę i powietrze. Odznacza się zdolnością do zaspokajania potrzeb życiowych świata roślinnego.

Zróżnicowanie gleb Polski związane jest z czynnikami:

ogólną strefowością występowania gleb na świecie nawiązującą do strefowości klimatycznej i roślinnej

zróżnicowaniem skał podłoża, czyli skał macierzystych, na których wykształcają się gleby

gospodarką człowieka, która może zarówno sprzyjać procesom glebotwórczym, jak i degradować gleby

Na większości obszaru Polski występują gleby strefowe reprezentowane przez gleby bielicowe i brunatne.

Gleby bielicowe. Bielicowaniu gleb, oprócz klimatu umiarkowanego, sprzyja środowisko lasów iglastych oraz podłoże utworów polodowcowych (piasków, żwirów). Charakterystyczną cechą gleb bielicowych jest występowanie w ich profilu poziomu bielicowania, który powstał wskutek wymycia związków glinu, żelaza, manganu w kwaśnym środowisku, jakie wytwarza rozkładająca się ściółka lasów iglastych. Po ich wymyciu na miejscu pozostaje jedynie nierozpuszczalna warstwa krzemionki o białej barwie. Związki metali gromadzą się w głębiej położonym poziomie wmywania, który od rdzawej barwy nazywany jest rudawcem lub orsztynem. Gleby bielicowe występują powszechnie w Polsce Północnej, Środkowej; łącznie obejmują około 55% powierzchni kraju.

Gleby brunatne. Proces brunatnienia odbywa się w klimacie umiarkowanym pod pokrywą lasów liściastych lub mieszanych na podłożu zawierającym węglan wapnia, a zatem żyźniejszym niż podłoże gleb bielicowych. Wyróżnia je charakterystyczny poziom brunatnienia, związany z dużą zawartością związków żelaza. Na gleby brunatne przypada około 20% powierzchni kraju. Rozwinęły się głównie na Pojezierzu Mazurskim, na Niz. Wielkopolskiej, na Wyżynie Małopolskiej na północ od Krakowa.

Pozostałe typy gleb to gleby pozastrefowe i astrefowe.

Gleby pozastrefowe właściwe są obszarom położonym poza naszą strefą klimatyczną i roślinną. Należą do nich czarnoziemy, które rozwinęły się pierwotnie pod roślinnością stepową, na podłożu najczęściej lessowym. Zawierają dużo próchnicy - poziom próchniczny ma grubość nawet do 150 cm. Głównym rejonem występowania są obszary Wyżyny Lubelskiej, Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej, wschodnia część Niziny Śląskiej.

Gleby astrefowe nie są właściwe tylko jednej strefie klimatyczno-roślinnej. Należą do nich:

mady, gleby złożone w dolinach rzek podczas wezbrań

czarne ziemie, związane z obszarami zarastających zbiorników wodnych - jezior, starorzeczy, pod roślinnością trawiasto-zielną. Występują na Kujawach, w okolicach Pyrzyc na Pomorzu Zachodnim, na zachód od Warszawy, na południe od Wrocławia

rędziny, związane z podłożem skał wapiennych, gipsowych. Najpospolitsze są na obszarach Wyżyny Lubelskiej, Niecki Nidziańskiej

gleby górskie, płytkie, kamieniste, ubogie w próchnicę. Należą do gleb inicjalnych, czyli słabo wykształconych. Na podłożu skał litych tworzą litosole, a na podłożu skał luźnych - regosole.

Gleby Polski na większości obszarów zagrożone są erozją. Jedynie wąski pas nizin środkowych i nadmorskich poddaje się temu procesowi w niewielkim stopniu. Najsilniej erozja gleb dotyka obszary górskie, wyżynne i pagórkowate pojezierzy. Szczególnym zagrożeniem dla gleb jest erozja sprowokowana działalnością człowieka, np. niewłaściwą orką, eksploatacją odkrywkową surowców, wylesianiem. Z gospodarczą działalnością wiąże się degradacja gleb, czyli pomniejszanie jej jakości. Do najbardziej powszechnych przejawów degradacji gleb należą: zakwaszenie gleb, gromadzenie substancji toksycznych, pogarszanie struktury gleb, przesuszenie, zamulenie. Cechy te posiada większość gleb obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych.

52. Scharakteryzuj rozmieszczenie lasów w Polsce, ich skład gatunkowy oraz znaczenie dla środowiska

Współczesna szata ukształtowała się stosunkowo niedawno, bo w holocenie, po ustąpieniu lądolodu. Z dawniejszych okresów geologicznych zachowały się jedynie te gatunki, które przystosowały się do obecnych warunków klimatycznych. Gatunki te nazywamy reliktami. Należy do nich m.in. ostróżka tatrzańska, wierzba lapońska. Gatunki roślin, które nie występują nigdzie indziej poza obszarem naszego kraju nazywamy endemitami. Zalicza się do nich m.in.: modrzew polski, brzoza ojcowska.

Szata roślinna Polski jest właściwa umiarkowanej ciepłej strefie klimatycznej. Naturalnym zbiorowiskiem roślinnym w warunkach klimatycznych Polski jest las. Lesistość Polski, czyli udział lasów w powierzchni kraju, wynosi 28%. Wartość ta jest niższa od średniej europejskiej - 32%. Najwyższą lesistość mają obszary Polski Zachodniej, Północno-Wschodniej oraz Karpaty. Najniższą lesistość mają obszary, na których lasy porastały grunty o dużej przydatności rolniczej oraz tereny silnie zurbanizowane i uprzemysłowione - zwłaszcza Środkowa Polska.

W Polsce przeważają lasy iglaste. Ich udział powierzchniowy wynosi 78%. Wśród drzew iglastych dominuje sosna - stanowi aż 85% ogółu drzew iglastych. Swoim zasięgiem obejmuje cały obszar kraju z wyjątkiem Bieszczadów. Wysoki udział sosny wynika nie tylko z jej skromnych wymagań siedliskowych, ale także ze sztucznych nasadzeń - sosna rośnie szybko i dobrze adaptuje się na słabych glebach. Monokultura sosny jest niekorzystna - naraża lasy na wielkoobszarowe inwazje szkodników. Drugim liczebnie gatunkiem iglastym jest świerk - największy udział ma w lasach Karpat i Sudetów oraz w pn. - wsch. części kraju, gdzie występuje jego odmiana północna.

Skład gatunkowy drzew liściastych jest bardziej zrównoważony niż gatunków iglastych. Największy udział mają dęby, buki, graby.

Wśród typów lasów Polski wyróżnia się:

• bory, czyli lasy iglaste. Zajmują 78% powierzchni leśnej, porastają głównie gleby bielicowe na podłożu piasków polodowcowych lub wydmowych; lasy te reprezentują m.in. Puszcza Piska, Kurpiowska, Bory Tucholskie, Bory Dolnośląskie, Puszcza Kampinoska.

• grądy, wielogatunkowe lasy liściaste z dużym udziałem dębu, grabu, lipy, klonu; grądy i lasy mieszane reprezentują m.in. Puszcza Bukowa, Solska i inne.

• łęgi, lasy liściaste z udziałem wierzby, jesionu, wiązów, topoli, porastające doliny rzek

• olsy porastające obszary bagienne; wyróżniają się olszą, wierzbą, brzozą

W strukturze wiekowej lasów przeważają drzewostany młodszych klas wieku (do 40 lat), zajmujące 45% powierzchni, przy niskim udziale drzewostanów dojrzałych (powyżej 80 lat).

Stan zdrowotny polskich lasów ulega stałemu pogorszeniu. Blisko połowa lasów jest istotnie uszkodzona, a lasy bez uszkodzeń stanowią zaledwie 6% ogółu zbiorowisk leśnych. Najbardziej zagrożone są gatunki iglaste, przede wszystkim jodła, która wyginęła już w Sudetach, a objawy jej wymierania obserwuje się w Puszczy Jodłowej Gór Świętokrzyskich. Obszarem klęski ekologicznej lasów jest południowo-zachodnia część Polski.

Roczne zmniejszenie produkcji drewna z powodu uszkodzeń lasów ocenia się na 1/3 rocznego przyrostu masy drzewnej.

53. Omów funkcje lasów i ich zagrożenie w Polsce

Las jest w naszym klimacie głównym dostawcą tlenu do atmosfery, ze względu na swą biomasę, przez co przywraca jej równowagę chemiczną. Rośliny w procesie fotosyntezy pochłaniają dwutlenek węgla, zaś tlen uwalniają do atmosfery. Wydajność procesu fotosyntezy wynosi w naszej strefie klimatycznej w ciągu roku od 0,3 do 1,1 kg tlenu z 1 m2 liści. Fakt jednoczesnego spadku produkcji tlenu przez zieleń leśną wskutek zmniejszenia się jej biomasy przy stałym wzroście zużycia tlenu wywołanym wzrostem liczby zwierząt hodowlanych, ludności i rozwojem produkcji przemysłowej, sprawia, że problem ten osiąga rangę globalną.

Jest czynnikiem regulującym stosunki mikroklimatyczne:

• jako zapora dla wiatrów, hamuje skutki działania wiatrów porywistych: zmniejsza deflację (erozję wietrzną), uszkodzenia w uprawach roślin, budownictwie

• powoduje zwiększenie „chropowatości” podłoża, wzrost tarcia przy przepływie mas powietrza, sprzyja dynamicznemu ich spiętrzaniu i w rezultacie wzrostowi ilości opadów

• łagodzi stosunki termiczne - często zapobiega przymrozkom, łagodzi też upały => Jest czynnikiem regulującym stosunki wodne:

• hamuje skutecznie spływ powierzchniowy wód opadowych i roztopowych, zapobiegając powodziom oraz zmywaniu pokrywy glebowej

• utrzymuje wysoki poziom lustra wód podziemnych, co prowadzi do zapewnienia roślinom właściwej wilgotności gleby

• zapobiega silnemu parowaniu z gruntu, zwłaszcza w czasie upałów

Ponadto las redukuje lub neutralizuje zanieczyszczenia pyłowe i gazowe powietrza, wycisza hałas, powodowany przez przemysł, komunikację i osadnictwo. Podnosi walory estetyczne krajobrazu.

Gospodarka zasobami leśnymi

Obecnie na większej części obszaru kraju dominują lasy iglaste z przewagą sosny, w Polsce pn.-

wsch. z przewagą świerka, w Polsce pn.-zach. lasy bukowe, zaś w Karpatach i Sudetach lasy

górskie.

W składzie gatunkowym drzewa iglaste stanowią 77,6%, w tym sosna 69,2%. => W strukturze wiekowe dominują drzewostany młode (do 40 lat), zajmujące 40,4% pow. leśnej.

Udział drzewostanów o wieku dojrzałym (powyżej 80 lat) wynosi zaledwie 16,4%. => Zasoby drewna przekraczają 1,5 tyś. hm3 grubizny, w tym ok. 86% stanowią zasoby Lasów

Państwowych, zaś około 10% - zasoby w lasach prywatnych. => Pozyskiwanie drewna w 1995 r. wzrosło o 2,3% w stosunku do 1994 r. Aż ¼ pozyskanego drewna pochodziła z niezbędnych cięć sanitarnych, wynikających z zagrożenia szkodnikami, koniecznością usunięcia posuszu, wywrotów czy likwidacji skutków pożarów.

Zagrożenie i ochrona lasów

Główne zagrożenia:

• zanieczyszczenie atmosfery (SOz, tlenki azotu)

• szkodniki (ok. 50 gatunków szkodników owadzich, np. brudnica mniszka, strzygonia choinówka;

• ok. 30 gatunków grzybów patogennych); nadmiernemu występowaniu szkodników sprzyja zanieczyszczenie powietrza, które powoduje osłabienie mechanizmów obronnych roślin

• pożary (np. w 1992 r. -12 tyś. pożarów, największy w okolicach Kuźni Raciborskiej - trwał ponad miesiąc, spłonęło ponad 9 tyś. ha lasów, przywrócenie normalnych stosunków ekologicznych nastąpi nie wcześniej niż za 50 lat)

Stan zdrowotny lasów ocenić można jako bardzo zły, nawet na tle Europy. Poza Polską największe uszkodzenia lasów obserwuje się w innych państwach Europy środkowej i wschodniej, nie występują tam jednak tak wysokie wskaźniki uszkodzeń jak w naszym kraju

Przestrzenny rozkład stanu zdrowotnego lasów:

• stan najgorszy (obszary klęsk i katastrof leśnych): Polska pd.-zach. (Góry Izerskie, Kotlina Kłodzka, Beskid Śląski i Żywiecki, Tatry)

• stan średni: pas obszaru Polski pomiędzy wybrzeżem zachodnim a Polską południowo-wschodnią

• stan najlepszy - Polska pn.- wsch. - tzw. Zielone płuca Polski - obszar województw: suwalskiego, olsztyńskiego, białostockiego, łomżyńskiego i ostrołęckiego

54. Scharakteryzuj podział administracyjny Polski obowiązujący od 1 stycznia 1999 r. Omów zmiany jakie zaszły w stosunku do poprzedniego podziału administracyjnego

55. Wykaż, że przyrost naturalny był głównym czynnikiem kształtującym liczbę ludności Polski po II wojnie światowej. Przedstaw obecne zróżnicowanie wskaźnika przyrostu naturalnego w Polsce

Liczba ludności Polski w 1998 roku osiągnęła prawie 39 mln mieszkańców. Pod tym względem zajmujemy 8 miejsce w Europie. Obecnie głównym czynnikiem kształtującym liczbę ludności w Polsce jest przyrost

naturalny.

Przyrost naturalny ludności Polski

Przyrost naturalny to zmiana liczby ludności wskutek różnicy między liczbą urodzeń a zgonów w danym okresie czasu. Obecnie wynosi około 1 promila i od początku lat 90-tych wykazuje stałą tendencję spadkową. Najwyższe wartości w dotychczasowym okresie powojennym osiągnął bezpośrednio po wojnie.

Rekordową wartość przyrost naturalny osiągnął w 1956 roku, tj. 20 promili. Ten wzrost młodszej grupy wiekowej w ogólnej liczbie ludności, jaki nastąpił w Polsce między 1950 a 1960 rokiem nazywamy wyżem demograficznym. Przyczyną wyżu powojennego było ustanie oddziaływania czynników hamujących

urodzenia podczas wojny, takich jak stałe zagrożenie życia, niepewność losów, destabilizacja gospodarcza i polityczna. Skutkiem wyżu jest “echo” ujawniające się w postaci wzrostu liczby urodzeń w okresach wchodzenia w wiek rozrodczy roczników wyżu powojennego. Powoduje to w efekcie rytm wzrostów i spadków przyrostu naturalnego. Jest to niekorzystne zjawisko z powodu konieczności częstych zmian polityki gospodarczej i społecznej państwa stosownie do potrzeb oświatowych, socjalnych, rynku pracy.

Przyrost naturalny wykazuje w Polsce znaczne różnice regionalne. Jest on niższy w miastach niż na wsi, co związane jest z powszechnie akceptowanym modelem rodziny wielodzietnej na wsiach oraz mniejszej rodziny w miastach i większej aktywności zawodowej kobiet w miastach.

Ludność wg płci i wieku w Polsce

Najwyższy przyrost naturalny wykazują słabo zurbanizowane regiony Polski Północno-Wschodniej i południowo-wschodniej. Wysoki przyrost w Polsce Północnej i Zachodniej wynika z powojennego

zasiedlania tych ziem przez ludność przeważnie bardzo młodą.

Wartości najniższe przyrostu naturalnego, ujemne, charakteryzują wysoko zurbanizowane obszary - łódzki i warszawski. W ogólnym przyroście liczby ludności pewną rolę odgrywają migracje zewnętrzne. W całym

okresie powojennym dominuje saldo migracji ujemne (wyjazdy ludności przewyższają przyjazdy). Okresowo zjawisko emigracji nasilało się z powodów politycznych i ekonomicznych, np. po roku 1968, 1970, 1981.

Przyrost naturalny i migracje składają się na rzeczywisty przyrost ludności kraju.

56. Omów strukturę zatrudnienia ludności w Polsce

Wahania w wielkości przyrostu naturalnego wpłynęły na ukształtowanie się struktury wieku Polaków. Pod tym

względem wyróżnia się grupy wiekowe: 0-17 lat - ludność w wieku przedprodukcyjnym, 18-64 lata - ludność w wieku produkcyjnym, 65 i więcej lat - ludność w wieku poprodukcyjnym. Grupę przedprodukcyjną i poprodukcyjną łącznie określa się terminem ludności nieprodukcyjnej. Strukturę wiekową Polaków charakteryzuje:

• wysoki udział ludności w wieku produkcyjnym - ok. 59 %

• malejący udział roczników najmłodszych, stanowiących jednak nadal zdecydowaną większość ludności w wieku nieprodukcyjnym

• rosnący udział roczników najstarszych, w wieku poprodukcyjnym

Polska zalicza się do krajów o wysokim poziomie aktywności zawodowej. Ludność w wieku produkcyjnym stanowi 59% ogółu ludności. Wśród ludności w wieku produkcyjnym niski jest jednak udział młodych roczników wieku produkcyjnego, przeważają roczniki starsze, co oznacza w niedługim czasie szybki wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym.

Cechą niekorzystną struktury zawodowej ludności jest zbyt wysokie zatrudnienie w rolnictwie, które wynosi niemal 27% ludności pracującej i dorównuje zatrudnieniu w przemyśle i budownictwie. W większości krajów wysoko rozwiniętych rolnictwo skupia 2-3% zatrudnionych. Wysokie zatrudnienie w rolnictwie jest szczególnie charakterystyczne w Polsce Wschodniej i Południowo-Wschodniej, gdzie przeważają rozdrobnione, słabo

zmechanizowane gospodarstwa rolne.

Zmiany struktury gospodarki w latach 90-tych, związane z transformacją gospodarczą kraju spowodowały upadek wielu zakładów pracy, w tym Państwowych Gospodarstw Rolnych. Ujawniło się to spadkiem zatrudnienia w przemyśle i w rolnictwie.

Zmiana struktury gospodarki Polski wywiera wpływ na zmianę w zatrudnieniu w sektorze III. Wzrost zatrudnienia w usługach najwyraźniej wystąpił w Polsce głównie w handlu, gospodarce komunalnej, bankowości. Łączne zatrudnienie w usługach sięga niemal 40% ogółu pracujących.

W związku z dokonującymi się przemianami gospodarczymi należy się spodziewać dalszego wzrostu zatrudnienia w usługach oraz zmniejszania zatrudnienia w rolnictwie i przemyśle.

Efektem przemian zachodzących w Polsce jest ujawnienie się bezrobocia. W 1994 r. wyniosło ono 3 mln. Wielkość bezrobocia określa wskaźnik, tzw. stopa bezrobocia. Jest to stosunek ilości bezrobotnych do ogólnej

liczby zawodowo czynnych. Stopa bezrobocia w Polsce powoli spada i w 1997 r wyniosła niecałe 13%. Jest ona różna w poszczególnych regionach kraju. Najwyższe wartości od dłuższego czasu utrzymują się:

w Polsce Północnej i Zachodniej, gdzie za główną przyczynę bezrobocia uważa się upadek PGR-ów

w regionach, gdzie mało wydajny, przestarzały przemysł nie sprostał gospodarce rynkowej, np. przemysł lekki w Okręgu Łódzkim czy górnictwo węglowe w rejonie wałbrzyskim.

57. Scharakteryzuj urbanizację w Polsce

Miernikiem urbanizacji jest udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności kraju, czyli współczynnik urbanizacji. Wynosi on w Polsce ok. 62%. Na tle państw Europy należymy do krajów średnio zurbanizowanych.

Procesy urbanizacji przebiegały w kraju nierównomiernie; szczególnie szybkie tempo wzrostu miast nastąpiło w dziesięcioleciu 1950-1960, co wiązało się z rozwojem przemysłu. Drugi okres słabszej fali napływu ludności do miast, nastąpił w latach siedemdziesiątych. Kryzys gospodarczy lat osiemdziesiątych przyniósł zahamowanie rozwoju miast, wywołaną głównie upadkiem dużych, nierentownych zakładów pracy i wzrostem bezrobocia.

W 1995 roku było w Polsce 860 miast, przy czym przeważały miasta małe powyżej 100 tysięcy ludności były tylko 42 miasta. Do największych miast Polski należą: Warszawa (1635 tys.), Łódź (823 tys.), Kraków (745 tys.), Wrocław (642 tys.), Poznań (581 tys.), Gdańsk (463 tys.), Szczecin (418 tys.).

Rozmieszczenie miast w Polsce jest nierównomierne. Najgęstszą sieć miast posiada Wielkopolska, Pomorze oraz Śląsk, gdzie najwcześniej ukształtowały się główne ogniwa sieci osadniczej. Najsłabiej zurbanizowane są wschodnie obszary kraju. Różnice w poziomie urbanizacji odzwierciedlają dysproporcje w uprzemysłowieniu Polski, gdyż w powojennej historii Polski najważniejszym czynnikiem miastotwórczym był przemysł.

W Polsce wykształciły się układy osadnicze tworzące zespoły miast: aglomeracje, np. warszawska, łódzka, wrocławska, krakowska, oraz konurbacje - górnośląska oraz Trójmiasto Gdańsk-Sopot-Gdynia. Współcześnie wielkie aglomeracje kraju charakteryzuje odpływ ludności z obszarów centralnych do stref podmiejskich, co nazywamy dezurbanizacją.

58. Przedstaw strukturę demograficzną Polski i jej zróżnicowanie

Struktura płci w Polsce po II wojnie światowej wykazywała, podobnie jak i w innych krajach dotkniętych wojną, silną deformację. Wyraża się ona wysokim wskaźnikiem feminizacji (liczba kobiet na 100 mężczyzn) -118/100. Wskaźnik ten, być może, nie uwzględnia wszystkich mężczyzn (zbrojna opozycja, więźniowie łagrów radzieckich), gdyż w r. 1950 obniża się do 110. Potem proces ten zwalnia nieco: w 1960 r. wynosi 107, w 1970 - 106, a od połowy lat 70. utrzymuje się w granicach 105 (105,4 w r. 1994). Nie odbiega to znacznie od większości krajów Europy, jedynie w Rosji wynosi on 114, w Austrii 111,5 a w Niemczech 109,3.

Struktura płci w Polsce w różnych kategoriach wiekowych wykazuje znaczne zróżnicowanie. Wskaźnik feminizacji poniżej czterdziestego roku życia waha się w granicach 95 -100/100, potem wyrównuje się i szybko zaczyna rosnąć aż do powyżej 260 w grupie wiekowej 85 lat i więcej. Występuje także zróżnicowanie między miastem a wsią- średnia dla miast wynosi 109, dla wsi 100. Tłumaczyć należy to zjawisko większym odpływem migracyjnym do miast kobiet niż mężczyzn. Różnice między miastami związane są w głównej mierze ze strukturą miejsc pracy w różnych działach gospodarki. Np. w Łodzi, gdzie istnieje przewaga branż zatrudniających głównie kobiety wskaźnik ten osiąga 118 (w woj. łódzkim 115,7), w Nałęczowie 150, w Ciechocinku 123. Z kolei w miastach z przewagą miejsc pracy dla mężczyzn odnotujemy wartości wskaźnika zbliżone do 100, a nawet niższe, np. w Jastrzębiu Zdr. 93, w Bełchatowie 89.

Struktura wiekowa w Polsce dowodzi, iż jeszcze jesteśmy krajem ludzi młodych - 45% osób nie ukończyło 30 roku życia. Tendencja do „starzenia się" coraz mocniej się jednak zaznacza, spada bowiem liczba dzieci poniżej 6 roku życia (od 12,6% w 1980 do 9,3% w 1995) oraz wzrasta udział ludności po 60 roku życia (odpowiednio z 13,3% do 15,8%).

Udział ludności w wieku produkcyjnym (mężczyźni 18-64 lat, kobiety 18-59 lat) jest nadal na wysokim, stałym poziomie - 58,6% w 1995 r. W Europie nieco wyższe wskaźniki występują w Finlandii, Bułgarii, RFN, Szwajcarii i na Węgrzech, zaś niższe w Hiszpanii i Portugalii (ze względu na znaczny udział dzieci) oraz w Norwegii i WIk. Bryt. (znaczny udział ludności w wieku poprodukcyjnym). Ludność w wieku przedprodukcyjnym wynosi obecnie 27,6%, zaś w wieku poprodukcyjnym 13,8%.

Prognozy demograficzne

Rok	Liczba ludności w mln	Udział ludności w wieku przedprodukcyjmym w %	Udział ludności w wieku produkcyjnym w %	Udział ludności w wieku poprodukcyjnym w %
2000	39	25	61	14
2010	40	23	62	15
2020	41	23	57	19

59. Omów wymagania oraz rozmieszczenie produkcji czterech podstawowych zbóż w Polsce

Pszenica jest zbożem najbardziej plennym (wydajnym); zajmuje też pierw­sze miejsce wśród zbóż pod względem powierzchni zasiewów - około 20% powierzchni gruntów ornych. Pas intensywnej uprawy pszenicy ciągnie się od Żuław Wiślanych przez Nizinę Wielkopolską i Nizinę Śląską. Uprawiana jest też na żyznych glebach Wyżyny Lubelskiej. Na l mieszkańca Polski przypada 225 kg pszenicy (1995 r.). Pod tym względem w Europie wyprzedza nas tylko Francja-531 kg/osobę.

Na mało żyznych glebach Polski centralnej i wschodniej tradycyjnie uprawia się żyto (dokładnej charakterystyki przestrzennego zróżnicowania upraw należy dokonać, analizując mapy w Atlasie Polski dla klasy 8 i szkół średnich). Pod względem wielkości zbiorów żyta Polska zajmuje I miejsce w świecie, wyprzedzając Niemcy, Rosję i Białoruś. Na mieszkańca Polski w 1995 roku przypadało 163 kg żyta (Niemcy 55,5 kg, Rosja 27,7 kg, Bia­łoruś 210 kg). W pozostałych państwach Europy, ani na świecie, żyto nie odgrywa większej roli.

Jęczmień jest zbożem wykorzystywanym w przemyśle spożywczym, choć we wschodniej i centralnej Polsce przeważa paszowe wykorzystanie tego zboża. Wymaga dobrych gleb o dużym zakresie wilgotności, podob­nie jak pszenica. Jego uprawy pokrywają się z uprawami pszenicy.

Pod koniec lat 80. zaczęto uprawiać w Polsce pszenżyto. Zboże to cha­rakteryzuje się małymi wymaganiami glebowo-klimatycznymi, daje wy­sokie plony. Zyskuje coraz większą popularność wśród rolników.

Uprawa owsa w Polsce (ze względu na spadek hodowli koni) maleje. Uprawiany jest na obszarach pojeziernych i podgórskich, charakteryzują­cych się nieco większą ilością opadów atmosferycznych.

Uprawa zbóż

Uprawy	Wymagania	Obszary i cechy charakterystyczne upraw	Zbiory w	Plony
			min ton	w q z
			(1995)	ha
				(1995)
Pszenica	• gleby dobre i	• największy udział w zasiewach	8,7	36,0
	bardzo dobre,
	odczyn obojętny	• głównie uprawiana pszenica ozima (>70%)
	lub lekko	• największe nasilenie upraw: Nizina Śląska
	zasadowy	(wałbrzyskie, legnickie, wrocławskie,
	• uprawa staranna	opolskie), Kotlina Sandomierska, Wyżyna Lubelska, Żuławy, Kujawy, Nizina
	• nawożenie	Wielkopolska
	znaczne	• najmniejsze nasilenie upraw: Polska śr. i śr, -wsch. (ostrołęckie, piotrkowskie), Karpaty (nowosądeckie)
		• plony najwyższe - 44-50 q z ha: poznańskie, leszczyńskie, kaliskie
Żyto	• gleby średnie do słabych, lekkie • nawożenie	• największe nasilenie upraw: Polska śr. i śr.-wsch. (ostrołęckie, piotrkowskie, łódzkie, konińskie)	6,3	25,6
	umiarkowane	• najmniejsze nasilenie upraw: na północy i południu kraju (zwłaszcza w obszarze Sudetów i Karpat)
		• plony najwyższe - 32-35 q z ha: poznańskie, leszczyńskie, wałbrzyskie
Jęczmień	• gleby dobre i średnie • nawożenie znaczne	• rozmieszczenie upraw podobne do pszenicy • plony najwyższe - 38-42 q z ha: poznańskie, leszczyńskie, kaliskie, legnickie	3,3	31,3
Owies	• gleby słabe	• przeznaczany głównie na paszę dla koni	1,5	25,1
	• znosi trudne warunki klimatyczne, udaje się nawet w obszarach	• największe nasilenie upraw: tereny górskie, Polska wsch., wyżyny, Pomorze pn. • najmniejsze nasilenie upraw: Polska śr. i śr.-zach.
	górskich
Pszenżyto	• podobne do żyta	• uprawiane tylko w Polsce	2,0	33,2
		• największe nasilenie upraw: Polska zach. i śr,
Amaranth us	• gleby wilgotne i zasobne w azot	• uprawiany jeszcze na niewielką skalę na Nizinie Śląskiej i w Wielkopolsce
		• plony niewielkie lecz duża zasobność w tłuszcze, białka i węglowodany
		• surowiec dla przemysłu spożywczego i farmaceutycznego
Zboża ogółem			25,9	30,2

60. Omów wymagania, rozmieszczenie upraw i produkcję ziemniaków w Polsce

Ziemniak należy do roślin okopowych rozpowszechnionych w środko­wej i wschodniej Europie. Stanowi on podstawę pożywienia Polaków, Litwinów, Białorusinów. Jest też przeznaczony na paszę dla trzody chlew­nej, a także stanowi surowiec dla przemysłu spożywczego, farmaceutycz­nego, kosmetycznego. Ma małe wymagania glebowe i klimatyczne, ale wymaga dużego nakładu pracy, wymaga nawożenia i stosowania środków ochrony roślin

Ziemniak w Polsce zajmuje około 12% powierzchni zasiewów. Pod względem wielkości zbiorów ziemniaków (około 27 min ton w 1996 r.) Pol­ska zajmuje 3 miejsce w świecie po Chinach (45,7 min ton) i Rosji (37,3 min ton). Pod względem ilości ziemniaków przypadających na l mieszkańca (w Polsce 645 kg/osobę) wyprzedza nas tylko Białoruś (836 kg/osobę w 1995 r.). Ziemniak jest dla nas ważnym produktem eksportowym.

61. Przedstaw zróżnicowanie chowu zwierząt gospodarskich w Polsce

Chów zwierząt gospodarskich obejmuje w Polsce: bydło, trzodę chlewną, owce, konie i drób. Polska należy do krajów o średnio rozwiniętej hodowli, chociaż odznacza się ona u nas wyższą towarowością niż produkcja roślinna.

Hodowla bydła rozwinęła się najlepiej na dwóch obszarach:

• na pd. - wsch. i pn. - wsch., gdzie występuje stosunkowo dużo łąk i pastwisk oraz upraw roślin pastewnych. Na Podkarpaciu na wielkość pogłowia bydła wpływa także rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych;

• w Zachodniej Polsce na obszarach odznaczających się wyższą kulturą rolną i wydajną produkcją pasz

• Obszary te odznaczają się największą liczbą sztuk bydła przypadających na jednostkę powierzchni, czyli obsadą bydła na 100 ha.

Pogłowie trzody chlewnej (ok. 17 mln sztuk) znacznie przekracza liczebność bydła (7 mln sztuk). Hodowla trzody chlewnej odznacza się dużą koncentracją w Wielkopolsce i na Kujawach. Najmniej trzody chlewnej hoduje się na Pogórzu i północnym wschodzie, gdzie przeważa hodowla bydła i owiec.

Ważną rolę w uzupełnianiu dostaw mięsa na rynek odgrywa hodowla drobiu. W Polsce, pomimo istniejącego zaplecza ferm, nie jest ona jednak dostatecznie wykorzystana. Rozwojowi hodowli drobiu nie sprzyja import mięsa drobiowego oraz wahania cen pasz.

Hodowla koni i owiec nie ma w Polsce większego znaczenia. Mechanizacja rolnictwa ogranicza hodowlę koni, a spożywanie baraniny nie jest w Polsce popularne. Pogłowie owiec zmniejsza się i ogranicza do obszarów, w których obecność stada podtrzymuje wieloletnia tradycja, np. w górach i na Pogórzu

62. Scharakteryzuj produkcję zwierzęcą rolnictwa Polski

63. Przedstaw rolnicze wykorzystanie ziemi w Polsce

Wyróżnia się cztery podstawowe formy użytkowania gruntów: grunty orne, sady, łąki i pastwiska, które łącznie określamy jako użytki rolne. W 1989 r. użytki rolne w Polsce stanowiły prawie 60% powierzchni kraju. Odsetek ten ulega stopniowemu zmniejszaniu — w 1955 r. wyno­sił 65,5% w 1970 — 62,5%.

Wskaźnik użytków rolnych wykazuje duże zróżnicowanie prze­strzenne, od ok. 40% w województwie zielonogórskim do 79% w skier­niewickim. Wartość tego wskaźnika jest wielorako uwarunkowana. Na terenach górskich czynnikiem mało sprzyjającym rozwojowi gospodar­ki rolnej są silna deniwelacja terenu oraz warunki termiczne; na pojezie­rzach — duże powierzchnie zajęte przez jeziora, rozlegle obszary piasz­czyste (sandry) oraz urozmaicona rzeźba; na Śląsku — duże powierzch­nie zajęte przez górnictwo węglowe i przemysł przetwórczy. Najwięk­szym odsetkiem użytków rolnych charakteryzuje się środkowa i środko-wo-wschodnia część kraju .Wiąże się to z istnieniem na tym terenie od wielu wieków rozproszonego osadnictwa wiejskiego. Brak innych źródeł utrzymania prowadził do silnego rozdrobnienia gospo­darstw (podział gospodarstwa między potomstwo), co z kolei powodo­wało zajmowanie na cele rolnicze powierzchni leśnej.

Grunty orne zajmują ok. 47% powierzchni kraju (tj. 77% użytków rolnych). Przestrzennie udział gruntów ornych w powierzchni ogólnej zmienia się podobnie jak udział użytków rolnych. "Najmniej gruntów ornych mają tereny zachodnie i górskie (poniżej 40%), najwięcej środ­kowa część kraju — powyżej 55%.

64. Omów przyrodnicze i pozaprzyrodnicze warunki rozwoju polskiego rolnictwa

Warunki naturalne rozwoju rolnictwa w Polsce wykazują duże przestrzenne zróżnicowanie i ogólnie ocenia się je jako średnio sprzyjające. Ocena warunków naturalnych rolnictwa wynika z następujących cech:

• ukształtowanie powierzchni na znacznym obszarze kraju jest sprzyjające rolnictwu, ale na obszarach wyżyn i pojezierzy występują duże różnice wysokości względnych utrudniające uprawę i mechanizację prac polowych. Obszary te odznaczają się także większym zagrożeniem erozją gleb.

• agroklimat odznacza się dużym zróżnicowaniem pod względem nasłonecznienia i opadów.

Dogodność warunków termicznych dla roślin określa się długością okresu wegetacyjnego. W Polsce wynosi on maksymalnie 220 dni (na Nizinie Śląskiej, w Kotlinach Podkarpackich i zachodnich obrzeżach kraju). Na obszarach Polski Północno-Wschodniej i w górach okres wegetacji wynosi 180 i mniej dni. Niekorzystna jest nierównomierność opadów w poszczególnych latach i rozkład opadów w ciągu roku. Przeważające w Polsce opady letnie cechuje burzowy charakter, co powoduje wyleganie zbóż i podtapianie upraw.

Niskie opady w ciągu roku w Polsce Środkowej w połączeniu z przepuszczalnością podłoża oraz silnym wylesieniem, niekorzystnie odbijają się na wilgotności gruntów. Do rozległych obszarów deficytu wody dla rolnictwa należą m.in.: Kujawy, Wyżyna Lubelska..

• niezbyt korzystna jest wartość użytkowa gleb, czyli struktura bonitacyjna.

Typy gleb w Polsce

Gleby średnie i słabe stanowią ponad 60% powierzchni kraju. Gleby najlepsze i bardzo dobre stanowią zaledwie 3,5% powierzchni kraju. Najlepsze gleby występują przede wszystkim na Wyżynie Lubelskiej, Kielecko-Sandomierskiej, na Kujawach, Żuławach Wiślanych, Równinie Pyrzyckiej.

Przestrzenne zróżnicowanie warunków naturalnych w Polsce oraz różne wymagania roślin uprawnych wpływają na rejonizację upraw, efekty i nakłady pracy rolników.

Czynniki pozaprzyrodnicze

• użytkowanie ziemi

Użytki rolne, czyli grunty wykorzystywane rolniczo, stanowią w Polsce 60% powierzchni kraju. Wśród nich pola uprawne, czyli grunty orne obejmują 47% powierzchni kraju i większość (77%) użytków rolnych. Łąki i pastwiska - użytki zielone stanowią 13% powierzchni użytków rolnych. W Polsce w okresie powojennym nastąpił znaczny ubytek użytków rolnych, w wyniku czego powierzchnia rolna w przeliczeniu na 1 mieszkańca zmalała z 0,9 do 0,5 ha.

• struktura agrarna

W Polsce występują trzy formy własności użytków rolnych. Własność prywatna (76% użytków rolnych), spółdzielcza i państwowa. Gospodarka spółdzielcza ma największy udział w województwie wielkopolskim i opolskim. Gospodarstwa państwowe obejmują przede wszystkim państwowe gospodarstwa rolne przejęte przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa i pozostałe państwowe gospodarstwa rolne. Mają one największy udział ziem uprawnych w północnej i wschodniej części kraju.

• Strukturę wielkości gospodarstw cechuje w kraju nadmierne ich rozdrobnienie. Aż ok. 55% ogólnej liczby gospodarstw indywidualnych stanowią gospodarstwa małe, do 5 ha. Najsilniejszym rozdrobnieniem odznacza się Podkarpacie oraz obszary wokół dużych skupisk ludności. Największe gospodarstwa występują w Polsce Północno-Wschodniej (o powierzchni 15 ha i powyżej).

Średnia wielkość gospodarstwa w Polsce wynosi 7,6 ha i jest mniejsza niż w krajach Unii Europejskiej. Rozdrobnienie gospodarstw ogranicza specjalizację i obniża towarowość produkcji rolnej, a sprzyja spożyciu własnemu i pracochłonności.

• Wyposażenie techniczne przeciętnego gospodarstwa rolnego w Polsce odbiega od standardów europejskich. Jeden ciągnik obsługuje przeciętnie w Polsce 16 ha użytków rolnych, co jest wartością dość niską, zważywszy, że większość użytków rolnych stanowią grunty orne. Najsłabiej zmechanizowane są chłopskie gospodarstwa w Polsce Wschodniej.

• Zużycie nawozów sztucznych wykazało znaczny spadek na początku lat 90-tych, co związane było ze wzrostem cen nawozów, po wprowadzeniu nowych zasad gospodarki w Polsce. Obecnie w kraju przeciętnie zużywanych jest ok. 80 kg nawozów na 1 ha. Wartość ta jest trzy-, czterokrotnie niższa od średniej w krajach Unii Europejskiej.

65. Występowanie i wydobycie węgla kamiennego w Polsce. Omów problemy związane z eksploatacją węgla

Górnictwo węgla kamiennego w Polsce - odbywa się w 69 kopalniach, z których 57 wchodzi w skład 7 dużych organizacji gospodarczych (jednooso­bowe spółki Skarbu Państwa); z 12 pozostałych 5 znajduje się w stanie likwidacji

Karbońskie warstwy węglonośne zostały sfałdowane w orogenezie al­pejskiej, dlatego są spękane i trudne do eksploatacji. Węgiel kamienny energetyczny ma mniejszą kaloryczność i przeznacza się go do spalania oraz wykorzystuje w przemyśle; węgiel koksujący o znacznie wyższej kaloryczności używany jest w koksowniach. Najlepszy węgiel koksujący wydobywa się w Zagłębiu Rybnickim (oraz koło Wałbrzycha).

Wartość energetyczna polskiego węgla jest stosunkowo niska. Masowe jego wydobycie i spalanie powoduje wysokie koszty funkcjonowania go­spodarki oraz negatywnie wpływa na środowisko naturalne w postaci za­nieczyszczenia atmosfery (kwaśnych deszczy),

Największe wydobycie węgla kamiennego występuje w Polsce w Za­głębiu Górnośląskim, w dwóch rejonach - Zagłębiu Dąbrowskim i Ryb­nickim Okręgu Węglowym. Zasoby węgla sięgają tu 70 mld ton i koncen­truje się tu około 97% krajowego wydobycia tego surowca.

Ze względu na nieopłacalność i trudne warunki eksploatacji oraz wy­czerpywanie się złóż, kopalnie węgla kamiennego w okolicach Wałbrzycha i Nowej Rudy przeznaczono do likwidacji.

Najmłodszym polskim zagłębiem węglowym jest Zagłębie Lubelskie, w którym od 1982 roku czynna jest na razie tylko jedna kopalnia pilotująca w Bogdance koło Łęcznej. Pokłady węgla zalegają tu dość głęboko (600-900 m), a warunki hydrogeologiczne nie są korzystne (zasoby około 20-40 mld ton}. Wydobycie w Zagłębiu Lubelskim jest niewielkie {na potrzeby lokalne i elektrowni „ Połaniec ").

Poważnym problemem są szkody górnicze: od 1970 roku śródmieście Katowic osiadło o 150 cm, a Bytom od około 1946 roku o 7 metrów. Ob­niżyło się Jastrzębie, Rybnik, Będzin i inne miasta Śląska.

Szansą dla polskiego górnictwa węgla kamiennego może być eksport do krajów Unii Europejskiej, do którego w 1995 roku Polska wyeksportowała 19 min ton węgla.

66. Występowanie i wydobycie węgla brunatnego w Polsce i omów skutki przeobrażenia środowiska wywołane jego wydobyciem

Węgiel brunatny - w światowym bilansie energetycznym odgrywa niewielką rolę, ze względu na kruchość i związaną z tym nieopłacalność transportu na duże odległości, a także niską kaloryczność.

Największe złoża występują:

• w Niemczech - w Saksonii i na Łużycach;

• w Rosji - w zagłębiu Podmoskiewskim, Krasnejarskim.

W Polsce coraz większego znaczenia nabiera eksploatacja węgla bruna­tnego. Roczne wydobycie tego surowca wynosi około 67 min ton (1995 r.).

Obszary wydobycia węgla brunatnego to zagłębia:

• Konińskie (Koło, Turek, Konin)

• Turoszowskie;

• Bełchatowskie - największe zasoby.

Wydobycie węgla brunatnego odbywa się metodą odkrywkową, co po­woduje ogromną degradacją środowiska. W miejscu wydobycia tworzy się lej depresyjny dużej wielkości, który jest przyczyną zaniku wód grunto­wych w rozległej strefie przykopalnianej. Ze względu na straty podczas transportu i niewielką kaloryczność, surowiec jest wykorzystywany z regu­ły na miejscu przez spalanie w pobliskich elektrowniach.

Wydobycie węgla kamiennego w Zagłębiu Wałbrzyskim rozpoczęło się na skalę przemysłową w XIX wieku. W 1973 roku pracowały tam 3 kopalnie węgla kamiennego, 4 koksownie, elektrociepłownia, huta oraz za­kłady dla przemysłu węglowego. W 1994 roku w województwie tym było zarejestrowanych ponad 87 tyś. bezrobotnych (5 miejsce w kraju pod •względem stopy bezrobocia). Z kolei Bełchatów w 1946 roku liczył 4 780 mieszkańców, w 1995 roku - prawie 60 tyś., z których większość była związana bezpośrednio lub pośrednio z wydobyciem węgla brunatnego.

Dwa przykłady - skrajne - pokazują, w jaki sposób zasoby naturalne surowców energetycznych wpływają na wzrost liczby mieszkańców miast górniczych.

67. Omów rozmieszczenie złóż i wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce

Ropa naftowa

Początkowo ropę naftową wydobywano podobnie jak węgiel w sztol­niach (np. w Bóbrce koło Krosna, założona przez Ignacego Łukasiewicza w 1854 r.). Wraz z rozwojem techniki zaczęto stosować metodę wiertniczą.

Ropa naftowa - jest surowcem kopalnym, złożonym z różnych frakcji chemicznych, występującym w postaci węglowodorów skumulowanych w porowatych skałach osadowych. Jej złoża znajdują się na wszystkich kontynentach, w warstwach geologicznych o różnym wieku, najczęściej w utworach kredy i trzeciorzędu.

Ropa naftowa jest szczególnym surowcem, gdyż jej cena na rynkach światowych wpływa na międzynarodową koniunkturę gospodarczą, a prze­de wszystkim na poziom cen wielu towarów, powodując nieraz poważne kryzysy w niektórych krajach i perturbacje na rynkach zagranicznych.

Ropa naftowa jest transportowana rurociągami, liczącymi nieraz kilka tysięcy km długości, z miejsca wydobycia do rafinerii, np. Kujbyszew, Płock — Europa Zachodnia. Podobne ropociągi znajdują się na Bliskim Wschodzie, którymi przesyła się ropę do terminali przystosowanych do przeładunku jej na tankowce. W pobliżu portów zwykle zlokalizowane są zbiorniki magazynujące paliwa, z których następnie cysternami rozwozi się je do stacji zaopatrzeniowych w miastach, przy autostradach itp.

Wydobycie ropy naftowej w Polsce

Wydobycie ropy naftowej w Polsce - około 300 tyś. ton - pokrywa tylko 0,4% (1994 r.) zapotrzebowania krajowego. Tradycyjne miejsca wydobycia to:

• Karpaty fliszowe (Jasło, Krosno, Gorlice};

• Zapadlisko Podkarpackie (Kazimierza Wielka);

• Pomorze Zachodnie (Kamień Pomorski).

Wydobycie na tych obszarach jest niewielkie i nadal tracą one swoje znaczenie jako rejony eksploatacyjne.

W 1995 roku stosunkowo najwięcej polskiej ropy dostarczyła platforma wiertnicza „Petrobaltic"', zainstalowana na dnie Bałtyku na północ od Wejherowa.

Zapotrzebowanie na ropę ciągle rośnie. Import tego surowca z Rosji, krajów arabskich i basenu Morza Północnego wynosi ponad 15 min ton ro­cznie. Rosyjska ropa naftowa sprowadzana jest rurociągiem do rafinerii w Płocku. Drugi duży zakład rafineryjny znajduje się w Gdańsku, gdzie jest przetwarzana głównie ropa sprowadzana drogą morską.

Gaz ziemny — jest mieszaniną węglowodorów, której głównym skład­nikiem jest metan. Na ogół występuje w sąsiedztwie ropy naftowej. Może też występować, choć rzadko samoistnie, jako tzw. gaz suchy.

Gaz jest również wydobywany spod dna morskiego, lecz przeważająca jego ilość pochodzi ze złóż lądowych. Zaczęto go wydobywać z dna mórz tuż przed II wojną światową, lecz na szeroką skalę znalazł zastosowanie dopiero po wojnie, wraz z rozwojem hutnictwa i przemysłu maszynowego. W wysoko rozwiniętych krajach zachodnich ponad połowa gazu jest wyko­rzystywana w gospodarstwach domowych, a resztę zużywa przemysł hutni­czy, chemiczny i elektrownie.

Gaz ziemny -jest najbardziej ekologicznym paliwem, czystym, wygodnym w przesyłaniu, dystrybucji i energetycznie efektywniejszym od węgla. Będąc paliwem kopalnym, występuje w porowatych skałach osadowych, a pozyskuje się go w postaci gazowej technikami otworowego wydobycia. Ocenia się, że zwiększenie udziału gazu ziemnego w bilansie paliw pierwotnych poprawia ich strukturę, gdyż w wyniku znacznie wyższej sprawności użytkowania w stosunku do paliw stałych powoduje obniżenie energochłonności gospodarki narodowej.

Energetyczne wykorzystywanie gazu ziemnego zarówno w Europie, jak i w Polsce ma stosunkowo niedługą historię. Historia polskiego gazownic­twa zaczęła się w 1856 roku, kiedy w Krakowie i Warszawie powstały pierwsze gazownie, ale na świecie już w 1860 roku z gazem miejskim za­częła konkurować tania ropa naftowa. Od 1878 roku zaczęto upowszech­niać kuchenki gazowe w gospodarstwach domowych, a w kilkanaście lat potem wprowadzono inkasujące liczniki. W następnych dziesiątkach lat paliwo to konkurowało z ropą naftową, zdobywając nowe rynki i rywali­zacja ta utrzymuje się również w czasach współczesnych. Spadek cen ropy w 1986 roku sprawił wiele problemów eksporterom i importerom gazu ziemnego na świecie.

Gaz ziemny w Polsce

Podkarpackie złoża gazu są na wyczerpaniu (Lubaczów, Przemyśl, Ja­rosław), a przedsudeckie i na Pomorzu Zachodnim są silnie zaazotowane imają mniejszą wartość kaloryczną. Odkryto i zagospodarowano nowe złoża w okolicach Ostrowa Wielkopolskiego i Trzebnicy.

W 1994 roku Polska wydobyła 4,6 mld m³ gazu, co pokryło jednak tyl­ko 27% krajowego zapotrzebowania. Gaz ziemny importujemy z Rosji.

Polska z racji położenia geograficznego ma szansę stać się pomostem pomiędzy bogatymi w złoża gazu obszarami na Wschodzie a zużywającymi duże ilości energii krajami Europy Zachodniej. Do tej pory wszystkie tran­zytowe gazociągi, zbudowane w tej części kontynentu, ominęły tereny Pol­ski. W stadium realizacji jest pierwszy i najdłuższy (4200 km) gazociąg tranzytowy przebiegający przez nasz kraj, który połączy pola naftowe na półwyspie Jamał na Syberii z rafineriami w Niemczech i z innymi krajami Europy Zachodniej. Jego odcinek na obszarze naszego kraju, liczący 665 km, będzie składał się z dwóch nitek. Pierwszą o długości 107 km bie­gnącą z Górzycy do Lwówka oddano do użytku w końcu listopada w 1996 roku. Umożliwiło to włączenie go do istniejącej już polskiej sieci gazow­niczej oraz integrację z systemami gazowniczymi krajów Europy Zachod­niej, która jest połączona podmorskim gazociągiem z Algierią (ważnym eksporterem gazu na świecie).

Transport gazu odbywa się również za pomocą tankowców przewożą­cych gaz skroplony z portów, w których są stacje regazyfikacyjne, jak np. z Algierii.

68. Scharakteryzuj przemysł elektromaszynowy w Polsce. Wskaż na mapie główne ośrodki tego przemysłu

Przemysł ten wyróżnia duże zróżnicowanie produkowanych wyrobów, wysoka ranga w gospodarce. Rola tego przemysłu polega na zaopatrywaniu w maszyny i urządzenia innych gałęzi przemysłu i działów gospodarki. Poziom rozwoju tego przemysłu wpływa na ogólny poziom produkcji i jakość wyrobów. Stąd istotne są związki tego przemysłu z dziedzinami nauki i jego zdolność szybkiego przekładania osiągnięć technologicznych na proces wytwórczy. O rozmieszczeniu ośrodków przemysłu elektromaszynowego decyduje zespół czynników:

• wykwalifikowana kadra inżynieryjno-techniczna

• zaplecze naukowo-badawcze

• dostępność bazy surowcowej, którą w Polsce stanowią głównie wyroby hutnicze

• rynek zbytu

Do najważniejszych gałęzi tego przemysłu należy przemysł środków transportu, w tym:

przemysł samochodowy - skupia się w Warszawie, w Bielsku-Białej, Tychach i Lublinie, gdzie produkowane są samochody osobowe. Samochody ciężarowe produkowane są w Lublinie, Starachowicach, Jelczu. W Jelczu i Sanoku wytwarzane są ponadto autobusy. W Polsce produkowane są także samochody dostawcze, m.in. w Nysie i Poznaniu. Żywiołowy rozwój motoryzacji w Polsce spowodował, że kraj nasz stał się jednym z ważniejszych rynków zbytu w Europie. Rozwój przemysłu samochodowego umożliwiły inwestycje kapitałowe obcych koncernów: Daewoo, Opla, GM, Fiata, Volkswagena i Forda.

przemysł taboru kolejowego - reprezentują go głównie zakłady we Wrocławiu, gdzie produkowane są lokomotywy, Poznaniu - lokomotywy, wagony, Chorzowie - m.in. wagony tramwajowe.

przemysł stoczniowy - główną stocznią Polski jest obecnie stocznia w Szczecinie, która jako jedyna nie boryka się z problemami ekonomicznymi. Stocznia w Gdańsku i Gdyni znacznie zmniejszyły swoją produkcję.

przemysł lotniczy - po rozwiązaniu Układu Warszawskiego, paktu wojskowego krajów socjalistycznych, produkcja tego przemysłu załamała się. Ośrodkami produkcji samolotów pozostają Mielec i Świdnik, w których konstruowane są helikoptery.

W produkcji przemysłu elektromaszynowego wiodącą rolę odgrywa przemysł maszynowy wywarzający w Polsce maszyny budowlane (m.in. Stalowa Wola, Wrocław), włókiennicze (np. Łódź, Bielsko-Biała), maszyny górnicze (ośrodki GOP-u), maszyny rolnicze (Ursus, Płock, Lublin, Kutno, Poznań).

Produkcją rynkowych wyrobów, takich jak kuchnie gazowe, pralki, lodówki, zamrażarki, narzędzia i drobne przedmioty metalowe, zajmuje się przemysł metalowy. W zakładach tego przemysłu wzrósł udział firm zachodnich, przez co na rynku jest dostatek sprzętu gospodarstwa domowego o wzrastającej jakości. Przemysł metalowy produkuje także konstrukcje stalowe, łożyska, narzędzia skrawające. Zakłady wytwarzające te wyroby skupiają się w pobliżu hut, głównie na Górnym Śląsku.

Stosunkowo niedużą rolę odgrywa w Polsce przemysł elektroniczny i elektrotechniczny. Centrum produkcji stanowi Warszawski Okręg Przemysłowy. Rośnie udział zainwestowania obcego kapitału w wytwórczość tego przemysłu, m.in. firm Thomson i Philips. Główne wyroby tego przemysłu stanowią telewizory, sprzęt telekomunikacyjny, kable, radioodbiorniki, komputery.

69. Scharakteryzuj przemysł elektroenergetyczny w Polsce uwzględniając wielkość i strukturę produkcji oraz rozmieszczenie elektrowni

Podstawowym paliwem wykorzystywanym w wytwarzaniu energii w Polsce są węgle, na które przypada 97% wytwarzanej energii. 60% energii w Polsce pochodzi ze spalania węgla kamiennego. Węgiel brunatny dostarcza prawie 37%, a pozostałą niewielką wartość, około 3% energii, wytwarza hydroenergetyka.

O rozmieszczeniu elektrowni bazujących na węglu zadecydowały:

• występowanie bazy surowcowej - elektrownie skupiają się na obszarze GOP-u (np. Jaworzno, Rybnik, Łaziska Górne) w obszarze wydobycia węgla kamiennego oraz w rejonie wydobycia węgla brunatnego Bełchatów, Bogatynia - Turoszów, Pątnów, Adamów

• wysokie zapotrzebowanie na energię wynikające z rynku zbytu wskutek np. występowania energochłonnego przemysłu - m.in. w Stalowej Woli, Szczecinie, Ostrołęce, Kozienicach. Z rynkiem zbytu wiąże się występowanie elektrociepłowni w dużych miastach, np. Siekierki w Warszawie, elektrociepłownie w Łodzi. Na lokalizację elektrowni wpływa w dużym stopniu dogodność zaopatrzenia w wodę, stąd wiele z nich zlokalizowano nad dużymi rzekami.

Hydroelektrownie mają niewielki udział w wytwarzaniu energii w Polsce. Przeważają elektrownie małej mocy. Największą jest Żarnowiec, inne wyróżniające się mocą to Włocławek na Wiśle, Solina na Sanie, Porąbka-Żar na Sole.

Głównym konsumentem energii w Polsce jest przemysł, potem w kolejności gospodarka komunalna. Udział przemysłu w zużyciu energii (60%) świadczy o jego wysokiej energochłonności.

70. Scharakteryzuj przemysł włókienniczy w Polsce

Przemyśl włókienniczy skupia się w około 350 zakładach, w których pracuje około 150 tyś. pracowników. Charakteryzuje go mały stopień energochłonności, ale jednocześnie wysoki poziom pracochłonności. Cechą jest stosunkowo duża koncentracja, a w sensie ekonomicznym - dominacja dużych i średnich przedsiębiorstw państwowych. Jest to jedna z przyczyn małego zainteresowania kapitału zagranicznego. Przemysł włókienniczy skupiony jest w ośrodkach: Łódź, Bielsko-Biała, Andrychów, Dzierżo­niów, Milanówek, Jarosław, Toruń, Zambrów i Białystok.

Oprócz produkcji tkanin włókiennictwo wytwarza m.in. przędze, włóczki, nici, firanki, dywany, bieliznę, wyroby pończosznicze.

Do 1990 roku przemysł włókienniczy był liczącą się gałęzią gospodarki kraju. Jednak już w latach 1990-1991 analizy zagraniczne i krajowe wska­zywały, że struktura i stosowane technologie są przestarzałe. Niską konku­rencyjność wytwarzanych towarów, żywiołowy import z krajów Dalekiego Wschodu, niski poziom techniki promowania i handlu powinny zmienić programy wdrażania restrukturyzacji grupowej (Łódzka Bawełna, Bielska Wełna, Polski Len i Łódzka Wełna).

71. Transport kolejowy w Polsce

Transport kolejowy w Polsce charakteryzuje się dużym przestrzennym zróżnicowaniem gęstości sieci, odzwierciedlającym dziedzictwo historyczne zaborów oraz różnice w uprzemysłowieniu kraju. Najsilniej rozbudowaną sieć kolei posiadają tereny byłego zaboru pruskiego oraz obszar GOP-u. Pod względem ogólnej gęstości sieci kolejowej Polskę wyprzedza w Europie zaledwie kilka krajów:

Kraj	Linie kolejowe na 100 km2
Czechy	12,0
Niemcy	11,4
Belgia	11,2
Węgry	8,3
Polska	7,3

Mimo tego, różnice w gęstości linii kolejowych na obszarze Polski są duże - wartość ta jest kilkakrotnie mniejsza w Polsce Północno-Wschodniej w porównaniu z obszarem Górnego Śląska.

W latach 90-tych nastąpił spadek długości linii kolejowych w Polsce w wyniku likwidowania nierentownych tras. Ograniczenie przewozów kolejowych spowodowane zostało spadkiem wydobycia surowców, zmniejszeniem wielkości produkcji przemysłu, wzrostem bezrobocia, a także dużym tempem motoryzacji i większą elastycznością transportu samochodowego.

Do najważniejszych szlaków kolejowych odznaczających się największym natężeniem ruchu należą: linie łączące GOP z portami Polski, Zgorzelec-Medyka, Kunowice-Terespol. Głównymi węzłami kolejowymi są miasta GOP-u, takie jak Katowice, Chorzów, Gliwice, Zabrze oraz Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań.

Przejawem modernizacji linii kolejowych w Polsce jest wprowadzanie połączeń InterCity i EuroCity. Prowadzone są prace przygotowujące do włączenia Polski w system superszybkich połączeń europejskich, np. linia francuska TGV Paryż-Moskwa.

72. Przedstaw drogi kołowe w Polsce oraz wpływ transportu kołowego na środowisko

Sieć dróg kołowych jest najgęstszą siecią transportową. Średnia gęstość dróg kołowych w Polsce na 100 km2 wynosi 74 km i jest dwukrotnie niższa niż we Francji, Holandii i Niemczech. Przestrzenne rozmieszczenie dróg

kołowych wykazuje dużą rozpiętość - obszary Polski Północno-Wschodniej odznaczają się dużo niższymi wskaźnikami gęstości dróg w stosunku do obszarów Polski Południowej i Centralnej.

Pod względem obecności autostrad i dróg szybkiego ruchu Polska jest wybitnie opóźniona w stosunku do państw Europy Zachodniej. Łączna długość autostrad w Polsce wynosi ok. 400 km. W 1994 roku uchwalono plan budowy następujących autostrad:

• A1, połączy poprzez

• Polskę Skandynawię z Europą Południową A2, stanowić będzie drogę tranzytową z Europy Zachodniej do Rosji

• Ponadto przewiduje się budowę dróg szybkiego ruchu, w tym m.in.

• Via Baltica - połączy Tallin - Suwałki - Białystok z trasą autostrady A2

• Via Hanzeatica - połączy miasta portowe: Tallin - Kaliningrad - Gdańsk - Szczecin - Hamburg

Mapa sieci rozwoju autostrad w Polsce

Transport samochodowy jest obecnie najszybciej rozwijającą się gałęzią transportu w Polsce. W końcu lat 90-tych polskie drogi użytkowane były przez niemal pięciokrotnie większą liczbę pojazdów niż w 1980 roku. Żywiołowy rozwój motoryzacji jest w Polsce niewspółmiernie wysoki w stosunku do wielkości dochodu narodowego. Chęć posiadania własnego samochodu jest w Polsce nie tylko przejawem wzrostu zamożności społeczeństwa, ale także jest zjawiskiem socjologicznym.

73. Scharakteryzuj morskie porty handlowe Polski i wskaż jena mapie

Kryzys gospodarczy w końcu lat 80-tych spowodował spadek wydobycia surowców, spadek produkcji, zmniejszenie obrotów handlu zagranicznego w kraju. Trudności te niekorzystnie wpłynęły także na gospodarkę morską kraju, w tym na żeglugę morską. Znacznie zmniejszył się udział portów polskich w obrocie ładunków. W nowej sytuacji rynkowej porty zmuszone zostały do prowadzenia samodzielnej polityki inwestycyjnej i remontowej. Najszybciej pokonał trudności zespół portowy Szczecin-Świnoujście i jest obecnie największym portem Polski pod względem wielkości przeładunków. Poszczególne porty specjalizują się w obsłudze określonych towarów:

• w Szczecinie-Świnoujściu dużą rolę odgrywa węgiel kamienny, fosforyty, rudy żelaza

• w Gdańsku węgiel, siarka, ropa naftowa

• Gdynia obsługuje głównie drobnicę i handel zbożem

W ogólnej ilości przewożonych ładunków, ponad 60% stanowią ładunki obce, tj. przewożone w ramach usług i tranzytowe. Silną konkurencją dla polskich portów są porty niemieckie odznaczające się większą sprawnością i przejmujące wiele ładunków tranzytowych Czech, Słowacji i Węgier.

74. Omów żeglugę śródlądową w Polsce i przedstaw jej zalety i wady

Żegluga śródlądowa odgrywa niewielką rolę w polskim systemie transportowym. Udział transportu śródlądowego w ogólnej ilości przewożonych towarów wynosi poniżej 1%. Przewozy wykazują tendencję spadkową. W strukturze przewożonych towarów największy udział mają surowce skalne (piasek, żwir), węgle, nawozy i rudy.

Czynnikami ograniczającymi rozwój żeglugi śródlądowej w Polsce są:

• duże wahania poziomu wód w polskich rzekach w ciągu roku

• brak regulacji największych rzek Polski i ich dopływów; Wisła jest największą nieuregulowaną rzeką Europy

• stosunkowo długi okres zlodzenia, zwłaszcza rzek Polski wschodniej

• niedorozwój zaplecza portów

Wiele argumentów przekonuje jednak, że transport ten mógłby odgrywać w naszym kraju większą rolę.

Czynnikami sprzyjającymi rozwojowi żeglugi śródlądowej są:

• korzystny układ dróg wodnych pokrywający się z głównym kierunkiem przewozu masy towarów w Polsce

• spójność sieci rzecznej

• nadrzeczne położenie wielu okręgów przemysłowych kraju

Głównym wodnym szlakiem śródlądowym w Polsce jest Odra powiązana kanałem Gliwickim z GOP-em, a także powiązana kanałami z systemami rzecznymi Środkowej i Zachodniej Europy.

75. Handel zagraniczny Polski, jego rola w gospodarce, handlowi partnerzy Polski

Udział Polski w handlu zagranicznym świata jest niewielki w stosunku do liczby ludności i wielkości terytorium. W porównaniu do krajów Unii Europejskiej udział handlu zagranicznego w tworzeniu PKB w Polsce jest kilkakrotnie niższy. Słabość handlu zagranicznego w Polsce wynika z cech naszej gospodarki, a zwłaszcza:

• przestarzałej struktury przemysłu

• niskiej konkurencyjności wyrobów

• braku specjalizacji produkcji, co utrudnia jej promocję

W wyniku przemian politycznych i gospodarczych w Polsce w latach 90-tych w handlu zagranicznym nastąpiły poważne zmiany polegające na reorientacji geograficznej - po rozwiązaniu RWPG osłabły więzi gospodarcze z byłymi krajami socjalistycznymi, a wzrosły obroty handlowe z krajami Europy Zachodniej. Udział tego regionu w obrotach z Polską wynosi 70% całego naszego handlu zagranicznego. Głównym partnerem handlowym Polski są Niemcy, kolejne miejsca zajmują Holandia, Włochy i Rosja. Nadal handel zagraniczny kraju cechuje dominacja krajów europejskich w obrotach handlowych oraz tradycyjna struktura towarowa w eksporcie, odznaczająca się dużym udziałem towarów o przeciętnym stopniu przetworzenia. Poza kontynentem europejskim najważniejszymi partnerami Polski są USA, Japonia, Kanada, Chiny.

Główni partnerzy Polski w handlu zagranicznym wg % udziału w obrotach w 1996 r.:

	Niemcy	Włochy	Holandia	Rosja
Import	26,6	8,5		6,7
Eksport	38,8		5,6	5,6

W strukturze towarowej importu i eksportu na pierwszym miejscu znajdują się wyroby przemysłu elektromaszynowego. W eksporcie duży udział mają też wyroby hutnicze, tkaniny, surowce i płody rolne, a w imporcie wyroby przemysłu chemicznego. Obecnie Polska ma ujemny bilans handlowy, co oznacza przewagę importu nad eksportem.

Struktura towarowa handlu zagranicznego wg głównych partnerów Polski:

	Niemcy	Włochy	Holandia	Rosja
Główne pozycje eksportu	meble, produkty hutnictwa żelaza, miedź i wyroby z miedzi, cement, samochody osobowe	samochody osobowe, żywe zwierzęta (konie, bydło), węgiel	odzież i konfekcja, węgiel	żywność i żywe zwierzęta, wyroby przemysłowe, sprzęt transportowy
Główne pozycje importu	samochody osobowe, tworzywa sztuczne, tkaniny, papier, leki	samochody osobowe, silniki spalinowe, akcesoria samochodowe, armatura sanitarna, chłodziarki, zamrażarki	tkaniny z włókien sztucznych, tworzywa sztuczne i wyroby z tworzyw, pasza, przetwory spożywcze	paliwa mineralne, surowce, chemikalia

76. Przedstaw rozwój liczby ludności na świecie

W końcu lat 90-tych liczba ludności świata wynosi ponad 6 mld. Wartość ta ukształtowała się w wyniku stałego przyrostu ludności, ale zróżnicowanego pod względem tempa. Większość okresu istnienia człowieka charakteryzował niski wzrost liczby ludności wynikający z wysokiej wartości urodzeń, ale też wysokiej wartości zgonów. Pierwszy skokowy wzrost liczby ludności dokonał się ok. 8000 lat przed Chrystusem w okresie przejścia do osiadłej gospodarki rolnej. Drugim okresem wzrostu tempa liczby ludności był wiek XVIII, co wiązało się z rewolucją przemysłową. W obu tych okresach wystąpił wzrost możliwości produkcyjnych, co ograniczyło głód i przyniosło poprawę warunków bytowych.

Najważniejszym miernikiem zmian liczby ludności jest przyrost naturalny, czyli różnica między wielkością urodzeń i zgonów w danym okresie czasu. Różnica ta podana w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (lub 100) nazywana jest wskaźnikiem lub stopą przyrostu naturalnego. Wartość wskaźnika przyrostu naturalnego podawana jest w promilach lub w procentach.

Największa dynamika wzrostu liczby ludności nastąpiła w II połowie XX wieku w latach 1950-1970, kiedy to współczynnik przyrostu naturalnego świata osiągnął maksymalnie 2,1%. Ten dynamiczny wzrost liczby

ludności po II wojnie światowej, który nastąpił głównie w krajach słabo rozwiniętych, nazwano eksplozją demograficzną. Obecnie co roku przybywa na świecie ponad 90 mln ludzi, ale apogeum przyrostu ludności świat ma już za sobą, gdyż od początku lat siedemdziesiątych następuje powolny spadek rocznej stopy przyrostu naturalnego. W skali świata przyrost naturalny wynosi dziś 1,7%. Jedynym kontynentem, gdzie przyrost naturalny nadal zwiększa się jest Afryka. Większość państw osiąga tu wartości powyżej 2, a nawet 3%. Tempo przyrostu naturalnego krajów słabo rozwiniętych objętych eksplozją demograficzną, uwarunkowane jest wieloma czynnikami. Za główną przyczynę eksplozji uważa się:

• spadek stopy zgonów, uzyskany dzięki poprawie warunków życiowych, a w szczególności dzięki stosowaniu osiągnięć medycyny w krajach słabo rozwiniętych zaczerpniętych z zewnątrz (szczepionki, antybiotyki)

• młodość tych społeczeństw, które zdolne są przez to do posiadania liczniejszego potomstwa

• silny wpływ religii i modelu społecznego, które popierają rodziny wielodzietne; ilość posiadanych dzieci często określa prestiż rodziny

• konflikty, wojny, które winne są licznych ofiar śmiertelnych, ale ostatecznie silnie wzmagają chęć odnowy społeczeństw

Eksplozja demograficzna powoduje wiele negatywnych skutków, jak przeludnienie, głód, biedę, analfabetyzm, bezrobocie, frustrację ludności, skłonność do waśni, konfliktów i wojen, presję na środowisko naturalne.

Najniższy przyrost naturalny na świecie mają kraje Europy, które charakteryzują się wartościami około 0%. Odstają od tego kraje, w których większą rolę w kształtowaniu rodziny odgrywa religia, np. stosunkowo wyższe wartości w Europie notowane są w katolickiej Irlandii i w większości muzułmańskiej Albanii. Za główne przyczyny niskich wartości przyrostu naturalnego w krajach wysoko rozwiniętych uważa się:

• powszechnie akceptowany model małej rodziny (2+1)

• aktywność i aspiracje zawodowe kobiet

• starzenie się społeczeństw, co ogranicza ich odnowę biologiczną

• szeroki wachlarz usług i dóbr, z których rodziny wielodzietne mogą korzystać w ograniczonym stopniu

Polityka demograficzna wybranych państw:

Chiny - ten najludniejszy kraj świata (1,2 mld ) prowadzi politykę antynatalistyczną, hamującą przyrost liczby ludności głównie za pomocą drastycznych nakazów możliwych do wprowadzenia jedynie w ustroju totalitarnym. Stąd mimo zadawalających efektów polityka ludnościowa tego kraju nie stanowi przykładu do naśladowania.

Austria, Dania, Szwecja - kraje te prowadzą politykę pronatalistyczną popierającą model wielodzietny poprzez stosowanie zachęt takich jak: wysokie zasiłki, tanie kredyty dla młodych małżeństw, wysoki standard przedszkoli, szkół, długie urlopy macierzyńskie. Taka polityka jest uzasadniona starzeniem się tych społeczeństw. W krajach wysoko rozwiniętych rośnie obciążenie ludności pracującej kosztami utrzymania najstarszych roczników.

Zróżnicowanie przyrostu naturalnego na świecie ukształtowało odmienną strukturę wieku krajów o wysokim i niskim przyroście naturalnym. Obrazem tego zróżnicowania jest piramida wieku, pokazująca liczebność poszczególnych roczników oraz zróżnicowanie społeczeństw pod względem płci. Kraje słabo rozwinięte cechuje duży udział roczników najmłodszych i niska przeciętna długość trwania życia. W starszych grupach wiekowych występuje ponadto przewaga liczby mężczyzn nad kobietami, co wiąże się z dużą rodnością kobiet i często z dużą ich aktywnością zawodową. Kraje wysoko rozwinięte należą do starzejących się społeczeństw i odznaczają się w starszych rocznikach przewagą kobiet nad mężczyznami. W obu grupach państw występują odmienne potrzeby społeczeństw dotyczące rynku pracy, edukacji, opieki zdrowotnej i społecznej oraz podziału budżetu kraju.

A - piramida wieku ludności kraju wysokorozwiniętego na przykładzie Australii

B - piramida wieku kraju słabo rozwiniętego na przykładzie Bangladesz

77. Omów rozmieszczenie ludności na świecie uwzględniając czynniki wpływające na koncentrację ludności

Zasiedlenie obszarów lądowych na świecie jest nierównomierne. Najludniejszym kontynentem jest Azja, na którą przypada 60% ogółu mieszkańców Ziemi. Kolejne miejsca zajmują Europa, Afryka, Ameryka Łacińska,

Ameryka Północna i Australia z Oceanią. Udział ludności Europy i Ameryki Północnej w ogólnej liczbie ludności świata ulega zmniejszeniu.

Zmiany udziału wielkich regionów w zaludnieniu świata w latach 1950-2025 Obszary trwale zamieszkane, czyli

ekumena, zajmują 91% powierzchni lądów. Pozostałe obszary lądowe są okresowo zamieszkiwane - subekumena, lub pozbawione stałych siedzib ludzkich - anekumena. Na Ziemi można wyróżnić kilka

obszarów o szczególnie dużej koncentracji ludności i gęstości zaludnienia. Należą do nich:

• Azja Wschodnia i Południowa (Chiny, Płw. Koreański, Japonia, Indie, Bangladesz, Sri Lanka) - obszar ten zamieszkuje ponad 2 mld ludzi, a gęstość zaludnienia, pomimo dominującego rolniczego charakteru tego obszaru, wszędzie przekracza 200 osób na km2. O powstaniu tak dużego skupiska ludności zadecydowały warunki klimatyczne i glebowe umożliwiające produkcję żywności

• Europa Zachodnia - silnie uprzemysłowiony i zurbanizowany obszar skupiający 14% ludności świata

• północno-wschodnie wybrzeże atlantyckie Ameryki Północnej, zamieszkane przez ponad 100 mln ludności skupionej w zespołach miejsko-przemysłowych

Czynnikami sprzyjającymi koncentracji ludności są:

• dostęp do wody - doliny rzek i wybrzeża mórz skupiają większość ludności świata

• nizinne ukształtowanie powierzchni - 4/5 ludności świata zamieszkuje obszary wyniesione do 500 m n.p.m.

• klimat - zagęszczeniom ludności odpowiadają w większości obszary o warunkach klimatycznych korzystnych pod względem zdrowotnym i sprzyjających rolnictwu

Skupiska ludności koncentrują się także wokół rejonów występowania surowców mineralnych lub korzystnych dla rolnictwa gleb. Dużą atrakcyjność osadniczą posiadają również obszary, które osiągnęły wysoki poziom gospodarczy i stabilizację społeczno-polityczną.

78. Wyjaśnij pojęcie eksplozji demograficznej oraz omów przyczyny i skutki

Eksplozja (bomba) demograficzna - duży przyrost liczby ludności, objawiający się wysokim wskaźnikiem przyrostu naturalnego (powyżej 20%o). Zjawisko to obejmuje państwa rozwijające się. Istota jego polega na ograniczaniu wskaźnika zgonów z poziomu około 35%o do poziomu okolo 10%c, przy jednoczesnym utrzymywaniu się wskaźnika urodzeń na poziomie okolo 40%o (w niektórych państwach nawet na poziomie ponad 50%c - Malawi, Zambia, Uganda).

Państwa o najwyższym (powyżej 30%o) wskaźniku przyrostu naturalnego

• Irak, Iran, Kenia, Malawi, Nigeria, Pakistan, Syria, Tanzania, Uganda, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zambia

Przyczyny spadku wskaźnika śmiertelności

• rozwój gospodarczy świata (wzrost produkcji rolnej - sztuczne nawożenie, środki ochrony roślin itp.)

• rozwój medycyny i higieny

Objawy spadku stopy zgonów

• śmiertelność niemowląt

• jeszcze w ubiegłym stuleciu wynosiła ona w Europie około 200%o, obecnie w państwach skandynawskich wynosi około 6%o, w Polsce 15%o, w państwach rozwijających się wynosi obecnie 50 - 80%o, a jeszcze 50 lat temu kształtowała się na poziomie 180%_o

• zmniejszenie śmiertelności kobiet w okresie porodu i połogu

• zmniejszenie śmiertelności na skutek głodu

• wprowadzenie sztucznego nawożenia

• szerokie zastosowanie środków ochrony roślin

• wprowadzenie do produkcji roślin bardziej plennych (zielona rewolucja)

Konsekwencje bomby demograficznej

• przedłużanie się średniego wieku życia w świecie

• obecnie wynosi około 60 - 65 lat

• w Europie i Ameryce Północnej powyżej 70 lat

• odmłodzenie struktury wiekowej

• ludność w wieku O - 19 lat w niektórych państwach stanowi ponad 50% społeczeństwa

• Iran, Nigeria, Bangladesz, Uzbekistan

• w Polsce 3,6%, w Niemczech 21,5%

• szybki roczny wzrost ludności

• Indie około 25 000 000 (liczba mieszkańców 944 580 000)

• Meksyk około l 700 000 (liczba mieszkańców 96 578 000)

• Irak około 500 000 (liczba mieszkańców 20 607 000)

• szybszy wzrost liczby ludności niż produkcji rolnej i przemysłowej

• dysproporcje rozwoju gospodarczego poszczególnych obszarów Ziemi

• problemy z zapewnieniem obywatelom wyżywienia, wykształcenia, pracy

• wzrost przestępczości, nasilanie się zjawisk patologii społecznych

79. Scharakteryzuj strukturę demograficzną świata

Struktura płci

• wyrównana

• szacuje się, że na kuli ziemskiej występuje kilkanaście milionów więcej mężczyzn

• nadwyżka kobiet w Europie

• szacowana na kilkanaście milionów

• spowodowana dłuższym przeciętnym trwaniem życia kobiet niż mężczyzn

• współczynnik feminizacji w wybranych państwach Europy

współczynnik feminizacji - liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn

• Ukraina (115), Rosja (113), Węgry (109), Austria (106), "Niemcy (106), Polska (106), Szwecja (102)

• nadwyżka mężczyzn

• państwa islamskie - Egipt (wsp. feminizacji 96), Iran (96), Turcja (96)

• wywołany przyrostem naturalnym powyżej 20%o (na 100 urodzeń dziewcząt przypada 106 do 108 urodzeń chłopców) oraz złymi warunkami higienicznymi

• Indie (współczynnik feminizacji 94), Bangladesz (94)

• wysoki przyrost naturalny, złe warunki higieniczne, znaczny odsetek zgonów kobiet w czasie porodu i połogu

• Chiny (współczynnik feminizacji 96)

• obok czynników wymienionych wyżej dochodzi czynnik kulturowy (przy instytucjonalnym ograniczeniu przyrostu naturalnego rodzice często pozbywają się dziewcząt)

• struktura płci a wiek

• nadwyżka mężczyzn w młodszych grupach wiekowych

• uwarunkowania biologiczne

• nadwyżka kobiet w starszych grupach wiekowych

• kobiety przeciętnie żyją dłużej niż mężczyźni o kilka lat

• struktura płci a charakter regionu

• więcej kobiet

• tereny emigracyjne (w krajach rozwijających się)

• obszary o funkcjach administracyjnych i usługowych

• więcej mężczyzn

• obszary eksploatacji surowców mineralnych

• tereny o znacznym odsetku zatrudnionych w przemyśle środków produkcji

• obszary o niekorzystnych dla człowieka warunkach środowiska przyrodniczego

Wiek ludności

• przeciętna długość życia 60 - 65 lat

• wyższa o kilka lat dla kobiet

• najniższa (około 50 lat w Afryce)

• po II wojnie światowej przeciętna długość życia w większości państw rozwijających się wynosiła 30 lat

• zróżnicowanie przeciętnej długości życia w wybranych państwach

państwo	przeciętna długość życia
		Mężczyzn	kobiet
Gwinea Bissau	39
Niger Iran	44 65	48 66
Polska	67	76
Niemcy Szwecja	73 75	79 81

Struktura wieku

• czynniki wpływające na strukturę wieku

• wskaźnik przyrostu naturalnego

• wysoki

• duży odsetek ludzi w wieku 0-19 lat, a niski odsetek ludzi w wieku 65 i więcej lat

• niski

• mały odsetek ludzi w wieku O - 19 lat

• przeciętna długość trwania życia

• wysoka

• znaczny odsetek ludzi w wieku 65 lat i więcej

• charakter regionu

• obszary emigracyjne posiadają nieco mniejszy odsetek ludności w wieku produkcyjnym

• obszary {migracyjne mają nieco większy odsetek ludności w wieku produkcyjnym

• zróżnicowanie struktury wieku w wybranych państwach

państwo	% ludności w wieku
		0 -19 lat	65 i więcej
Nigeria	59,0	4.0
Iran	56,0	3,0
Bangladesz	52,0	2.5
Uzbekistan	51.2	4,0
Polska	30,6	11,3
Szwecja	24,7	17.4
Niemcy	21,5	15,4

80. Omów migracje ludności, ich rodzaje i przyczyny

Migracja - ruch wędrówkowy ludzi w celu zmiany miejsca zamieszkania związany z przekraczaniem granic administracyjnych.

migracje wahadłowe - dojazdy do pracy lub szkoły związane z przekraczaniem granic

administracyjnych.

Emigracja - proces odpływu ludności.

emigrant - człowiek, który opuścił miejsce zamieszkania.

Imigracja - proces napływu ludności.

imigrant - osoba, która przybyła do jakiegoś miejsca.

Reemigracja - proces powrotu do poprzedniego miejsca zamieszkania.

klasyfikacja migracji:

• kryterium przyczynowe

• ekonomiczne - chęć polepszenia sobie warunków bytu (np. wyjazdy Polaków do USA, ludności arabskiej do krajów Unii Europejskiej)

• polityczne - w celu uniknięcia prześladowań politycznych (np. Kurdowie, Bośniacy)

• religijne - w celu uniknięcia prześladowań religijnych, bądź sporów na tle religijnym (1947 r. - podział na Indie i Pakistan, przesiedlono wtedy 12 min osób)

• rodzinne - związane z zawieraniem małżeństw, łączeniem rodzin

• kryterium trwałości migracji

• stałe - emigrant nie planuje powrotu

• okresowe - najczęściej związane z pracą zarobkową na terenie innego kraju

• kryterium kierunku

• zewnętrzne - emigrant przekracza granice państwa lub kontynentu

• wewnętrzne - w obrębie jednego państwa

• wieś —> miasto (najbardziej liczne)

• miasto —> wieś

• miasto —> miasto

• wieś —> wieś

Główne kierunki migracji od czasów wielkich odkryć geograficznych

• z Europy do Ameryk (tylko w XX wieku wyjechało kilkadziesiąt milionów ludzi)

• z Europy do południowej Afryki

• z Europy do Australii (początkowo W. Brytania wysyłała tam skazańców, później migracje ekonomiczne)

• z Afryki do Ameryk (wywóz niewolników)

• migracje w Azji południowej i wschodniej

• Hindusów w obrębie Imperium Brytyjskiego

• Chińczyków do Singapuru, Tajlandii, Birmy

• migracje w Ameryce Północnej

• osadnicy ze wschodu na zachód

• ludność murzyńska po zniesieniu niewolnictwa z południa na północ

• migracje w Rosji

• zasiedlanie obszarów leżących na wschód od Uralu

Migracje współcześnie

• fala migracyjna wywołana przez II wojnę światową

• olbrzymie przemieszczenia ludności na terenach objętych wojnami (Rwanda - Burundi, dawna Jugosławia)

• migracje ekonomiczne z państw rozwijających się do rozwiniętych gospodarczo

Ocena migracji

• państwo emigracyjne

• utrata ludności młodej, często wykształconej

• rozbicie rodzin

• opustoszałe zabudowania

napływ dewiz

• państwo imigracyjne

• pozyskanie taniej siły roboczej

• asymilacja ludności napływowej

• odrębność kulturowa

odrębność wyznaniowa

81. Scharakteryzuj zróżnicowanie rasowe ludności świata

Zewnętrzne różnice w wyglądzie człowieka stały się podstawą podziału ludzkości na trzy główne odmiany (rasy):

• Odmiana europeidalna biała dominuje na kontynencie Europy, ale w wyniku ekspansji kolonialnej ludność europeidalna zasiedliła też obszary Ameryki, Australii i Nowej Zelandii. W odmianie tej wyróżnia się dwie gałęzie:

północną, dla której identyfikującym czynnikiem jest blady odcień skóry, przeważnie jasny kolor włosów i oczu; gałąź ta występuje głównie w Europie Północnej, Środkowej, Wschodniej, Ameryce Północnej

południową, z oliwkowym odcieniem skóry, przeważnie ciemnym kolorem włosów i oczu; rejonem zamieszkiwania tej grupy ludności jest głównie Europa Południowa, Afryka Północna, Azja Zachodnia i Południowa (bez południowych Indii)

• odmiana mongoloidalna - żółta, koncentruje się w Azji; gałąź amerykańską tej rasy reprezentują Eskimosi i Indianie

• odmiana negroidalna - czarna, dominująca w Afryce (od Sahelu po południowe krańce kontynentu); na obszarze Australii, Filipin, Melanezji, południowej części Indii występuje jako gałąź oceaniczna

Poza rasami głównymi występują rasy mieszane, wśród których wyróżnia się mulatów (odmiana biała + czarna), metysów (biała i żółta), zambo (czarna + żółta). Mimo różnorodności odmian gatunek ludzki posiada jednakowe możliwości rozwoju.

82. Scharakteryzuj zróżnicowanie językowe ludności świata

Ludność świata charakteryzuje się ogromnym zróżnicowaniem językowym. Szacuje się, że na świecie używanych jest od 2500 do ok. 3000 języków, z tego prawie połowa to języki afrykańskie. 2/3 ludności świata używa łącznie 19 języków bądź jako mowy ojczystej, bądź w różnych kontaktach międzyludzkich. Największa populacja używa języka chińskiego, choć nie jest on jednorodny i odznacza się dużym zróżnicowaniem dialektycznym. Najczęściej wykorzystywanym językiem w kontaktach międzynarodowych jest język angielski.

83. Omów zróżnicowanie wyznaniowe ludności świata

Religia jest najbardziej uniwersalną czynnością człowieka. Jest praktykowana we wszystkich kulturach. Religia kształtuje system wartości, postawy i cele wielu społeczeństw na świecie.

W klasyfikacji religii najczęściej stosuje się ogólny podział na religie pierwotne (lokalne, niemisyjne) niepiśmiennych społeczności oraz religie uniwersalistyczne. Wśród tych ostatnich wyróżnia się trzy rodziny: Rodzinę semicką obejmującą judaizm, chrześcijaństwo, islam, Rodzinę indyjską - hinduizm, buddyzm, sikhizm i inne, oraz Rodzinę religii Dalekiego Wschodu - m.in. konfucjanizm, taoizm, sinto.

Religią o największej liczbie wyznawców jest chrześcijaństwo (33% wyznawców religii), zróżnicowane wewnętrznie na najliczniejsze wyznania: rzymsko-katolickie, prawosławie i protestantyzm. Drugą religią w kolejności liczby wyznawców jest islam. Muzułmanie stanowią ok. 17% ogółu wyznawców. Religie azjatyckie poza islamem reprezentuje hinduizm, buddyzm, sinto, taoizm, konfucjanizm i inne. Silną wspólnotę religijną, mimo niewielkiej liczebności (18 mln), utworzyli Żydzi (judaizm).

84. Scharakteryzuj zróżnicowanie stopnia urbanizacji w świecie. Podaj formy koncentracji ludności miejskiej

Procesy urbanizacyjne na określonym obszarze mogą przebiegać równo­cześnie, ale na różnych płaszczyznach: demograficznej, ekonomicznej, spo­łecznej, kulturowej i przestrzennej. Z tych względów procesy urbanistyczne rozpatruje się całościowo, uwzględniając następujące płaszczyzny;

• Urbanizacja formalna - oznacza posiadanie przez jednostkę osadniczą praw miejskich.

• Urbanizacja demograficzna — polega na migracji ludności ze wsi do miast, co powoduj e wzrost odsetka ludności miejskiej.

• Urbanizacja ekonomiczna - odznacza się wzrostem odsetka ludności zawodowo czynnej i zatrudnionej w zawodach pozarolniczych, zwłaszcza w przemyśle i usługach.

• Urbanizacja społeczna - uwidacznia się w upowszechnianiu miejskiego stylu życia ludności wiejskiej.

• Urbanizacja przestrzenna — przejawia się w powiększaniu powierzchni miast istniejących lub budowaniu nowych albo nadawaniu osiedlom praw miejskich ze względu na ich funkcje pozarolnicze. Proces ten pro­wadzi w efekcie do kształtowania się wielkoprzestrzennych układów, ze­społów miast zwanych aglomeracjami i różnych ich form, takich jak: konurbacja, megalopolis, zespoły metropolitalne.

Aglomeracja miejska — jest zespołem jednostek osadniczych, ukształto­wanych i zdominowanych przez jedno miasto. Zespół ten charakteryzują silne powiązania, prowadzące do integracji społecznej i gospodarczej całego obszaru, np. aglomeracja Łodzi, Warszawy i Londynu.

Konurbacja — jest formą aglomeracji, która tworzy zespół równorzęd­nych miast pod względem pełnienia funkcji społeczno—gospodarczych. Ze­spół ten powstał z niegdyś niezależnych od siebie miast, między którymi z czasem zacierają się granice, np. miasta Górnośląskiego Okręgu Przemy­słowego, Zagłębia Ruhry, Zagłębia Donieckiego.

Megalopolis - jest zespołem miejskim. Termin ten wprowadził amery­kański geograf J. Gottmann. Jest to wielki obszar zurbanizowany, powstały w wyniku łączenia się szeregu aglomeracji lub konurbacji. Ten rodzaj ukła­du urbanistycznego jest typowy dla Stanów Zjednoczonych. Obejmuje wschodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych: Boston-J-lartford-Nowy Jork, Filadelfię, Baltimore i Waszyngton oraz zachodnie wybrzeże: San Francisco — Los Angeles - San Diego.

Inne wielkie zespoły miejskie to np.:

• Okręg Przyjeziorny w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, obejmują­cy Milwaukee - Chicago - Gary - Sonth Bend - Toledo - Detroit -Cleveland — Bujfalo — Hamilton — Toronto,

• w Japonii'. Jokohama i Osaka — Kioto — Kobe,

• w krajach Beneluksu: Bruksela - Antwerpia, Broda, Rotterdam -Utrech t - A msterdam.

Procesy urbanizacyjne w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo:

Do II wojny światowej procesy urbanizacyjne w tych krajach dynamicz­nie się rozwijały w wyniku dużego zapotrzebowania przemysłu na siłę ro­boczą, co powodowało systematyczny napływ do miast ludności wiejskiej.

Po II wojnie światowej w efekcie zastosowania w przemyśle nowych tech­nik, zwłaszcza automatyzacji i mechanizacji produkcji, a także rozwoju u-sług, nastąpił stopniowy odpływ ludności z obszarów centralnych aglome­racji na ich peryferie, a nawet obszary jeszcze bardziej oddalone.

Procesy urbanizacyjne w krajach słabo rozwiniętych - kraje te różnią się między sobą tempem rozwoju urbanizacji. Dlatego wyróżnia się następu­jące grupy krajów o zbliżonych wskaźnikach urbanizacji:

• kraje znajdujące się w okresie rozwoju urbanizacji charakteryzuje wolny przepływ ludności wiejskiej, co powoduje niski odsetek ludności miej­skiej, np. Etiopia - 13%;

• kraje o urbanizacji pozornej, np. Argentyna i Urugwaj - 86%, Brazylia -77%, Meksyk - 71%, Peru - 70% i inne. Wysoki wskaźnik urbanizacji tych krajów jest skutkiem braku miejsc pracy na wsi. Ludność wiejska, na ogół niewykwalifikowana, wędruje do miast, szukając jakiejkolwiek pra­cy. Pozornie zatem zwiększa się wskaźnik urbanizacji, ale miasta tych krajów nie mają tak rozwiniętego przemysłu i usług, aby mogły zapewnić miejsca stałej pracy napływającej ludności wiejskiej. Efektem takiego procesu są rozległe slumsy okalające miasta. Corocznie zwiększa się ich ludność o 20%;

• kraje o hamowanej urbanizacji, takie jak np. Chiny — 28%, Egipt — 44% i Rumunia - 54%, w których nadal dominuje ludność wiejska.

Eksperci ONZ stwierdzają, że urbanizacja powoduje systematyczne zmniejszanie się terenów rolniczych, masową migrację ludności wiejskiej do wielkich miast. Na świecie istnieje 25 zespołów miejskich, liczących powyżej 8 min mieszkańców, (1995 r.) a prognozy mówią, że po roku 2000 będzie ich ponad 30. W pierwszej dziesiątce największych znajdują się wy­łącznie miasta krajów rozwijających się. Liczba mieszkańców miast z 2,4 mld w roku 1995 wzrośnie do około 5 mld w 2000 roku. Obecnie ludność obszarów miast rośnie 2,5 razy szybciej niż terenów rolniczych. Funkcjo­nowanie miast wywołuje zjawiska zarówno pozytywne, jak i negatywne.

Do korzystnych zjawisk, które wynikają z funkcjonowania wielkich miast, należą m.in.:

• możliwość uzyskania pracy i miejsca zamieszkania,

• występowanie dużych możliwości wyboru pracy,

• istnienie służby zdrowia, instytucji oświatowych, kulturalnych, nauko­wych, handlowych, finansowych i ubezpieczeniowych,

• szybkie przemieszczanie się i komunikowanie się mieszkańców.

Wymienione zjawiska powodują, że wielkie miasta są ośrodkami kulturo­twórczymi i stanowią miejsce realizacji osiągnięć naukowo-technicznych w danym kraju.

Do problemów wielkich miast i pojawiających się tam zjawisk negatyw­nych należą:

• pogarszanie się warunków środowiska przyrodniczego nie tylko w cen­trum miasta i jego strefie podmiejskiej, ale również w dalszym regionie kraju, a nawet kontynentu, ze względu na łatwe przemieszczanie się w przestrzeni wytworzonych w miastach pyłów, gazów i ścieków,

• szerzenie się chorób nowotworowych, krążeniowych i sercowych,

• wzrost przestępczości i patologii społecznej,

• obniżenie się bezpieczeństwa ludności,

• przeciążenie komunikacji miejskiej, powodujące korki na ulicach i wy­dłużenie czasu dojazdów, brak miejsc parkingowych,

• wzrost kosztów związanych z budownictwem mieszkaniowym,

• gromadzenie wielkich ilości odpadów komunalnych i przemysłowych oraz trudności związane z ich składowaniem.

Należy podkreślić, że wszelkie próby ograniczenia dalszego rozwoju wielkich miast, zwłaszcza tak zwanej „urbanizacji pozornej", jak dotąd nie przynoszą pożądanych efektów.

W 1996 roku odbyła się w Stambule II Międzynarodowa Konferencja do spraw Siedzib Ludzkich. Najważniejszym jej skutkiem było zwrócenie uwagi świata na zjawisko eksplozji urbanistycznej i groźbę tworzenia się miast molo­chów liczących około 30 min ludności, które mogą stać się piekłem XXI wieku.

85. Wyjaśnij pojęcie urbanizacji i omów jej skutki

Urbanizacja jest procesem rozwoju miast postępującym w wyniku napływu ludności ze wsi do miast oraz wchłaniania osiedli podmiejskich, co prowadzi do koncentracji ludności w miastach. Nie wyróżniono jednolitej definicji miasta, gdyż w ustalaniu liczby miast stosuje się różnorodne kryteria, np. w Polsce miastem jest skupisko ludności, któremu nadano prawa miejskie. Na ogół miasta posiadają zwartą zabudowę, zwykle też przeważająca część ludności pracuje w zawodach pozarolniczych. Miasta pełnią różne funkcje społeczno-gospodarcze, np. są w miastach targi, węzły komunikacyjne, porty, ośrodki górnictwa, przemysłu, uzdrowiska, ośrodki administracji. Zwykle miasto pełni kilka funkcji, przy czym jedna lub dwie są dominujące. Najważniejszym czynnikiem miastotwórczym jest na świecie przemysł.

Miernikiem urbanizacji jest wskaźnik określający procent ludności mieszkającej w miastach, np. dla świata wynosi on blisko 50%. Najwyższe wskaźniki urbanizacji osiągnęły wysoko rozwinięte kraje kontynentu europejskiego, na którym procesy urbanizacji rozpoczęły się najwcześniej, np. Belgia 96%, Wielka Brytania 90%, Holandia 89%. Najniższe wskaźniki urbanizacji mają kraje słabo rozwinięte Afryki i Azji, np. Etiopia 13%, Bangladesz 18%, Indie 24%.

Przebieg procesów urbanizacji na świecie nie jest jednorodny. W większości krajów wysoko rozwiniętych wzrost liczby ludności miejskiej został spowolniony. Charakterystyczny jest odpływ ludności z centrum miast na ich peryferie. W grupie krajów słabo rozwiniętych procesy urbanizacji mają najwyższe tempo na świecie. Żywiołowe migracje z przeludnionych wsi do miast powodują narastanie rozległych slumsów skupiających znaczącą liczbę ludności poszczególnych miast. W specyficznej sytuacji znajdują się miasta Ameryki Łacińskiej. Wielkoobszarowe gospodarstwa rolne i duża bezrolność chłopów koncentrują wysoki odsetek ludności w miastach. Wskaźniki urbanizacji Argentyny (87% ludności w miastach), Urugwaju, Meksyku czy Brazylii są niewspółmiernie wysokie w stosunku do poziomu rozwoju tych krajów. Urbanizacja krajów Ameryki Łacińskiej określana jest jako pozorna lub nadurbanizacja.

Procesy urbanizacji wykształciły różne formy układów sieci miast. Układy te mogą tworzyć:

• aglomeracje, np. Warszawa, Paryż, Londyn, Moskwa

• konurbacje, np. GOP, Zagłębie Ruhry, Zagłębie Donieckie

• megalopolis, np. w Stanach Zjednoczonych San Francisco - San Diego, Okręgu Przyjeziernego

Wzrost liczby ludności miejskiej odbywa się głównie poprzez wzrost liczby ludności miast dużych, wielomilionowych. Do miast liczących powyżej 10 milionów należą: Meksyk, Tokio, Sao Paulo, Czungking, Szanghaj, Buenos Aires, Nowy York, Los Angeles, Kalkuta, Rio de Janeiro. Najwięcej miast liczących powyżej 1 miliona wykształciło się na kontynencie azjatyckim.

Urbanizacja doprowadza do licznych przeobrażeń ekonomicznych, przestrzennych i społecznych. Miasta koncentrują przemysł i usługi, stanowią chłonne rynki zbytu, zmieniają strukturę zawodową ludności, strukturę demograficzną, kształtują miejski styl życia. Urbanizacja wywołuje wiele korzystnych przemian, ale po przekroczeniu pewnego pułapu koncentracji ludności szybko narastają negatywne skutki urbanizacji dotyczące zwłaszcza degradacji środowiska i patologii społecznej.

86. Scharakteryzuj problemy wynikające z rozwoju wielkich miast. Wskaż na mapie świata wielkie miasta

Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym całego świata coraz szybciej rośnie liczba ludności miejskiej i związane z nią obszary miast. Powstają również nowe ośrodki miejskie. Jednocześnie maleje liczba mieszkańców wsi. Analiza danych wskazuje, że świat się coraz bardziej urbanizuje. Eks­perci ONZ mówią nawet o eksplozji urbanizacyjnej świata.

Przez urbanizację należy rozumieć zespół przemian ekonomicznych, społecznych, kulturowych i przestrzennych, prowadzących do rozwoju miast i obszaru stref podmiejskich, a także wzrostu liczby ludności miast, kraju czy danego regionu.

Ludność miejska i wiejska. Wielkie miasta świata

W roku 1995 w miastach mieszkało około 47% ogółu ludności świata. Do kontynentów najbardziej zurbanizowanych należały: Ameryka Północna -ponad 74% ludności miejskiej, Europa i Ameryka Południowa - po około 73%, Oceania 71%. Natomiast stosunkowo niski wskaźnik urbanizacji miały Azja (30%) i Afryka (34%), gdyż większość krajów tych kontynentów cha­rakteryzują niskie wskaźniki urbanizacji, np. Chiny - 28,1%, Indie - 25,7%, Indonezja - 31,4%, Bangladesz - 24,4%, Nigeria - 35,2%.

Tabela 38. Wskaźnik urbanizacji na kontynentach 1995 r.

Kontynent	Wskaźnik	urbanizacji
Azja		37%
Afryka		40%
Australia i Oceania		72%
Europa		73%
Ameryka Łacińska		73%
Ameryka Północna		75%
Świat	46%

Źródło: MRS. GUS j 1996

Wysokim wskaźnikiem urbanizacji odznaczają się kraje wysoko rozwinię­te gospodarczo, np. Belgia - 96,6%, Wielka Brytania - 91,5%, Australia i Nowa Zelandia po 85%. Również kraje średnio rozwinięte gospodarczo posiadają wysoki wskaźnik urbanizacji, np. Argentyna - 86,2%, Brazylia -76,2%, Polska- 62%. Eksplozję urbanizacyjną ilustrują następujące dane:

a początku XX wieku w miastach mieszkało około 10% ludności świata, w 1950 roku już 28%, w roku 1980 - 40%, w J 990 około 43%, a w roku 1995 - 47%. Wzrost wskaźnika urbanizacji w skali świata jest efektem szybkiego rozwoju dużych miast, liczących powyżej l miliona mieszkań­ców. Ilustrują to następujące dane: w 1990 roku było 10 takich miast, w 1970 r. - 180, w 1990 r. - 278, a w 1995 roku - 325 miast, w tym w Azji - 116, Ameryce Północnej i Środkowej - 58 oraz Europie - 54.

Definicji miasta jest wiele, np. w Norwegii za miasto uważa się każde osiedle o zaludnieniu powyżej 200 osób, a w Japonii osiedle liczące ponad 50 tyś. mieszkańców, w którym 60% domów tworzy zwartą zabudowę, a 60% ludności utrzymuje się z zawodów pozarolniczych.

Według polskiej definicji, miastem jest każde osiedle, które uzyskało prawa miejskie w wyniku pełnienia określonych funkcji. Rozwój miast zale­ży od czynników miasto twórczych oraz funkcji {gospodarczych, usługo­wych, administracyjnych i kulturalnych), jakie pełni dane miasto w regionie w celu zaspokajania potrzeb swoich mieszkańców z terenów przyległych i z dalszych regionów.

Tabela 39: Największe miasta Świata (liczba mieszkańców miasta i zespołu miejs­kiego w milionach)

	1995	2015	prognoza ONZ
Tokio	26,8	Tokio	28,7
Sao Paulo	16,4	Bombaj	27,4
Nowy Jork	16,3	Lagos	24,4
Meksyk	15,6	Szanghaj	23,4
Bombaj	15,1	Dżakarta	21,2
Szanghaj	15,1	Sao Paulo	20,8
Los Angeles	12,4	Karaczi	20,8
Pekin	12,4	Pekin	19,4
Kalkuta	11,7	Dhaka	19,0
Seul	11,6	Meksyk	18,8

Miasta - w ujęciu historycznym i prawnym pełniły funkcje obronne, re­ligijne, administracyjne, handlowe, transportowe, naukowe, usługowe i uzdrowiskowe. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym zaczęły pełnić jednocześnie wiele funkcji, co spowodowało wzrost zapotrzebowania na siłę roboczą, której dostarczała wieś. W rezultacie następował rozwój budownictwa miej­skiego na terenach sąsiadujących wsi, przekształcenie tamtejszych form użytkowania ziemi, zmiana krajobrazu i wytworzenie dużych stref podmiej­skich.

Strefy podmiejskie - mają charakter wiejsko-miejski, na ich obszarach przeplatają się tradycyjne formy użytkowania ziemi, typowo wiejskie, z no­woczesnym, intensywnym, towarowym rolnictwem szklarniowym, wa­rzywniczym, a także sadowniczym i chowem zwierząt gospodarskich. Lud­ność stref podmiejskich głównie jest zatrudniona w zawodach pozarolniczych, dojeżdża do pracy poza miejscem zamieszkania i prowadzi miejski styl życia.

Należy zaznaczyć, że procesy urbanizacyjne w krajach wysoko rozwinię­tych znacznie różnią się od procesów zachodzących w krajach słabo rozwi­niętych gospodarczo

87. Przedstaw problem wyżywienia ludności na świecie

Badaniem stanu wyżywienia ludności świata zajmują się liczne instytu­cje międzynarodowe, a szczególnie FAO Food and Agriculture Organization ofthe United Nations) — Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa. Z uzyskanych danych wynika, że nie we wszystkich obszarach świata stan wyżywienia ludności jest zadowa­lający.

Jako wystarczającą w ciągu doby przyjmuje się taką ilość pożywie­nia, która może dostarczyć 2700 kcal i zawiera nie mniej niż 70 g białka zwierzęcego.

Poziom konsumpcji żywności zależy od kilku czynników. Wśród nich w długiej perspektywie najważniejsze jest zaludnienia ponadto poziom produkcji rolnej oraz poziom dochodów ludności. W krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo istnieje trwała nadwyżka produkcji żywności, natomiast w wielu krajach rozwijających się występuje stały brak środków żywnościowych.

W okresie od 1950 r. do 1985 r. nastąpił wzrost liczby ludności świata o ponad 80%, a produkcja żywności w tym samym czasie uległa co najmniej podwojeniu. Jednocześnie nastąpiły znaczne różnice wzrostu produkcji żywności na jednego mieszkańca. W krajach rozwijających się nastąpił wzrost rzędu 0,4% rocznie, podczas gdy w krajach rozwiniętych — 1,4%.

Poziom zaspokojenia potrzeb żywnościowych jest bardzo zróżnico­wany, tak pod względem ilościowym, jak i jakościowym (tab. 4-9).

Tabela 4-9

Spożycie w kilokaloriach na osobę/dobę (1986—1988)

Obszar	Ogółem	W produktach roślinnych	W produktach zwierzęcych
Świat	2671	2253	419
Europa	3459	2319	1140
Azja	2450	2231	219
Afryka	2261	2127	134
Ameryka Północna	3371	2409	962
Ameryka Południowa	2662	2191	471
Australia i Oceania	3149	2126	1023
Kraje rozwinięte	3389	2335	1054
Kraje rozwijające się	2352	2145	207

W krajach wysoko rozwiniętych dzienna norma pożywienia często prze­kracza 3000 kcal, natomiast w wielu innych nie osiąga nawet 2500. Podobnie przedstawia się sytuacja pod względem struktury spożywa­nych pokarmów. Jednym ze składników niezbędnych do prawidłowego rozwoju organizmu ludzkiego jest białko. Z tabeli 4-10 można odczytać,

Tabela 4-10

Spożycie białka na l mieszkańca w ciągu doby w gramach (1986—1988)

Obszar	Ogółem	W produktach roślinnych	W produktach zwierzęcych
Świat	70,0	45,8	24,2
Europa	103,3	43,1	60,2
Azja	60,4	47,6	12,8
Afryka	55,0	45,5	9,5
Ameryka Północna	96,2	40,1	56,1
Ameryka Południowa	67,0	37,3	29,7
Australia i Oceania	90,3	33,5	56,8
Kraje rozwinięte	101,3	40,2	61,1
Kraje rozwijające się	57,7	44,6	13,1

że ludność Afryki, Azji i Ameryki Południowej nie osiąga pod tym względem dolnej granicy ustalonej przez dietetyków.

Problem zapewnienia wystarczającej ilości żywności dla ciągle rosnącej liczby ludzi sięga starożytności. W czasach nowożytnych rozgłos uzyskała teoria weneckiego zakon­nika G. M. Ortesa (1713—1790), zgodnie z którą liczba ludności w każdym narodzie musi utrzymać się na stałym poziomie, gdyż w przeciwnym razie nieuchronnie musi nadejść moment, w którym zabraknie żywności. W różnych interpretacjach pogląd ten przetrwał do czasów współczesnych (m.in. T. R. Malthus 1766—1834; W. Crookes; autorzy Rapor­tów Rzymskich). Błąd głosicieli tych poglądów polega na nieuwzględnianiu postępu technicznego i technologicznego oraz rozwoju społecznego. Chcąc wyjaśnić groźbę global­nego załamania się gospodarki żywnościowej świata nie można się ograniczyć do uwzględ­nienia jedynie nadmiernego przyrostu naturalnego i ograniczonych zasobów Ziemi. Wszy­stkie znane raporty podejmujące problem niedostatku produkcji żywności ograniczają się do analizy barier biologicznych rozwoju rolnictwa oraz tempa wzrostu liczby ludności. Pomija się często fakt, że 2/3 uprawianych gruntów znajduje się w krajach o niskim poziomie rozwoju gospodarczego, gdzie tkwią olbrzymie rezerwy, które mogą zostać wykorzystane przez zmianę sposobów gospodarowania.

Historia rozwoju ludzkości wykazuje, że przejście od prymitywnych form gospodaro­wania do gospodarki rolnej zapewniło warunki egzystencji na określonej jednostce powie­rzchni 150 razy większej liczbie ludności, niż w okresie przed wprowadzeniem osiadłego rolnictwa. Wynika stąd, że raczej należy mówić o społecznych granicach wzrostu produk­cji żywności. W miarę rozwoju umiejętności gospodarowania „pojemność" danego tery­torium staje się coraz większa.

Głównym czynnikiem sprawczym w procesie produkcji żywności, jak również jej odbiorcą, jest człowiek. Błędem zatem jest traktowanie człowieka tylko w kategoriach konsumenta. Trzeba bowiem wpierw wytworzyć, aby potem móc konsumować. Nie w każdych warunkach przyrost naturalny jest czynnikiem hamującym rozwój ekonomicz­ny. Potrzeby ludzkie inspirują proces produkcji, a zaspokajanie tych potrzeb staje się bodźcem do podejmowania działalności gospodarczej.

Należy również zauważyć, że przyrost liczby ludności charakteryzuje się najpierw powolnym, później przyspieszonym i następnie spadającym tempem. Przez analogię do krajów rozwiniętych gospodarczo można wnioskować, że przeludnienie krajów rozwijają­cych się może zostać rozwiązane tylko wskutek przekształcenia stosunków społecznych.

Wielu demografów analizujących problem przeludnienia różnych regionów powołuje się na tzw. angielski cykl demograficzny. Cykl ten składa się z czterech faz: pierwsza charakteryzuje się wysoką stopą urodzeń oraz wysoką stopą zgonów; w drugiej utrzymuje się wysoka stopa urodzeń i szybko obniża się stopa zgonów; w trzeciej następuje spadek stopy urodzeń i dalszy spadek stopy zgonów; w czwartej zarówno stopa urodzeń, jak i stopa zgonów utrzymują się na niskim poziomie, co prowadzi do ustabilizowanego niskiego przyrostu naturalnego.

Wnioskując przez analogię można przyjąć, że kraje rozwijające się znajdują się w drugim etapie cyklu demograficznego. Przejście tych krajów do dalszych, bardziej ustabilizowanych faz rozwoju demograficznego nie może się odbywać na drodze zarzą­dzeń administracyjnych. Wskazane wydaje się kształtowanie w tych krajach określonych preferencji społeczno-ekonomicznych i kulturowych, które doprowadziłyby do przyjęcia określonych motywów w dziedzinie prokreacji. Należy pamiętać, że liczba ludności, jako taka, nie jest ani siłą napędową rozwoju, ani hamulcem. Liczy się przede wszystkim siła intelektualna społeczeństwa oraz obowiązujący model moralności, gdyż tylko to umożli­wia racjonalne wykorzystanie zasobów środowiska.

88. Przedstaw wymagania, rozmieszczenie i produkcję ryżu na świecie

Ryz — jest drugim zbożem mającym •wielkie znaczenie w wyżywieniu ludności. W okresie kiełkowania wymaga dużej ilości wody i temperatury powietrza od +10 do +15°C, a w okresie dojrzewania powyżej 20°C oraz dużego nasłonecznienia. Ponadto wymaga dużej ilości rąk do pracy. Główne obszary uprawy tego zboża znajdują się w Azji Pohidniowo-Wschodniej, delcie Nilu, na Wybrzeżu Kości Słoniowej, Nizinie Zatokowej

w Stanach Zjednoczonych, na wybrzeżu Wyżyny Brazylijskiej, w Hiszpanii i we Włoszech. Największymi producentami ryżu są następujące kraje:

Chiny - 187,l min ton, Indonezja - 49,8 min ton,

Indie - 122,3 min ton, Bangladesz - 24,6 min ton.

Najwięksi producenci ryżu nie są jednak jego eksporterami, gdyż cała produkcja zaspokaja wewnętrzne potrzeby żywnościowe tych państw. Wśród światowych producentów tego zboża do najpoważniejszych ekspor­terów należą: Tajlandia, Stany Zjednoczone, Nepal, Wietnam i Birma.

89. Scharakteryzuj wymagania, rozmieszczenie i produkcję pszenicy na świecie. Wskaż na mapie główne obszary upraw

Uprawa pszenicy - w ciągu tysięcy lat wyprodukowano wiele jej od­mian dostosowanych do różnych warunków klimatycznych, np. pszenicę jarą i ozimą. Uprawia się ją przede wszystkim na obszarach, na których okres wegetacji trwa dłużej niż 100 dni, a niezbędna temperatura powietrza +10°C nie trwa dłużej niż 3 miesiące. Pszenica jest rośliną wymagającą żyznych gleb o odpowiedniej zawartości wapnia i próchnicy. Jej uprawy pokrywają się z występowaniem najżyźniej szych gleb: czamoziemów, madów, gleb bagiennych i gleb utworzonych na lessach. Największa po­wierzchnia uprawy pszenicy znajduje się w Eurazji i stanowi zwarty pas ciągnący się od środkowej Hiszpanii przez Francję, Włochy, Niemcy, Pol­skę, Czechy, Słowację, Węgry, Rumunię, Ukrainę, centralne i południowe obszary Rosji, Turcję, Iran, północne Indie, aż do Chin północno-wschodnich i północnych.

Poza Eurazją wielki obszar uprawy pszenicy rozciąga się na preriach Stanów Zjednoczonych, w południowej Kanadzie, Argentynie i polu-dniowo-wschodniej Australii.

Zbiory pszenicy mają ogromne znaczenie dla bilansu żywnościowego świata ze względu na jej dojrzewanie we wszystkich miesiącach roku. Pszeniczne żniwa odbywają się w Europie Środkowej w lipcu i sierpniu, w Kanadzie i Wielkiej Brytanii we wrześniu i październiku, a w Argenty­nie i Australii w styczniu i lutym.

W 1996 roku największymi producentami pszenicy byty następujące kraje:

Chiny — 102 min ton,

Stany Zjednoczone — 63 min ton,

Indie — 57 min ton,

Rosja — 37 min ton,

Francja — około 30 min ton,

Kanada — 23 min ton,

Ukraina — 18 min ton,

Niemcy — 16 min ton,

Argentyna — ponad 9 min ton,

Australia — 9 min ton,

Polska — około 8 min ton

Najwyższe plony, od 60 do 80 kwintali z l ha, uzyskiwano w Danii, Francji, Niemczech i Holandii.

Warto zaznaczyć, że takie kraje, jak Chi­ny, Indie i Rosja, mimo stosunkowo dużej produkcji, nie są eksporterami pszenicy, gdyż całość zbiorów jest przeznaczana na spożycie wewnętrzne.

90. Omów wymagania, rozmieszczenie i produkcję roślin cukrodajnych na świecie

Rośliny cukrodajne - uzyskiwany z nich cukier ma wielostronne zasto­sowanie. Używa się go w bezpośrednim wyżywieniu jako składnik róż­nych produktów konsumpcyjnych, w wyrobach farmaceutycznych, w pro­dukcji materiałów wybuchowych, garbników, alkoholu i innych. Różno­rodność wykorzystania cukru decyduje o jego pozycji w handlu międzyna­rodowym.

Głównymi surowcami do pozyskiwania cukru jest trzcina cu­krowa i burak cukrowy.

Trzcina cukrowa -jest wieloletnią trawą o wysokości 4-6 m, której ło­dygi wypełnia miąższ zawierający 20% sacharozy. Wymaga ona stałej, wysokiej temperatury w ciągu 24 miesięcy i od 1200-1600 mm opadów rocznie. Rośnie w strefie międzyzwrotnikowej na różnych pod względem żyzności glebach, pod warunkiem, że są dobrze odwodnione i utrzymują wilgoć. Przy stosowaniu nawozów sztucznych i innych zabiegów agro­technicznych można uzyskać kilka zbiorów trzciny cukrowej w ciągu roku. Roślina ta była znana w Indiach już około 500 r. n.e., ale produkcja cukru była bardzo słabo upowszechniona; używano go jedynie jako lekarstwo. Dopiero w XV w. na Wyspach Kanaryjskich założono pierwszą, plantację trzciny i zaczęto produkować cukier. Jednak, jak podaj ą kroniki, był on tak drogi, że za jeden funt cukru można było kupić jednego wieprza.

Do XVIII w. cukier otrzymywany z trzciny panował na rynku między­narodowym, a pozycję tę utracił dopiero, kiedy nauczono się pozyskiwać go również z buraków cukrowych. Współczesne zbiory trzciny odbywają się przy użyciu maszyn, a przerabia się ją. na cukier w fabrykach zlokali­zowanych blisko plantacji ze względu na jej szybką, fermentację i dużą objętość, utrudniającą dłuższy transport.

Największe uprawy trzciny cu­krowej znajdują się w Azji Południowo-Wschodniej: w Indiach, Pakistanie, Tajwanie, Tajlandii, Bangladeszu i w krajach Ameryki Środkowej

i Południowej: na Kubie, w Kolumbii, Ekwadorze, Peru, Argentynie (tylko w jej północnej części), Brazylii od stanu Paraibe po Sao Paulo. Ponadto jest uprawiana na obszarach Stanów Zjednoczonych, w Afryce (RPA, Egi­pcie), a także w Australii.

Buraki cukrowe - uprawy ich upowszechniły się po 1806 r., kiedy Na­poleon Bonaparte wprowadził blokadę kontynentu europejskiego w celu zatrzymania napływu towarów pochodzących z kolonii brytyjskich, co wymusiło poszukiwanie innych źródeł pozyskiwania cukru. Eksperymen­talnie pozyskiwano cukier z buraka cukrowego już w Niemczech od 1747 roku, co przyczyniło się do powstania w 1802 roku w Konarach Śląskich na Dolnym Śląsku pierwszej na świecie fabryki cukru. Od tego czasu za­częła się era buraka cukrowego, rośliny wymagającej żyznych gleb, dużej wilgotności, intensywnego nawożenia, znacznych nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej, związanej z koniecznością ich okopywania i odchwaszczania.

Uzyskiwany w procesie produkcji sok zawiera 16—18% cukru, a pro­dukty uboczne, takie jak wysłodzi, melasa, wykorzystuje się do produkcji spirytusu, acetonu, drożdży i paszy dla bydła. Obszary uprawy buraka, ze względu na podobne wymagania glebowe, pokrywają się z uprawami pszenicy, a ich powierzchnia na świecie wynosi około 8 min ha. Światowe zbiory w ciągu lat 1980-1995 wahały się w granicach 300-266 min ton.

Największymi eksporterami cukru są: Kuba, Tajlandia, Francja, Au­stralia i Polska.

91. Omów rozmieszczenie upraw roślin bulwiastych (okopowych) na świecie.

Ziemniaki — roślina bulwiasta, ma duże znaczenie w wyżywieniu ludno­ści strefy umiarkowanej. Ich uprawa, podobnie jak żyta i owsa, ma małe wymagania klimatyczno-glebowe i może sięgać do wysokości 4000 m n.p.m. Mają, one różnorodne znaczenie: stosuje się je jako pożywienie dla ludzi i zwierząt, a także jako surowiec w produkcji alkoholu i mąki karto­flanej, z ich łodyg można otrzymać celulozę. Polska jest znanym od lat na rynku międzynarodowym eksporterem ziemniaków sadzeniaków.

Do największych producentów należą:

Rosja — 37,8 min ton, Polska —2 3,0 min ton

Chiny - 36,1 min ton, Ukraina - 21,5 min ton

W krajach klimatu międzyzwrotnikowego duże znaczenie dla wyży­wienia ludności mają, również takie rośliny bulwiaste, jak bataty, maniok, jam i taro.

92. Przedstaw rozmieszczenie i produkcję używek na świecie

W światowym handlu produktami rolnymi znaczącą rolę odgrywają używki - kawa, herbata, kakao. Zawierają substancje pobudzające system nerwowy, a także niewielkie ilości mikroelementów. Do używek zalicza się także tytoń.

• kawa jest uprawą strefy międzyzwrotnikowej, najpewniej wywodzi się z etiopskiej prowincji Kaffa, gdzie rośnie do dziś w stanie dzikim. Od lat głównym dostawcą kawy jest Brazylia. Spośród innych krajów Ameryki Południowej znaczenie ma też Kolumbia. Do liczących się na rynku producentów należą ponadto: Meksyk, Indonezja, Uganda, Etiopia. - tylko niecałe 20% produkcji zużywają kraje-producenci, większość zbiorów trafia na rynek światowy.

• kakao - ma podobne wymagania do krzewu kawowego i plantacje w dużym stopniu obejmują te same rejony. Produkcja światowa zmonopolizowana jest przez Wybrzeże Kości Słoniowej i Brazylię.

• herbata - jest uprawą Azji. Najważniejsi producenci to Indie (prowincje - Assam, Darjeeling) i Chiny.

• Chińczycy większość swojej produkcji spożywają w kraju. Producentami w skali świata są także: Sri Lanka, Kenia, Gruzja, Indonezja.

93. Wymień rośliny oleiste. Omów rejonizację ich upraw

Rośliny oleiste - wśród nich wyróżnia się polowe, jednoroczne i drze­wiaste lub krzewiaste, wieloletnie. Najwięcej tłuszczu spośród roślin ja­dalnych otrzymuje się z soi, palmy kokosowej, palmy oleistej, orzeszków ziemnych, oliwek, słonecznika, rzepaku, rzepiku i sezamu.

Soja — olej otrzymywany z soi jest wykorzystywany do produkcji mar­garyny, mydła i farb, a także w chowie zwierząt gospodarskich jako pasza. Obserwuje się systematyczny wzrost zbiorów tej rośliny, o czym świadczą następujące dane: w 1980 roku świat produkował 86,1 min ton, a w 1995 ro­ku już 136 min ton. Największe obszary uprawy soi oleistych są w Stanach Zjednoczonych, Brazylii, Kanadzie, Kolumbii, Meksyku i Rosji.

Orzeszki ziemne (arachidy) - są bogate w tłuszcze i białka, stanowią przysmak, a otrzymywany z nich olej służy do produkcji margaryny, kosme­tyków i lekarstw. Z tych względów zajmują one ważną pozycję w handlu międzynarodowym, a ich produkcja systematycznie wzrasta; w 1980 roku -18,5 min ton, a w 1994 - 23,13 min ton. Indie, Chiny, Indonezja, Birma, Tajlandia dostarczają około 60% ich światowej produkcji, a pozostałe 30% kraje afrykańskie i 10% Stany Zjednoczone, Brazylia, Argentyna i Meksyk. Natomiast największymi eksporterami są Nigeria, Senegal i Chiny.

Rzepak i rzepik - pierwsza z tych roślin jest kapustą oleistą, a druga rze­pą oleistą. Uprawy tych roślin są typowe dla Eurazji. W Europie są upra­wiane głównie we Francji, Niemczech, Polsce, Czechach, Słowacji i Danii, a w Azji - w Chinach i Indiach. S ą to rośliny mało odporne na mrozy.

Słonecznik—jest rośliną jednoroczną, pochodzącą z Ameryki, wymaga­jącą dużego nasłonecznienia. Ziarna słonecznika mogą być bezpośrednio spożywane przez ludzi lub wytłaczane na olej jadalny, a łodygi i liście w formie kiszonki stanowią paszę dla zwierząt. Są dwa główne obszary uprawy słonecznika: pierwszy ciągnie się pasem w Eurazji przez Węgry, Rumunię, Bułgarię, Turcję, Mołdawię, Ukrainę, wzdłuż Wołgi, po za­chodnią Syberię, drugi obejmuje pampę argentyńską. Światowa produkcja nasion słonecznikowych systematycznie wzrasta: w 1980 r. - 14,4 min ton, a w 1995 r. już 22,6 min ton. Do największych eksporterów oleju słonecz­nikowego należą: Argentyna, Urugwaj, Ukraina, Węgry i Turcja.

Oliwki — są owocami drzewa oliwkowego o wysokości dochodzącej do 20 m. Rosną w klimacie śródziemnomorskim na tereniach o zróżnicowanej rzeźbie. Owocują co dwa lata, ale przez 200-300 lat. Z tłustego owocu wyciska się oliwę jadalną, a można go również spożywać w stanie suszo­nym, solonym lub marynowanym. Gorsze gatunki wyciskanej oliwy używa się do produkcji mydła.

Palma kokosowa - rośnie powszechnie na wybrzeżach mórz krajów tropikalnych. W stanie dzikim i jako roślina plantacyjna wymaga słonej gleby o wysokim poziomie wód gruntowych i wiatru wiejącego od morza. Owoce (orzechy) mają oko f o 25 cm średnicy i ważą do 8 kg, a zbiera sieje co dwa, trzy miesiące. Wysuszony miąższ orzecha, zwany koprą, zawiera 60-70% tłuszczu, który się wyciska w celu uzyskania oleju, mleczka koko­sowego lub odżywczej śmietanki. Część kopry wysusza się i miele na pła­tki kokosowe. Włókna okrywające orzech zużywa się do wyrobu lin, mat i chodników. Makuchy, które zostały po wyciśnięciu miąższu, wykorzystu­je się jako pasze dla zwierząt, a liście palmy do krycia dachów. Olej koko­sowy jest wykorzystywany w przemyśle spożywczym do produkcji masła kokosowego, margaryny, czekolady, a także gliceryny, mydła, świec i ko­smetyków. Największymi producentami są Filipiny, Indonezja, Sri Lanka i wyspy Pacyfiku.

Palma oleista - olej owiec gwinejski pochodzi z Afryki Zachodniej, nie lubi słonej gleby i wiatrów morskich, dlatego rośnie dopiero 300 km od wybrzeży. Owocuje w ciągu 15-20 lat, po czym trzeba odnawiać planta­cje. Owoce mają kształt kiści (o wadze od 5-15 kg), z której otrzymuje się około 6 kg ziarna i 12-20 kg oleju. Z kiści i drewna tej palmy wyrabia się piękne wachlarze. Głównymi producentami oleju palmowego są kraje Afryki, m.in. Ghana, Liberia, Zair i Nigeria, w Azji: Indonezja oraz Male­zja.

94. Wymień rośliny włókniste. Omów rejonizację ich upraw

Bawełna - wymaga stałej, wysokiej temperatury, wynoszącej 22 °C i 200 dni wolnych od mrozu, a na obszarach suchych - sztucznego na­wodnienia, Uprawiana jest w strefach klimatu monsunowego, podzwrotni­kowego i zwrotnikowego suchego i wilgotnego. Ż ziarna bawełny tłoczy się olej jadalny i przemysłowy, a łodygi wykorzystuje na opał. Światowa produkcja bawełny w 1995 roku wynosiła 19,7 min ton. Największymi producentami są:

Chiny -4,7 min ton, Pakistan -1,8 min ton,

Stany Zjednoczone - 3,9 min ton, Uzbekistan -1,3 min ton.

Indie -2,3 min ton,

Len - ojczyzną tej rośliny jest wybrzeże Morza Śródziemnego, ale rozpowszechniła się w wielu regionach świata. Otrzymuje się z niej oprócz włókna olej jadalny i przemysłowy. Uprawa i przerób lnu zostały ograniczone ze względu na pracochłonność całego procesu wytwarzania. Światowa produkcja w 1994 roku wynosiła 0,61 min ton, a największymi producentami były: Holandia, Belgia, Polska, Czechy, Węgry, Rumunia, Hiszpania, Turcja i Egipt.

Konopie- roślina jednoroczna o wysokości od 1,5 do 4 m, pochodzi z Azji i jest najstarszą rośliną włóknistą uprawianą w Eurazji. Najwyższe plony osiąga w klimacie umiarkowanym. Z włókien konopi wyrabia się worki, płótno żeglarskie, brezent, sznury, a z nasion wyciska się olej jadalny i techniczny. Naj-

większymi producentami są: Indie, Białoruś, Polska, Turcja, Pakistan i Węgry.

Agawa sizalska — nazwa rośliny pochodzi od portu meksykańskiego Sisal, skąd najczęściej była eksportowana do innych krajów. Wyrabia się z niej maty, sznury, liny i papier. Największymi producentami są: Meksyk, Brazylia, Tanzania, Angola, Kenia, Mozambik i Malezja. Produkcja światowa - około 310 tyś. ton.

Juta biała - należy do rodziny lipowatych, jest rośliną jednoroczną. Wymaga klimatu gorącego i wilgotnego o temperaturze 21°-38°C. Jest uprawiana ; w dolinach zalewowych i na obszarach delt. Łodygi rośliny zawierają włókna o długości od 1,2 m do 3,5 m. Uzyskiwanie włókien z juty przebiega podobnie jak z lnu i konopi. Włókna z juty stanowią surowiec do produkcji worków, opakowań, mat, dywanów, przędzy, tapet i linoleum. Do największych producentów należą: Bangladesz, Indie i Chiny.

95. Przedstaw wymagania, rozmieszczenie i produkcję kukurydzy na świecie

Kukurydza - niegdyś była podstawowym zbożem chlebowym Majów i Azteków. Obecnie jest ona w tysiącach odmian rozpowszechniona na ca­łym świecie. Okres wegetacji kukurydzy jest długi i wymaga dużo wilgoci oraz słońca. Obszary jej uprawy przebiegają w Europie od ujścia Garonny, wzdłuż podnóży Karpat, Kotliny Naddunajskiej, Niziny Węgierskiej, środ­kowej Ukrainy, Kubania, aż po północno-wschodnią krawędź Kaukazu.

W Ameryce Północnej pas jej uprawy ciągnie się wzdłuż południowych wybrzeży, jezior Erie i Michigan do rzeki Missisipi, po granice stanów Dakota Południowa i Północna. W Ameryce Południowej kukurydza upra­wiana jest na wschodnim wybrzeżu Niziny Amazonki, Wyżyny Brazylij­skiej oraz w dolinie rzeki La Płaty.

Kukurydza należy obecnie do najważniejszych zbóż na świecie ze względu na jej wszechstronne zastosowanie spożywcze, paszowe i prze­mysłowe. Otrzymuje się z niej oprócz mąki i kaszy różnego rodzaju oleje przemysłowe, syropy, krochmal i whisky. Najważniejszymi producentami i eksporterami kukurydzy na świecie w 1994 r. byty:

Stany Zjednoczone - 187,3 min ton. Chiny - 192,3 min ton,

Brazylia - 36,2 min ton, Meksyk - 16, l min ton,

Francja - 12,7 min ton, Argentyna - 11,3 min ton,

Łączna produkcja kukurydzy na świecie wynosiła 514,5 min ton.

96. Omów zróżnicowanie chowu bydła na świecie

Hodowla dostarcza mięsa, mleka, włókna, skóry, futra, pierza, jaj, może ponadto stanowić źródło siły pociągowej. Dostarcza również naturalnego nawozu dla uprawy roślin.

Największe znaczenie spośród wszystkich zwierząt hodowlanych ma bydło.

Istotnym jest przeznaczenie hodowli czyli, kierunek. Mleczny dominuje w rejonach koncentracji ludności, wokół aglomeracji miejskich, mięsny rozwija się głównie na obszarach rozległych pastwisk i łąk. W sąsiedztwie dużych skupisk ludności zwykle występuje kierunek mieszany hodowli - mleczno-mięsny.

Wysokim poziomem hodowli bydła charakteryzują się kraje Europy: Holandia, Dania, Wlk. Brytania, choć nie odznaczają się wysokim pogłowiem. Dominuje tu hodowla intensywna oparta na wysokiej jakości paszach. Intensywny typ hodowli występuje także w rejonie Wielkich Jezior i na pn.- wsch. w Stanach Zjednoczonych.

Na obszarach naturalnych łąk i pastwisk prowadzona jest hodowla ekstensywna. Pastwiskowy, ekstensywny typ hodowli występuje w Australii, Argentynie, na Wielkich Równinach, w RPA, w afrykańskich krajach strefy sawann. W Indiach, które zajmują I miejsce w pogłowiu bydła na świecie, hodowla uwarunkowana jest względami religijnymi.

97. Scharakteryzuj chów trzody chlewnej na świecie

Trzoda chlewna. Zwiększa swoją rangę w hodowli świata ze względu na stosunkowo krótki cykl produkcyjny. Wieprzowina odgrywa podstawową rolę w produkcji mięsa na świecie. Głównym rejonem hodowli trzody chlewnej są Chiny, kraje europejskie, Stany Zjednoczone i Brazylia. Względy religijne ograniczyły zasięg tego typu hodowli na Bliskim Wschodzie w krajach muzułmańskich.

Obecnie w niektórych krajach europejskich ludność ogranicza spożywanie wołowiny w obawie przed skutkami choroby Kreutzfelda-Jacoba, związanej z epidemią “wściekłych krów”. Większość krajów wysoko rozwiniętych w Europie zwiększyła pogłowie trzody chlewnej przy równoczesnym zmniejszeniu liczebności stad bydła.

98. Omów cechy gospodarki intensywnej (ekstensywnej) i podaj przykłady krajów , w których ten typ gospodarki występuje

INTENSYWNA GOSPODARKA ROLNA, gospodarka rolna, którą charakteryzują duże nakłady pracy i środków materialnych na jednostkę powierzchni gruntu; odznacza się wysoką wydajnością z hektara, znacznym procentem pracochłonnych upraw, wysoką produkcyjnością zwierząt gospodarskich itp.; rozróżnia się i.g.r. pracochłonną, np. w drobnych gospodarstwach rolnych, i kapitałochłonną — typową dla nowocz. rolnictwa w krajach rozwiniętych

EKSTENSYWNA GOSPODARKA ROLNA, gospodarka rolna, którą charakteryzują niskie — przy danym poziomie rozwoju techniki — nakłady pracy i środków na jednostkę powierzchni gruntu lub na jednostkę inwentarza żywego; e.g.r. występuje na ogół w krajach o dużej powierzchni użytków rolnych; wzrost produkcji rolnej w e.g.r. uzyskuje się gł. dzięki powiększaniu areału upraw; pojęcie e.g.r. bywa także stosowane w sytuacjach, gdy przyrosty produkcji rolnej są uzyskiwane w wyniku niewspółmiernie dużych nakładów, np. pracy i kapitału, przy niskiej efektywności produkcji.

99. Scharakteryzuj rozmieszczenie i kierunki chowu owiec na świecie

Owce - pochodzą od kilku gatunków owiec górskich, żyjących do dziś na Bliskim Wschodzie i w Azji Środkowej. Są one bardzo wytrzymałe na trudne warunki przyrodnicze, a ich chów rozwija się w klimacie zarówno

ciepłym, jak i chłodnym, na obszarach o urozmaiconej rzeźbie terenu i stosunkowo słabych pastwiskach. Chów tych zwierząt rozwija się tam, gdzie nie ma warunków dla chowu bydła. Zwierzęta te chowa się na skóry, mięso, futra, wełnę, mleko i sery. Wysoką jakość wełny (długość i puszystość) uzyskuje się przede wszystkim w klimacie o gorącym lecie, chłodnej zimie i znacznych dobowych wahaniach temperatury.

Do głównych hodowców owiec należą następujące kraje: Australia, Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Irlandia, Turcja i Hiszpania.

100. Omów funkcje rolnictwa oraz przyrodnicze i pozaprzyrodnicze czynniki rozwoju rolnictwa na świecie

Rolnictwo jest podstawową i jedną z najstarszych dziedzin działalności człowieka. Wytwarza żywność pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz produkuje surowce dla wielu gałęzi przemysłu. Oparcie rolnictwa na procesach biologicznych odróżnia je od innych dziedzin gospodarczych. Rolnictwo, podobnie jak leśnictwo i rybołówstwo, uzależnione jest od warunków naturalnych. Zależność ta jest najsilniejsza w porównaniu z innymi dziedzinami wytwórczości. Spośród warunków naturalnych rozwój rolnictwa szczególnie silnie warunkują:

• ukształtowanie powierzchni - najbardziej korzystne nizinne, płaskie z dobrymi warunkami do infiltracji wody i wykształcenia profilu glebowego oraz dogodne dla prac polowych

• klimat - najkorzystniejsze strefy klimatyczne to umiarkowana ciepła, podzwrotnikowa zwłaszcza morskie i monsunowe typy klimatów. Klimat warunkuje długość okresu wegetacji i ilość wody dostarczanej do środowiska - cechy te nazywamy agroklimatem

• gleby - najkorzystniejsze, żyzne gleby to czarnoziemy na lessach, mady, czarne ziemie.

Szczególnie dogodne warunki dla rolnictwa mają obszary wilgotne umiarkowanej ciepłej lub zwrotnikowej i podzwrotnikowej strefy klimatycznej o nizinnym ukształtowaniu powierzchni i wysokiej jakości gleb. Na świecie należą do nich:

• w Europie Nizina Padańska, Nizina Śląska, Węgierska, Rumuńska, Ukraina

• w Azji dorzecze Tygrysu i Eufratu, delta Mekongu, Nizina Gangesu, Mandżuria, Nizina Chińska

• w Afryce delta Nilu

• w Ameryce Południowej Pampa

• w Ameryce Północnej Nizina Centralna, Równiny Prerii, Kotlina Kalifornijska

Większość obszarów świata odznacza się mało i średnio korzystnymi warunkami dla rolnictwa.

Poza warunkami naturalnymi ważnymi, a dla wielu krajów znaczącymi czynnikami rozwoju rolnictwa są:

• stosunki społeczno-własnościowe określające własność ziemi, bezrolność, dostęp do ziemi

• wielkość gospodarstw rolnych - największym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych cechuje się Afryka, kraje Azji Pd. - Wsch. oraz niektóre kraje Europy Środkowej, jak Polska, Węgry

• sposoby gospodarowania, nakłady kapitałowe, poziom oświaty, które wiążą się z ogólnym poziomem rozwoju kraju i polityką rolną państwa

Sposób gospodarowania w rolnictwie jest podstawą klasyfikacji gospodarki rolnej na dwa podstawowe typy:

• rolnictwo intensywne - charakterystyczne dla obszarów dużej gęstości zaludnienia. Intensyfikacja polega na stosowaniu szeregu zabiegów jak mechanizacja, chemizacja, walka z erozją, stosowanie selekcji ziarna, płodozmianu, nawodnienia. Gospodarka intensywna może być kapitałochłonna-zmechanizowana, jak w krajach Europy Zachodniej, Izraelu, Kalifornii, lub pracochłonna, jak w Chinach, na Jawie czy w delcie Nilu. Wszędzie jednak odznacza się dużą wydajnością

• rolnictwo ekstensywne - charakteryzuje się małymi nakładami pracy i kapitału, a także niskimi efektami. Prowadzone jest zwykle na dużych obszarach, z dala od rynku zbytu. Wzrost produkcji uzyskiwany jest poprzez wzrost powierzchni zasiewów lub wzrost ilości sztuk zwierząt w stadach. Głównie stosowane jest na obszarach Wielkich Równin w USA, na Pampie w Argentynie, w Kanadzie, Australii. Rolnictwo krajów wysoko rozwiniętych nawet na obszarach gospodarki ekstensywnej odznacza się dużym wykorzystywaniem mechanizacji, co pozwala utrzymać niewielkie zatrudnienie w rolnictwie.

Istotne znaczenie ma również klasyfikacja rolnictwa na gospodarkę naturalną, która przeznacza swą produkcję na utrzymanie rolnika i jego rodziny oraz gospodarkę towarową dostarczającą produkcję na rynek.

101. Omów rybołówstwo na świecie

Ryby są pokarmem o dużych walorach odżywczych. Szacuje się, że rybołówstwo światowe zaspokaja w 20% zapotrzebowanie ludności świata na białko. Oprócz ryb, oceany i morza dostarczają dużych ilości jadalnych mięczaków, skorupiaków i roślinności morskiej. Część odławianych ryb przerabiana jest także na paszę, wykorzystywana jest do produkcji tłuszczów, nawozów oraz znajduje zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym.

Połowy ryb mają szczególne znaczenie dla krajów o ograniczonych możliwościach rolniczego pozyskiwania żywności, jak w Islandii, Norwegii, Chile, Peru oraz w ludnych krajach z szerokim dostępem do morza - Chiny, Japonia, Korea Płd., Indonezja. Światowe połowy przekroczyły 100 mln ton. Dalszy wzrost wielkości połowów grozi przełowieniem światowego akwenu i zachwianiem odnawialności łowisk.

Do najżyźniejszych łowisk świata należą akweny w strefie szelfów i oddziaływania prądów morskich. Odznaczają się one dobrym naświetleniem, dotlenieniem wód i dużą zasobnością planktonu. Są to w szczególności obszary:

• Morza Północnego, Norweskiego, mórz Azji Wschodniej

• przybrzeżne wody Ameryki Północnej, zachodnie wybrzeża Ameryki Południowej

• wody u wybrzeży Antarktydy, Grenlandii i Islandii

• wody śródlądowych mórz Śródziemnego, Czarnego

Połowy i eksploatacja mórz odbywają się w 200-milowych strefach przybrzeżnych państw nadmorskich, dla których akweny te są wyłączną strefą ekonomiczną. Działalność w obcej strefie ekonomicznej możliwa jest na podstawie koncesji, licencji, regulacji wg umów międzypaństwowych.

102. Omów lasy i gospodarkę leśną na świecie

Lasy na świecie skoncentrowane są w dwóch pasach - północnym i południowym. Lasy północnego pasa - mieszane i tajga umiarkowanej strefy klimatycznej, stanowią 47% ogólnej powierzchni leśnej Ziemi.

Lasy tropikalne, czyli strefy równikowej, podrównikowej i zwrotnikowej, pasa południowego, obejmują 53% powierzchni leśnej. Mimo ich procentowej przewagi groźnym zjawiskiem jest wysokie tempo wylesiania lasów tropikalnych, które rocznie zmniejszają swą powierzchnię o 13 mln ha, tj. o 0.5 - 0.8% całej powierzchni

leśnej świata.

Połowa lasów świata położona jest na łącznym obszarze czterech państw - Rosji, Brazylii, Kanady i Stanów Zjednoczonych.

Obszary leśne wg kontynentów

Procentowy udział wybranych krajów w powierzchni leśnej świata

Podstawowym produktem gospodarki leśnej jest drewno. Z całorocznego wyrębu na świecie, większość przeznaczana jest nadal na opał. Drewno jest głównym paliwem kuchennym w Afryce, Azji, Ameryce Łacińskiej. W krajach wysoko rozwiniętych drewno jest głównie surowcem przemysłowym. Źródłem drewna dla przemysłu są przede wszystkim lasy tajgi. Drewno służy do wyrobu papieru, wykorzystywane jest w budownictwie, do produkcji włókien sztucznych, materiałów plastycznych i wybuchowych. W eksporcie

drewna największe znaczenie mają kraje Ameryki Północnej, Europy Środkowej i Wschodniej.

Eksporterami drewna tropikalnego są w największym stopniu kraje Archipelagu Malajskiego. Lasy tropikalne dostarczają rzadkich gatunków twardego drewna o wysokich walorach zdobniczych i użytkowych. Głównym importerem drewna tropikalnego jest Japonia.

Wycinanie lasów z zachowaniem zasady, że wyręby nie przekraczają wielkości przyrostu sprzyja ich odnawialności. Tempo wylesiania obszarów tropikalnych narusza tę zasadę, stwarzając zagrożenia

klimatyczne dla całego globu. Konsekwencje postępującego wylesienia są trudne do przewidzenia. Zagrożony jest byt tysięcy gatunków roślin i zwierząt. Zagładzie mogą ulec gatunki jeszcze nie poznane, w tym żywieniowe i potencjalne źródła leków. Nie poznano jeszcze do końca potencjalnych możliwości zasobów lasów tropikalnych. Już obecnie są one składnikami 25% wytwarzanych leków, przy czym wykorzystuje się niecały 1% gatunków roślinnych tych lasów.

103. Wyjaśnij pojęcie przemysłu oraz przedstaw jego podział i funkcje

Przemysł to ważny dział gospodarki każdego kraju, polegający na wydobywaniu i przetwarzaniu surowców. Od sprawnej organizacji przemysłu zależy jakość i ilość wytworzonych dóbr, a tym samym wielkość Produktu

Krajowego Brutto.

Do przemysłu jest zaliczana działalność gospodarcza, która według klasyfikacji przyjętej w Unii Europejskiej, a od 1994 r. również w Polsce

• polega na wydobyciu surowców i wytworzeniu wyrobów oraz świadczeniu usług w takich dziedzinach, jak górnictwo i kopalnictwo, przetwórstwo, zaopatrzenie w energię oraz wodę. Przemysł tak określany jest jednym

z najważniejszych działów gospodarki światowej, a pod względem sprzedanej produkcji i liczby zatrudnionych osób zajmuje w gospodarce świata drugie miejsce po sferze usług. W przemyśle wytwarza się około 1/5 łącznej wartości sprzedanych dóbr i świadczonych usług.

Funkcje przemysłu

Najistotniejszą cechą przemysłu jest wytwarzanie produktów seryjnych i na masową skalę, co obniża koszty wytwarzania i zwiększa wydajność pracy. Wprowadzenie do produkcji maszyn, a następnie zautomatyzowanie całego procesu wytwórczego spowodowało niebywały rozwój gospodarczy i postęp cywilizacyjny świata.

Przemysł Polski wytwarza 32% PKB (1995 r.) i pracuje w nim 24,9% ogółu zatrudnionych w gospodarce kraju. Funkcje przemysłu należy rozpatrywać w trzech podstawowych wymiarach:

• produkcyjnej (wydobywanie i przetwarzanie surowców i półproduktów);

• przestrzennej (stwarzanie miejsc pracy, podnoszenie kultury technicznej, zmiana warunków bytu),

• społecznej (przyspieszenie procesów urbanizacyjnych, przekształcanie środowiska).

O tym, czy dany rodzaj produkcji lub usług jest potrzebny, decyduje rynek krajowy lub zagraniczny. Jeżeli produkcja lub usługi nie będą miały zbytu, to takie produkty pomniejszają w rzeczywistości wartość majątku

narodowego.

Według EKD (Europejskiej Klasyfikacji Działalności) przemysł dzielimy na:

• górnictwo i kopalnictwo;

• zaopatrzenie w energię elektryczną i wodę;

• działalność produkcyjną.

Tradycyjny podział przemysłu to:

• wydobywczy (górnictwo);

• przetwórczy (energetyczny, metalurgiczny, elektromaszynowy,

chemiczny, mineralny, drzewny, spożywczy, lekki i inne).

104. Omów czynniki lokalizacji przemysłu

Czynniki lokalizacji przemysłu

Poszczególne regiony przemysłowe na świecie i w Polsce, koncentrujące ośrodki i okręgi przemysłowe ukształtowały się w wyniku oddziaływania różnych czynników produkcyjnych, dystrybucyjnych, organizacyjnych i specjalnych.

Czynniki produkcyjne, bliskość pozyskiwania surowców energetycznych, istniejąca już sieć transportu, a także zasoby siły roboczej. Decydowały one przede -wszystkim o lokalizacji przemysłu w pierwszym okresie

jego tworzenia.

Do czynników dystrybucyjnych zalicza się dostęp do rynków zbytu, giełd towarowych, sieci handlowej, magazynów. Ważne są też taryfy celne, ułatwiające wywóz i przywóz towarów.

Czynniki organizacyjne to kooperacja i specjalizacja powstałych zakładów, obniżające koszty wytwarzania oraz powiązania finansowe między nimi, prowadzące do ich łączenia, powstanie koncernów, spółek akcyjnych, holdingów i innych struktur organizacyjnych, przewidzianych prawem w poszczególnych krajach.

Do czynników specjalnych można zaliczyć m.in. regulacje prawne, ułatwiajace napływ obcego kapitału, ulgi podatkowe, politykę miejscowej administracji.

W czasach współczesnych lokalizacja przemysłu napotyka na bariery ekologiczne, konieczność ochrony środowiska, przestrzegania norm czystości powietrza, wody, natężenia hałasu, a także często na wymóg komponowania się budownictwa przemysłowego z krajobrazem i historycznie ukształtowaną architekturą. W przeszłości bowiem przemysł, zwłaszcza związany z kopalnictwem węgla, hutnictwem, produkcją koksu, nawozami sztucznymi, chemią, koncentrował się na pewnych obszarach, często doprowadzając do degradacji środowiska, powodując choroby i obniżenie wieku życia mieszkańców.

Właściwy wybór miejsca budowy zakładu przemysłowego wymaga dokładnej analizy wszystkich czynników lokalizacji. Wraz z transformacją gospodarki polskiej zmianie ulegają czynniki lokalizacji zakładów przemysłowych.

Szczególnego znaczenia nabierają:

• wysoko kwalifikowana, kompetentna kadra pracowników, administracji i nadzoru;

• istnienie w pobliżu placówek naukowo-badawczych współpracujących z zakładem przemysłowym;

• dogodna infrastruktura komunikacyjna;

• dobra łączność;

• istnienie wyspecjalizowanych zakładów świadczących usługi na rzecz przemysłu (banki, hurtownie, przedsiębiorstwa budowlane).

Przemiany w strukturze przemysłu najbogatszych krajów powodują zapotrzebowanie na pracowników o wysokich kwalifikacjach, np. w USA w połowie lat 70. tylko 16% pracowników legitymowało się wykształceniem wyższym, a obecnie już 29%. W tym okresie w Wielkiej Brytanii i Japonii ten odsetek wzrósł z 16 do 36%, a w Holandii, Norwegii i Australii liczba zatrudnionych z wykształceniem podstawowym zmniejsza się o około 3% w ciągu roku.

105. Występowanie i wydobycie ropy naftowej na świecie. Wskaż na mapie główne obszary roponośne

Początkowo ropę naftową wydobywano podobnie jak węgiel w sztolniach (np. w Bóbrce koło Krosna, założona przez Ignacego Łukasiewicza w 1854 r.). Wraz z rozwojem techniki zaczęto stosować metodę wiertniczą.

Ropa naftowa - jest surowcem kopalnym, złożonym z różnych frakcji chemicznych, występującym w postaci węglowodorów skumulowanych w porowatych skałach osadowych. Jej złoża znajdują się na wszystkich kontynentach, w warstwach geologicznych o różnym wieku, najczęściej w utworach kredy i trzeciorzędu.

Ropa naftowa jest szczególnym surowcem, gdyż jej cena na rynkach światowych wpływa na międzynarodową koniunkturę gospodarczą, a prze-de wszystkim na poziom cen wielu towarów, powodując nieraz poważne kryzysy w niektórych krajach i perturbacje na rynkach zagranicznych.

Ropa naftowa jest transportowana rurociągami, liczącymi nieraz kilka tysięcy km długości, z miejsca wydobycia do rafinerii, np. Kujbyszew, Płock — Europa Zachodnia. Podobne ropociągi znajdują się na Bliskim Wschodzie, którymi przesyła się ropę do terminali przystosowanych do przeładunku jej na tankowce. W pobliżu portów zwykle zlokalizowane są zbiorniki magazynujące paliwa, z których następnie cysternami rozwozi się je do stacji zaopatrzeniowych w miastach, przy autostradach itp. Rozmieszczenie światowych zasobów ropy naftowej jest nierówno-mierne. Do najbogatszych złóż należą:

W Ameryce Północnej - w Stanach Zjednoczonych: stany Teksas, Oklahoma. Nowy Meksyk, Luizjana, Kansas; złoża podmorskie w Zatoce Meksykańskiej, najmłodsze złoże Przylądek Barrow - Alaska; w Meksyku - w południowo-zachodniej części kraju w prowincji Chiopas, na półwyspie Jukatan, złoża podmorskie w Zatoce Kalifornijskiej i Meksykańskiej;

w Ameryce Południowej - Wenezuela, nad Zatoką Maracaibo i w delcie Orinoko; w Afryce - w Libia, Tunezja, Algieria i Egipt oraz Nigeria; w Eurazji - najbogatsze złoża znajdują się w rejonie Zatoki Perskiej, gdzie koncentruje się połowa zasobów światowych: Arabia Saudyjska, Zje-dnoczone Emiraty Arabskie, Kuwejt, Iran i Irak. W Rosji - w Zagłębiu Wołżańsko-Urałskim (pomiędzy Wołgą, Karną i Uralem) i w Zagłębiu Zachodniosyberyjskim. Również w Kazachstanie, Turkmenii i Azerbej-dżanie. Ponadto w Chinach, Rumunii (Ploesti). W Wielkiej Brytanii i Norwegii eksploatuje się złoża z dna Morza Północnego.

Tabela 8. Wydobycie ropy naftowej

Kraje 1980 1990 1994 1980 1994

w milionach ton udział w wydobyciu na l mieszkańca w kg

światowym w%

Świat 2979,0 3002,0 3032,0 100,0 100,0 539

Arabia Saudyjska 496,0 320,0 401,0 16,6 13,2 23393

Rosja 547,0 516,0 316,0 18,4 10,4 2134

Stany Zjednoczone 424,0 371,0 316,0 14,2 11,1 1289

Iran 72.7 159,0 179,0 2,4 5,9 3002

Chiny 106,0 138,0 146,0 3,6 4,8 121

Meksyk 99,9 132,0 140,0 3,4 4,7 1501

Wenezuela 115,0 112,0 143,0 3,9 4,4 6282

Norwegia 24,6 79,7 125,0 0.8 4,1 28968

Zjedn. Emiraty Arabskie 82,8 102,0 104,0 2,8 3,3 5594

Kuwejt 84,1 59,6 101,0 2,8 3,2 62294

Nigeria 104,0 86,3 91,0 3,5 3,2 893

Wielka Brytania 78,9 88,0 119,0 2,6 3,2 1615

Kanada 70,4 76,2 85,7 2,4 2,8 2930

Indonezja 77,6 70,2 74.3 2,6 2,5 389

Libia 88,3 67,2 66,9 3,0 2.2 644

Polska 0,3 0,2 0,3 0,0 0,01 7,4

Źródło: Rocznik Statystyczny GUS 1995, str. 619, oraz Mały Rocznik Statystyczny 1997 r.

Wydobywanie ropy na świecie na skalę przemysłową trwa już około 140 lat, a - jak się oblicza - skumulowane wydobycie do 1980 roku wyniosło około 60 mld ton. Całkowitą produkcję w 1994 roku szacuje się na 3032 min ton, czyli utrzymuje się ona na poziomie zbliżonym do 1980 roku, do czego przyczynia się stały wzrost cen paliw. Największymi eksporterami są kraje Bliskiego i Środkowego Wschodu, Libia i Algieria oraz ww. producenci (z wyjątkiem Chin i Stanów Zjednoczonych).

106. Omów występowanie węgla kamiennego na świecie.

węgiel kamienny - jego zasoby skupiły się głównie w Eurazji i Ameryce Północnej. Półkula północna koncentruje ponad 90% zasobów. Główne złoża tworzą:

• w Azji: Chiny pn. - wsch., Kazachstan - Zagłębie Karagandzkie, Indie - zagłębie Damodar, Rosja - Zagłębie Kuźnieckie

• w Europie: Rosja - Zagłębie Peczorskie, Polska - Górnośląskie, Niemcy - Zagłębie Ruhry, Ukraina - Zagłębie Donieckie, środkowa Anglia

• w Ameryce Północnej: St. Zjednoczone - Zagłębie Appalaskie oraz Wewnętrzne

• w Afryce: RPA

• Australia

107. Scharakteryzuj zróżnicowanie produkcji energii elektrycznej na świecie

Podstawę rozwoju gospodarki narodowej stanowi energetyka, która wytwarza, gromadzi, przetwarza i wykorzystuje energię niezbędną do uruchomienia i wykonania pracy urządzeń, maszyn, automatów w procesie produkcji oraz w gospodarstwach domowych. Można różnie definiować energię, ale przede wszystkim należy uwzględnić fakt, że jest ona czynnikiem warunkującym wszelkie działania i umożliwiającym przekształcanie zasobów naturalnych w przedmioty użytkowe, służące zarówno poszczególnym ludziom, jak i całemu społeczeństwu. Źródła energii lub -jak inaczej się określa - nośniki energii dzieli się na odnawialne i nieodnawialne.

Do odnawialnych należą: siła spadku wód, siła wiatru, energia słoneczna, różnice temperatury wody morskiej, wody geotermiczne, spalanie odpadów komunalnych i przemysłowych oraz biomasa (biologiczna metoda uzyskiwania metanu, a także spalanie odpadów drewna).

Do nieodnawialnych zalicza się surowce mineralne: węgiel kamienny, węgiel brunatny, łupki bitumiczne, ropę naftową i gaz ziemny, pierwiastki promieniotwórcze, w tym uran, tor i rad

108. Omów rozmieszczenie złóż i wielkości wydobycia gazu ziemnego na świecie

Gaz ziemny — jest mieszaniną węglowodorów, której głównym skład­nikiem jest metan. Na ogół występuje w sąsiedztwie ropy naftowej. Może też występować, choć rzadko samoistnie, jako tzw. gaz suchy.

Gaz jest również wydobywany spod dna morskiego, lecz przeważająca jego ilość pochodzi ze złóż lądowych. Zaczęto go wydobywać z dna mórz tuż przed II wojną światową, lecz na szeroką skalę znalazł zastosowanie dopiero po wojnie, wraz z rozwojem hutnictwa i przemysłu maszynowego. W wysoko rozwiniętych krajach zachodnich ponad połowa gazu jest wyko­rzystywana w gospodarstwach domowych, a resztę zużywa przemysł hutni­czy, chemiczny i elektrownie.

Gaz ziemny -jest najbardziej ekologicznym paliwem, czystym, wygodnym w przesyłaniu, dystrybucji i energetycznie efektywniejszym od węgla. Będąc paliwem kopalnym, występuje w porowatych skałach osadowych, a pozyskuje się go w postaci gazowej technikami otworowego wydobycia. Ocenia się, że zwiększenie udziału gazu ziemnego w bilansie paliw pierwotnych poprawia ich strukturę, gdyż w wyniku znacznie wyższej sprawności użytkowania w stosunku do paliw stałych powoduje obniżenie energochłonności gospodarki narodowej.

Energetyczne wykorzystywanie gazu ziemnego zarówno w Europie, jak i w Polsce ma stosunkowo niedługą historię. Historia polskiego gazownic­twa zaczęła się w 1856 roku, kiedy w Krakowie i Warszawie powstały pierwsze gazownie, ale na świecie już w 1860 roku z gazem miejskim za­częła konkurować tania ropa naftowa. Od 1878 roku zaczęto upowszech­niać kuchenki gazowe w gospodarstwach domowych, a w kilkanaście lat potem wprowadzono inkasujące liczniki. W następnych dziesiątkach lat paliwo to konkurowało z ropą naftową, zdobywając nowe rynki i rywali­zacja ta utrzymuje się również w czasach współczesnych. Spadek cen ropy w 1986 roku sprawił wiele problemów eksporterom i importerom gazu ziemnego na świecie.

Największe złoża gazu znajdują się w Rosji, na terenach Zachodniej Syberii, w Uriengoj, niecce Wołżańsko—Uralskiej, dorzeczu Leny, pod dnem Morza Kaspijskiego i Morza Barentsa, u wybrzeży Morza Czarnego. Również zasobne pola gazowe znajdują się w Republikach Środkowej Azji, m.in. W Turkmenistanie i Uzbekistanie oraz w Afryce Północnej, w Algierii, na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Północnej, w Stanach Zjednoczonych, w Kanadzie, w Ameryce Południowej, w Argentynie i Wenezueli.

W Europie - Wielka Brytania, Norwegia, Dania i Holandia eksploatują Złoża gazu ziemnego spod dna Morza

Północnego. W 1994 roku łącznie Wydobyto 81850 bln m3, z czego na poszczególne kraje przypadało:

- Rosja - 28,0%, - Holandia - 3,7%,

- USA - 24,5%, - Turkmenistan - 3,0%,

- Kanada - 6,4%. - Wielka Brytania - 2,9%.

109. Scharakteryzuj niekonwencjonalne źródła energii elektrycznej

Hydroenergetyka na świecie rozwinęła się na dużą skalę w krajach wysoko rozwiniętych, jak Stany Zjednoczone, Norwegia, Japonia. Wielkie hydroelektrownie pracują także w Rosji, w Brazylii, posiadającej szczególnie duże zasoby “białego węgla”. Podobnie duży potencjał hydroenergetyczny ma Afryka, jednak kraje afrykańskie wykorzystują go w niewielkim stopniu. Najwyższy udział w wytwarzaniu energii z siły spadku wód posiada Norwegia (100% produkowanej energii elektrycznej) oraz Brazylia (ponad 96%).

Energetyka jądrowa, mimo braku poparcia społecznego i liczne bariery środowiskowe, technologiczne wykazuje stopniowy wzrost udziału w produkcji energii elektrycznej. Ten rodzaj energii ma największy udział we Francji (72% energii elektrycznej), Belgii, Szwecji. Nie przewiduje się jednak jej dynamicznego wzrostu.

Energetyka niekonwencjonalna jak dotąd nie przekroczyła 1% udziału w wytwarzaniu energii na świecie, ale z racji jej odnawialności i bezpieczeństwa środowiskowego wzbudza duże zainteresowanie, zwłaszcza krajów o dużych możliwościach inwestycyjnych, pozwalających na finansowanie obiektów eksperymentalnych. Należą do nich elektrownie geotermiczne, np. we Włoszech, Japonii; pływowe - Francja, Rosja; wiatrowe - Niemcy, Dania; helioelektrownie w Stanach Zjednoczonych, Niemczech.

110. Scharakteryzuj główne okręgi hutnictwa żelaza na świecie

Rudy żelaza należą do najbardziej rozpowszechnionych rud metali w przyrodzie. Jednak na świecie jest tylko kilka złóż odznaczających się wysoką zawartością żelaza. Światowe wydobycie rud żelaza koncentruje się w trzech krajach - Chinach, Brazylii i Australii, na które przypada łącznie ponad 50% wydobycia. Duże zasoby posiadają także Rosja, Ukraina, Kanada. W Europie najważniejszym producentem jest Szwecja. Wysoko procentowe złoża położone są tam na północy, poza kręgiem polarnym, co utrudnia ich eksploatację i wywóz.

Hutnictwo żelaza nie nawiązuje do występowania największych złóż surowca. Najkorzystniejsze warunki do rozwoju hutnictwa znajdują się na obszarach koncentracji bazy surowcowej, energetycznej i zasobów wody. W krajach importujących rudy żelaza często hutnictwo lokalizowane jest w portach odbioru surowca, np. porty francuskie (Marsylia, Dunkierka), brytyjskie, włoskie. Największymi producentami stali są Chiny, Stany Zjednoczone, Japonia, a w Europie Niemcy. Na świecie obserwuje się ostatnio tendencję do spadku udziału krajów wysoko rozwiniętych w produkcji stali na rzecz kilku państw słabiej rozwiniętych. Wynika to z restrukturyzacji gospodarek państw rozwiniętych, spadku zapotrzebowania na stal, wysokiej energochłonności tej dziedziny oraz z dążenia do ograniczania nacisku na środowisko. Zasoby siły roboczej i liberalne normy ochrony środowiska zachęcają do lokalizacji hut w krajach słabiej rozwiniętych. Najważniejszymi światowymi okręgami hutniczymi są:

• okręg Uralski, w którym wykorzystuje się miejscowe rudy żelaza

• Doniecki na Ukrainie

• w USA rejon Pittsburgha i Chicago

• porty Japonii

• Zagłębie Ruhry w Niemczech

• Lotaryngia we Francji

• GOP w Polsce

• Fushun-Anshan w Chinach

111. Przedstaw czynniki lokalizacji i głównych producentów środków transportu na świecie

112. Omów transport kolejowy na świecie

Rolę, jaką transport odgrywa na danym obszarze uzewnętrznia zwartość systemu transportowego oraz obecność wykształconych węzłów transportowych. Przez system transportu rozumie się transport kolejowy, samochodowy, wodny, śródlądowy, przesyłowy, lotniczy i morski. W węzłach zbiegają się ważne linie transportowe. Wielkim węzłem transportowym jest Moskwa, Chicago, w Polsce Warszawa.

Wykształcenie systemu transportowego zależy od wielu czynników, a zwłaszcza od:

• poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego i struktury gospodarki

• gęstości zaludnienia

• warunków środowiska przyrodniczego

Systemy transportowe Europy i Ameryki Północnej odznaczają się złożonością i dużą gęstością - tu osiągane są najwyższe wskaźniki gęstości dróg, sieci kolejowej, kanałów śródlądowych. Systemy transportowe krajów rozwijających się są na ogół jednostronne - dominuje jeden lub dwa rodzaje transportu przy braku lub niedorozwoju pozostałych.

Podstawową gałęzią transportu lądowego jest transport kolejowy. Na świecie charakteryzuje się on dużym zróżnicowaniem gęstości sieci i poziomu rozwoju. Uwarunkowane jest to głównie poziomem rozwoju kraju. W krajach z rozwiniętym przemysłem wydobywczym i ciężkim transport kolejowy odgrywa znaczącą rolę ze względu na jego przydatność w przewozie ładunków masowych. W krajach wysoko rozwiniętych kolej odgrywa drugorzędną rolę. Wraz z rozwojem gospodarczym zmienia się bowiem struktura przemysłu i udział kolei maleje. Towarzyszy temu wzrost znaczenia transportu samochodowego i lotniczego, bardziej efektywnych w przewozach pasażerów i dystrybucji towarów. Kolej natomiast zachowuje większą rolę w pracy przewozowej, czyli w przemieszczaniu ładunków i pasażerów na duże odległości, co wyraża się w pasażero- i tonokilometrach.

Pod względem gęstości sieci kolejowej wyróżniają się Czechy, Niemcy, Szwajcaria, pomimo malejącej u nich roli kolei.

Najsłabiej sieć kolejowa jest rozwinięta w krajach Afryki, gdzie nie tworzy spójnego systemu, tory różnią się rozstawem szyn, a w niektórych krajach w ogóle jej brak.

Wysokim poziomem rozwoju kolei wyróżniają się kraje Europy Zachodniej - Francja, Włochy, Niemcy, oraz Japonia, gdzie kursują superszybkie pociągi i stale wzrasta poziom urządzeń infrastrukturalnych.

113. Scharakteryzuj żeglugę morską na świecie

Główną funkcją żeglugi morskiej jest obsługa wymiany towarowej między krajami zamorskimi. Jest to najważniejszy środek transportu w handlu zagranicznym. W krajach o długiej i dobrze rozwiniętej linii brzegowej znaczenie ma także kabotaż, czyli żegluga między portami własnego kraju. Ze względu na duże odległości przewozu, żegluga morska wykonuje największą pracę przewozową w porównaniu z pozostałymi rodzajami transportu.

Największą flotę handlową posiadają kraje taniej bandery, tj. Liberia, Panama, Grecja, Cypr. Poza tymi krajami dużą flotę posiadają: Norwegia, Japonia, Stany Zjednoczone, Chiny.

W strukturze przewożonych drogą morską towarów największy udział ma ropa naftowa, węgiel, pozostałe surowce, płody rolne i drobnica.. Wśród statków występują jednostki do przewozu ładunków suchych, tankowce, statki chłodnie, metanowce przewożące skroplony gaz, kontenerowce, statki trampy o trasach dostosowanych do zamówień przewozu.

Większość przewozów morskich świata przypada na Ocean Atlantycki. Najbardziej uczęszczanym szlakiem jest połączenie Europy Zachodniej z portami wschodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych i Kanady. Ze względu na duży udział ropy naftowej w przewozach morskich ważne szlaki transportowe łączą kraje basenu Zatoki Perskiej z krajami europejskimi, Japonią i Stanami Zjednoczonymi. Dużą gęstością połączeń morskich odznacza się Pacyfik na szlakach łączących Japonię z Ameryką Północną i Australią.

Punktami węzłowymi żeglugi morskiej są porty. Do największych portów świata pod względem wielkości przeładunków należą:

• Rotterdam, Singapur, porty Japonii (Chiba, Nagoja, Jokohama), Szanghaj, Hongkong, Nowy York, Houston

• porty naftowe, które osiągają najwyższe załadunki na świecie, ale tylko w zakresie ropy naftowej, np. porty położone nad Zatoką Perską (Ras Tannura, Charg), na Alasce (Valdez).

Ze względu na strukturę towarów obsługiwanych przez port wyróżnia się porty specjalistyczne, np. wywozu ropy, rud żelaza, węgla, zboża oraz uniwersalne (np. Rotterdam, Nowy York, Hamburg, Londyn). Porty krajów słabo rozwiniętych charakteryzują się przewagą załadunków nad wyładunkami, gdyż wywożą głównie towary masowe, nisko przetworzone, jak surowce, płody rolne. Odmienność struktury gospodarki powoduje, że większość portów krajów rozwiniętych ma wyładunek większy od tonażu załadunków.

114. Omów handel zagraniczny i jego rolę w rozwoju gospodarczym państw świata

Handel zagraniczny obejmuje eksport oraz import towarów i usług, np. transportowych, telekomunikacyjnych, bankowych, turystycznych.

Miernikiem roli, jaką handel zagraniczny odgrywa w gospodarce danego kraju jest wielkość obrotów handlowych (czyli suma eksportu i importu), a także obroty handlowe przypadające na jednego mieszkańca. Pod względem wielkości obrotów i struktury handlu zagranicznego na świecie wyodrębniły się trzy grupy państw:

kraje wysoko rozwinięte i nowo uprzemysłowione kraje Azji, na które łącznie przypada ponad 70% obrotów światowego handlu zagranicznego.

W krajach wysoko rozwiniętych większość obrotów stanowi ich wzajemna wymiana. Największą rolę odgrywają tu Stany Zjednoczone i Niemcy - zarówno w światowym eksporcie, jak i imporcie zajmują one odpowiednio I i II miejsce. Kraje tej grupy dostarczają na rynek światowy największą część wyrobów przemysłowych, ponad połowę produktów rolno-spożywczych i większość surowców mineralnych, z wyjątkiem ropy naftowej.

Nowo uprzemysłowione kraje Azji prowadzą ekspansywną, proeksportową politykę gospodarczą, głównie w zakresie takich produktów, jak samochody osobowe, statki, elektronika konsumpcyjna.

kraje słabo rozwinięte skupiają około 20% światowego handlu zagranicznego, co uzasadnia mało wyspecjalizowana, monokulturowa gospodarka większości tych państw. Niskie dochody tych państw ograniczają środki na import.

W strukturze towarowej eksportu krajów słabo rozwiniętych dominują surowce. Największą rolę w tej grupie państw odgrywają kraje naftowe - Arabia Saudyjska, Iran, Meksyk, Nigeria, Libia. Brazylia i Indie dostarczają rud żelaza, Chiny węgla kamiennego, metali, ropy naftowej. Wiele krajów tej grupy charakteryzuje się monoeksportem płodów rolnych. Ich eksport zdominowany jest dostawami np. owoców cytrusowych, bananów, cukru, używek, mięsa, skór. Oferują także na rynek tanią konfekcję i tkaniny. W imporcie państw tej grupy dominują towary przetworzone.

kraje transformacji gospodarczej - ich udział w handlu zagranicznym jest jak dotąd niewielki. Spadły bardzo ich wzajemne obroty towarowe, a przeciętna jakość wyrobów tradycyjnego przemysłu tych państw nie jest konkurencyjna na rynkach wysoko rozwiniętych. Zmniejszył się również udział krajów słabo rozwiniętych w obrotach handlowych krajów postsocjalistycznych, ze względu na wzrost cen i mniejsze możliwości sprzedaży na kredyt. Dużą rolę w handlu zagranicznym tej grupy krajów odgrywają surowce: ropa naftowa, gaz ziemny, metale i drewno w eksporcie Rosji, Ukrainy, Białorusi, Kazachstanu, węgiel kamienny, siarka, miedź, srebro z Polski.

Wartość obrotów handlu zagranicznego na jednego mieszkańca osiągają niewielkie, silnie rozwinięte kraje, np. Singapur, Belgia, Holandia, Luksemburg. Uzyskują one nadwyżki produkcji z uwagi na mniejszą chłonność rynku wewnętrznego związaną z niewielką liczbą ludności.

115. Scharakteryzuj przemysł spożywczy w Polsce. Wskaż na mapie główne ośrodki tego przemysłu

Przemysł spożywczy charakteryzuje duża liczba niewielkich i rozproszonych zakładów. Zakłady przetwórcze nawiązują do bazy surowcowej, jak np. przemysł cukrowniczy i warzywno-owocowy lub wykazują powiązania z bazą surowcową i rynkami zbytu, jak przemysł mięsny, mleczarski.

przemysł cukrowniczy - od niego zależy rozwój wielu innych branż przemysłu spożywczego. Pierwsze cukrownie powstały na Dolnym Śląsku. Do dziś Dolny Śląsk, obok Wielkopolski, jest tradycyjnym rejonem przemysłu cukrowniczego. Zakłady nawiązują głównie do rejonów uprawy buraka cukrowego. Poza wymienionym obszarem większe cukrownie pracują na Wyżynie Lubelskiej, Żuławach Wiślanych. Największe cukrownie pracują Werbkowicach, Łapach i Glinojecku.

przetwórstwo owoców i warzyw - silnie nawiązuje do rejonów upraw. Zakłady koncentrują się w rejonie:

• Warszawy - m.in. Tarczyn, Góra Kalwaria, Łowicz

• wielkopolskim - Kotlin, Pudliszki, Winiary k/Kalisza

• oraz środkowo- i południowo-wschodnim - Lublin, Milejów, Tymbark, Rzeszów

Inne branże stanowią - przemysł rybny, koncentrujący się w pasie nadmorskim, mleczarski dostosowujący się do miejskich chłonnych rynków zbytu, mięsny oparty o zakłady w rejonach hodowli zwierząt rzeźnych oraz przemysł tłuszczowy, piwowarski, młynarski.

116. Scharakteryzuj przemysł chemiczny w Polsce oraz omów jego bazę surowcową

Poziom rozwoju przemysłu chemicznego odzwierciedla ogólny poziom rozwoju kraju. W produkcji przemysłu chemicznego liczy się zaplecze naukowo-badawcze, wykwalifikowana kadra oraz nakłady finansowe, uwzględniające także wydatki na zabezpieczenie i ochronę środowiska.. Wśród działów przemysłu chemicznego wyróżnia się działy nowoczesne, takie jak produkcja tworzyw sztucznych, leków, i tradycyjne, nie wymagające tak dużych nakładów, np. produkcja kwasu siarkowego, nawozów sztucznych. W Polsce stosunkowo dobrze rozwinięte są tradycyjne działy:

przemysł sodowy - opiera się na soli kamiennej i wapieniach. Skoncentrował się w rejonie kujawskich złóż soli kamiennej, m.in. w Inowrocławiu oraz w Krakowie, wykorzystując sól Wieliczki i Bochni

przemysł kwasu siarkowego - wytwórnie kwasu nawiązują do zakładów nawozów fosforowych, w których jest największe zużycie tego związku

zakłady nawozów fosforowych zlokalizowano w Gdańsku i Policach koło Szczecina, ze względu na dogodną dostawę fosforytów drogą morską. Mniejsze zakłady nawiązują do rynków zbytu, np. koło Poznania i we Wrocławiu

produkcja nawozów azotowych - duże zakłady znajdują się we Włocławku i Puławach

Na bazie węgla i ropy naftowej rozwinęła się produkcja związków organicznych. Obejmuje ona:

tworzywa sztuczne - wyroby z tworzyw sztucznych wytwarzane są głównie w Pustkowie, Pionkach, Wąbrzeźnie

włókna sztuczne - syntetyczne, jak elana, anilana, stilon produkowane są odpowiednio w zakładach w Toruniu, Łodzi, Gorzowie Wielkopolskim, a sztuczne, jak wiskoza, czy jedwab sztuczny w Jeleniej Górze, Tomaszowie Mazowieckim i in.

przemysł farmaceutyczny - nawiązuje głównie do rynku zbytu, ale też do dużych miast zapewniających kadrę specjalistów i rynek zbytu, np. Warszawa, Łódź, Kraków, Pabianice, Jelenia Góra

przemysł gumowy - największe znaczenie ma produkcja opon samochodowych w Olsztynie i Dębicy. Wzrostowi produkcji posłużyły inwestycje koncernów Michelin i Uniroyal. Wyroby gumowe produkują też ośrodki: Łódź i Grudziądz.

Przemysł chemiczny odznacza się dużą wodochłonnością, stąd charakterystyczną cechą lokalizacji ośrodków jest koncentracja w dorzeczu Wisły i Odry. Ścieki, gazy i odpady tego przemysłu są agresywne dla ludzi i środowiska. Przemysł ten nie posiada w Polsce właściwych systemów zabezpieczeń przed uciążliwością, jaką stwarza.

Surowce chemiczne

Największe znaczenie mają tu sól kamienna i siarka. Węgle, ropa naftowa i gaz ziemny mają w Polsce głównie znaczenie energetyczne.

Złoża soli kamiennej występują na Kujawach, na Podkarpaciu - w Bochni i Wieliczce oraz na obszarze GOP-u, w rejonie Żor. Sól wydobywana jest dwoma metodami - głębinową i hydrauliczną. Hydrauliczna umożliwia przesyłanie soli rurociągami do zakładów przetwórczych. Zasoby soli w Polsce są ogromne. Najważniejszym rejonem wydobycia jest rejon Wielkopolski.

Polska siarka odznacza się wysoką czystością i dużymi zasobami. W wydobyciu zajmujemy II miejsce na świecie. Konkurencją dla polskiej siarki jest pozyskiwanie jej z odsiarczania gazu i ropy naftowej. Wydobycie siarki w stosunku do lat 80-tych spadło dwukrotnie. Złoża występują w rejonach Tarnobrzega i Lubaczowa. Eksploatacja prowadzona jest metodą podziemnego wytopu. Górnictwo siarki niezależnie od metody eksploatacji silnie degraduje środowisko.

1

81

---