Symbol krzyża -Symbolism

Drzewo zajmuje poczesne miejsce wśród ważnych symboli wielu systemów mistycznych. Drzewo stojące pośrodku jest jednym z aspektów symbolu krzyża. Symbolizuje także Oś Świata'. Mamy tutaj na uwadze pionową linię krzyża reprezentującą oś; linia pozioma (lub ich dwie linie w przypadku 3-wymiarowego krzyża) stanowi jego gałęzie. Drzewo stoi w centrum świata, lub raczej tego świata, które jest obszarem, gdzie rozwija się stan ludzkiego istnienia. W symbolizmie biblijnym Drzewo Życia jest zasadzone pośrodku ziemskiego Edenu i reprezentuje środek naszego własnego świata.

W ziemskim Raju były dwa drzewa: Drzewo Życia oraz Drzewo Poznania Dobra i Zła (Rdz 2, 9). Po spożyciu owocu z Drzewa Poznania Adam mógł tylko wyciągnąć rękę, aby dostać owoc Drzewa Życia. Zakaz nie spożywania owocu przez Boga dotyczył jedynie drzewa stojącego w środku ogrodu, co nie określa jednoznacznie, o które drzewo tutaj chodzi. W Księdze Rodzaju 2,17 jednak wyraźnie czytamy, że chodzi tam o Drzewo Poznania Dobra i Zła. To właśnie bliskość tych dwóch drzew sprawia, iż są one blisko ze sobą związane symbolicznie, o czym mowa będzie w dalszej części artykułu.

Naturę Drzewa Poznania Dobra i Zła charakteryzuje dualizm. W nazwie drzewa zawierają się określenia, które nie uzupełniają się, a wręcz są przeciwieństwami. Można powiedzieć, że cała raison d'etre mieści się w ich przeciwieństwie, które, raz przekroczone, przestaje być opozycją dobra i zła. Nie można tego jednak powiedzieć o Drzewie Życia, które w swej funkcji, jako Oś Świata, zakłada jedność. Zgodnie z tym, dostrzeganie dualizmu w symbolu drzewa sugerowałoby Drzewo Poznania, mimo że pod innym względem rozważany symbol może być figurą Drzewa Życia. Jest tak na przykład w drzewie sefirot kabały, zwanej dobitnie Drzewem Życia, choć jego prawa i lewa kolumna reprezentuj ą dualizm miłosierdzia i surowego sądu. Drzewo Życia jest jednak przywrócone do swej natury, bowiem między dwoma kolumnami stoi kolumna środkowa, która jednoczy i równoważy je.

Natura dualistyczna Drzewa Poznania Dobra i Zła ukazuje się Adamowi jedynie podczas Upadku, wtedy bowiem uzyskuje on „wiedzę dobra i zła"². Wtedy też Adam wypędzony jest z centrum, które jest miejscem pierwotnej jedności, odpowiadającej symbolicznie Drzewu Życia. Przy wejściu do Edenu postawiony został cherubin (te-tramorfa syntetyzująca czwórnię sił żywiołów) uzbrojony w ognisty miecz, aby „strzec drogi do Drzewa Życia³. Ośrodek ten stał się niedostępny dla upadłego człowieka, który stracił poczucie wieczności, będące również „poczuciem jedności”⁴

Powrót do ośrodka przez przywrócenie „pierwotnego stanu" i osiągnięcie Drzewa Życia oznacza uzyskanie „poczucia wieczności".

Symbolicznie utożsamiany z Drzewem Życia (lignum vitae)jest krzyż Chrystusa. „Legenda Krzyża" panująca w wiekach średnich mówi, że Krzyż zrobiony jest z drewna pochodzącego z Drzewa Poznania, które będąc instrumentem upadku było również narzędziem samego zbawienia. Znajdujemy tu wyrażony związek pomiędzy dwoma ideami „upadku" i „zabawienia", które w pewnym sensie są sobie przeciwne. Jest tu również aluzja do przywrócenia „stanu pierwotnego"⁵. W tej nowej roli Drzewo jest niejako asymilowane z Drzewem Poznania, a dualizm re-integrowany w jedność.

Można tu wspomnieć „mosiężnego węża", który wzniesiony przez Mojżesza na pustyni⁶ stał się symbolem zbawienia. Pal, na którym Mojżesz umieścił węża, odpo­wiada krzyżowi i przypomina Drzewo Życia⁷. Jednak wąż jest najbardziej związany z Drzewem Poznania Dobra i Zła, gdzie widzimy jego ciemną stronę. W rzeczywisto­ści symbole mają często przeciwne znaczenia. Nie można więc mylić węża, który symbolizuje życie, z tym, który reprezentuje śmierć, ani węża, który jest symbolem Chrystusa, z tym, który symbolizuje Szatana (nawet jeśli są one tak blisko złączone w interesującej figurze ampisboena, czyli dwugłowego węża). Można dodać, że zwią­zek między tymi dwoma przeciwnymi aspektami przypomina Drzewo Życia i Drzewo Poznania Dobra i Zła⁸.

Jak widzieliśmy wcześniej, drzewo sefirot, o potrójnej naturze, w pewnym sensie syntetyzuje w sobie naturę Drzewa Życia i Drzewa Poznania Dobra i Zła, tworząc jedną całość (trójnia rozdziela się na jedność i dwojakość i jest ich sumą)⁹. Czasem, zamiast pojedynczego drzewa, możemy spotkać trzy drzewa złączone swymi korze­niami: środkowe odpowiadające Drzewu Życia, pozostałe dwa podwójnej naturze Drzewa Poznania Dobra i Zła. Podobnym symbolem jest obraz krzyża Chrystusa stojącego między dobrym i złym łotrem. Wiszą oni po jego prawicy i lewicy, tak jak wybrani i potępieni na Sądzie Ostatecznym. Podczas gdy reprezentują oni wyraźnie dobro i zło, w relacji do Chrystusa odpowiadają oni „miłosierdziu" i „surowemu sądo­wi", charakterystycznym cechom dwóch bocznych kolumn drzewa sefirot. Krzyż Chrystusa zawsze zajmuje miejsce centralne, jest on bowiem samym Drzewem Ży­cia. Umieszczony między Słońcem a Księżycem, stanowi rzeczywiście Oś Świata¹⁰.

W symbolizmie chińskim istnieje drzewo, którego gałęzie łączą się swymi końcami w pary, przedstawiając syntezę przeciwności lub przemianę dualizmu w jedność. Cza­sem mamy też pojedyncze drzewo z gałęziami rozdzielającymi się i łączącymi się lub dwa drzewa mające wspólne korzenie i również połączone swymi gałęziami". Przed­stawiają one proces uniwersalnego przejawienia: wszystko zaczyna się jednością i do jedności wszystko powraca; w okresie pośrednim (między nimi) jest dualizm, rozdział i zróżnicowanie, z których pochodzi przejawione istnienie. Jak w poprzednich repre­zentacjach, mamy tu przedstawione idee jedności i dualizmu. Istnieje również przed­stawienie dwóch osobnych drzew, połączonych pojedynczą gałęzią, znane jako „połączone drzewo". Tu mała gałąź wychodzi z główne), co wskazuje, że mamy do czynie­nia z uzupełniającymi się zasadami i rezultatem tego zjednoczenia. Występuje tu re­prezentacja połączenia „Nieba" i „Ziemi" (wschodnich odpowiedników Puruszy i Prakriti), lub wzajemnej akcji i reakcji yang i yin, męskich i żeńskich elementów. W nich wszystkie istoty biorą swój początek, w nich istnieją, a ich kombinacja stanowi równowagę pierwotnego (wiecznego) Androgyna¹².

Wracając do przedstawienia ziemskiego Edenu, z jego środka, a ściśle z podnóża Drzewa Życia, wypływają cztery rzeki płynące w kierunku czterech punktów kardy­nalnych, naznaczając w ten sposób krzyż na powierzchni ziemskiego świata, to zna­czy na planie ludzkiego istnienia. Te cztery rzeki, które można odnieść do czwómi żywiołów, a które wywodzą się z jednego źródła odpowiadającego pierwotnemu ete­rowi, rozdzielają na cztery części (odpowiadające czterem fazom cyklicznego rozwo­ju) okrągły obręb ziemskiego Edenu¹³.

W kabale te cztery rzeki odpowiadają literom, z których utworzone jest słowo PaRDeS. Pardes, będąc „centrum świata", ma swój odpowiednik w sanskryckim słowie „paradesza", czyli „najwyższy region". W innym znaczeniu oznacza ono rów­nież „odległy region", stał się on bowiem, w trakcie cyklicznego rozwoju niedostępny dla przeciętnego człowieka. Region ten jest w rzeczy samej najodleglejszą rzeczą ze wszystkich, „końcem świata" zarówno w sensie przestrzennym (szczyt góry ziem­skiego Ogrodu dotyka tylko sfery księżycowej), jak i czasowym - niebiańskie Jeruza­lem zstępuje na ziemię przy końcu cyklu. Niemniej jednak, w rzeczywistości jest on najbliższy ze wszystkich rzeczy, jako iż pozostaje on zawsze w centrum wszystkiego. Ten punkt widzenia odwraca relacje pomiędzy interior i exterieur. Aby ta bliskość była zrealizowana, kondycja czasowa musi być zniesiona, bowiem to rozwój w czasie sprawił pozorne oddzielenie się od centrum. Sam zaś czas, zgodnie z definicją, nigdy się nie cofa. Uwolnienie się od kondycji czasu jest zawsze możliwe dla poszczegól­nych jednostek, ale dla większości ludzkości uwolnienie to oznacza, że musi ona przejść przez cykl cielesnego objawienia. Tylko wtedy może ona wraz z całym ziemskim otoczeniem, które jest od człowieka uzależnione i partycypuje w tym samym cyklicz­nym ruchu, być re-integrowana w „stan pierwotny", albo inaczej, w „centrum świata". To centrum znajduje się tam, gdzie „czas zmienia się w przestrzeń", tam bowiem znajduje się bezpośrednie odbicie naszego stanu istnienia i pryncypialnej wieczności. Wszelka sukcesja jest wyłączona: śmierć nie ma tam dostępu, więc jest to „siedlisko nieśmiertelności". Wszystko to zdaje się być w doskonałej jedności i niezmienności poprzez moc „trzeciego oka"¹⁴, dzięki któremu człowiek odzyskał „poczucie wiecz­ności".

Drzewo Życia stoi pośrodku ziemskiego Edenu, jak również pośrodku niebiańskie­go Jeruzalem. W symbolice Apokalipsy to drzewo rodzi 12 owoców¹⁵, które nie są bez związku z dwunastoma Aditja tradycji hinduistycznej. Aditja są dwunastoma for­mami słońc, które ukażą się jednocześnie pod koniec cyklu, powracając do swej zasadniczej jedności ich wspólnej natury, ponieważ są one różnoraką manifestacją jednej nierozdzielnej esencji Aditi, która odpowiada jednej esencji Drzewa Życia (pod­czas gdy Diti koresponduje do dualistycznej esencji Drzewa Poznania Dobra i Zła)¹⁶.

Hermetycy nazywają to „kwadraturą koła". Oznacza ona, że pod koniec cyklu niebiańskie Jeruzalem, które jest przedstawione jako koło, zostanie zastąpione kwa­dratem. Kula reprezentująca rozwój potencjału poprzez ekspansję pierwotnego cen­tralnego punktu jest zamieniona w sześcian po zakończeniu tego rozwoju i po uzyska­niu ostatecznej równowagi w tym cyklu. Symbol masońskiego sześcianu jako perfek­cji i ukończonej pracy, tj. pełnej realizacji potencjału, jest również z tym związany.

W niektórych tradycjach podobizna słońca jest często łączona z drzewem jako jego owoc: opuszcza ono drzewo na początku cyklu i powraca, aby na nim zasiąść pod koniec cyklu. W chińskim ideogramie oznaczającym zachód, słońce spoczywa na drze­wie po koniec dnia. Ciemność jest ukazana jako słońce, które upadło u stóp drzewa. W Indiach znajdujemy potrójne drzewo rodzące trzy słońca jako podobizna Trimurti, jak również drzewo mające za owoc 12 słońc, odnoszące się do wcześniej wspomnia­nej Aditja, dwunastu znaków zodiaku i dwunastu miesięcy roku. Czasem znajdujemy 10 słońc, liczbę oznaczającą cykliczną doskonałość w doktrynie Pitagorasa (w hindu­izmie mamy dziesięciu Awatarów którzy pojawiają się w trakcie trwania Manvantary). Ogólnie, określona liczba słońc odpowiada różnym fazom cyklu: wyłaniają się one z jedności na początku cyklu i powracająca przy jego końcu, zbiegając się w ten sposób z początkiem innego cyklu - kontynuując ideę uniwersalnego Istnienia.

W doktrynie muzułmańskiej istnieje interesujący i ważny punkt - „prosta ścież-ka."(as-sirat al-mustakim), o której jest mowa w pierwszej surze Koranu (sura Al-Fatiha, tj. „Otwierająca"). Jest ona tym samym, co pionowa oś w jej kierunku ku górze, jako że jej pionowość (identyczna z Te w Lao-tsy) musi być przedstawiona w tym kierunku, co wskazuje rdzeń słowa opisujący ją (kam, „wznieść się"). W ten sposób znaczenie ostatniego wersetu, w którym „prostą ścieżkę" definiuje się jako „droga tych, których obdarzyłeś dobrodziejstwami; nie zaś tych, na których jesteś zagniewany, i nie tych, którzy błądzą". Ci, na których „dobrodziejstwa" spływają, są to ci, którzy są pod bezpośrednim wpływem „pracy niebios" i którzy prowadzeni są dzię­ki nim do wyższych stanów i kompletnej realizacji, ponieważ ich istnienie jest w zgo­dzie z uniwersalną Wolą. „Gniew", będący przeciwieństwem „dobrodziejstw", musi również znajdować się wzdłuż pionowej linii, ale jej kierunek będzie prowadził ku do­łowi, w kierunku niższych stanów (jest to bezpośrednie zejście istot w dół pionowej osi i reprezentuje „upadek aniołów"). Jest to droga piekielna, przeciwna do drogi niebiań­skiej; te dwie drogi pionowej osi mają swój początek na poziomie odpowiadającym ludzkiej kondycji. Ci, którzy błądzą, w etymologicznym sensie tego słowa, a co doty­czy większości ludzi, kierowanych i trzymanych mocno przez wielorakość swojej na­tury, błądzą i wędrują bez końca w cyklach objawienia, reprezentowanych przez kon­wulsje węża okręconego wokół „drzewa stojącego pośrodku"¹⁷.

W związku z powyższym można przypomnieć właściwe znaczenie słowa islam -„poddanie się Woli Boga"¹⁸. W muzułmańskim ezoteryzmie mówi się, że każda istota jest muzułmaninem w takim sensie, iż nikt nie może uniknąć Woli i zgodnie z tym każdy zajmuje wyznaczone sobie miejsce w całym kosmosie. Podział na wier­nych (mumiuin) i niewiernych (kuffar) zawiera się w fakcie, że ci pierwsi świadomie i dobrowolnie podporządkowują się kosmicznemu porządkowi, podczas gdy w drugiej grupie są tacy, którzy są posłuszni jedynie prawu wbrew swej woli i ci, którzy są w czystej niewiedzy. Tu również mamy 3 grupy istnień, których wspomina­liśmy; wierni są tymi, którzy idą „prostą drogą", która jest miejscem pokoju, a ich podporządkowanie się uniwersalnej Woli sprawia, iż są oni prawdziwymi współpra­cownikami (współudziałowcami) Boskiego Planu.

PRZYPISY:

¹ Rene Guenon - Le Roi du Monde, rozdz. 2. Na temat symbolu drzewa patrz Man and his Becoming. W ezoteryzmie muzułmańskim patrz traktat Ibn Arabiego „Drzewo Świata" (Szadżarat al-Kawn).

² Rdz 3, 22. Kiedy ich oczy zostały otwarte, Adam i Ewa zakryli się liściem figowym (ibidem, 7).W tradycji hinduistycznej Drzewo Świata reprezentowane jest przez figę; drzewo figowe odgrywa

też pewną rolę w ewangeliach.

³ Ibidem, 3,24.

⁴ Patrz Rene Guenon - Le Roi du Monde, rozdz. 5, symbolika Graala.

⁵ Symbolizm ten ma związek ze słowami św. Pawła o dwóch Adamach (I Kor. 15). Opis czaszki Adama u stóp krzyża, zgodnie którą był on pochowany na górze Golgota („miejsce czaszki"), jest innym symbolem wyrażającym ten sam związek.

⁶ Pismo Święte, Lb 21.

⁷ Laska Eskulapa ma podobne znaczenie. W kaduceuszu Hermesa widzimy dwa węże zwrócone przeciwnie; odpowiadają one podwójnemu znaczeniu tego symbolu.

⁸ Symbol węża okręconego wokół drzewa, szerzej wSymbolism ofthe Cross.

⁹ Honore d'Urfe's w Astree wspomina o drzewie z trzema pędami w tradycji, która zdaje się wywo­dzić od druidów.

¹⁰ Symbol Globu z krzyżem umieszczonym na biegunie (patrz szerzej w Rene Guenon - L 'Esoterisme de Dante, rozdz. VII).

¹¹ Szczególnie w sztuce okresu Han.

¹² Zamiast „połączonego drzewa" mamy do czynienia z dwoma skałami połączonymi w podobny sposób; istnieje podobieństwo między drzewem a skałą (odpowiadającej górze) jako symbolami Osi Świata.

¹³ Kształt niebiańskiego Jeruzalem nie jest kołem, ale kwadratem (patrz Rene Guenon - The Reign of Quantity, rozdz. XX).

¹⁴ Symbol „trzeciego oka" jest zbyt obszerny, aby go tu rozwinąć. Nie chodzi tu o „trzecie oko" jasnowidzów, gdzie symbol ten występuje w swej zdegenerowanej formie. W dużym skrócie można powiedzieć, że „trzecie oko" ma związek z literą yod tetragrammatonu. „Trzecie oko" jest „wszyst­ko widzące"; z punktu widzenia „potrójnego czasu", księżyc i lewe oko koresponduje z przeszło­ścią, słońce i prawe oko z przyszłością, „trzecie oko" z teraźniejszością, tj. z niepodzielnym mo­mentem między przeszłością a przyszłością, który jest odbiciem wieczności w czasie. W symbolice ezoteryki muzułmańskiej istnieje symbol „oka serca” (ajn al-chulud), które ma bezpośredni związek z symbolem „trzeciego oka".

¹⁵ Owoce Drzewa Życia są złotymi jabłkami ogrodu Hesperyd; złota flota Argonautów podobnie, umieszczona na drzewie strzeżonym przez smoka (węża), jest innym symbolem nieśmiertelności, którą człowiek musi ponownie odzyskać.

¹⁶ Aditi, w pewnym sensie „pierwotna uczta",

¹⁷ Te trzy kategorie istot można przedstawić jako „wybranych", „odrzuconych" i „zabłąkanych". Odpowiada to trzem hinduskim gunom, tj. sattwa, tamas i radżas. Niektórzy ezoteryczni komenta­torzy Koranu utrzymują, że „odrzuceni" są Żydami, „zabłąkani" zaś chrześcijanami. Jest to jednak płytka interpretacja, bardzo dyskusyjna z punktu widzenia ezoterycznego, nie posiadająca żadnego wyjaśnienia ezoterycznego (haqiqa). Mówiąc o pierwszej wspomnianej kategorii, można wskazać, że „Wybrany" (Mustafa) to jedno z imion Proroka, a z punktu ezoterycznego dotyczy „człowieka uniwersalnego".

¹⁸ Nie chodzi tutaj jedynie o człowieka; w muzułmańskiej tradycji, poddanymi są również dżinny i wszystkie stworzenia.

© Andrzej Saramowicz

Symbol drzewa

Drzewo(1) zajmuje poczesne miejsce wśród ważnych symboli wielu systemów mistycznych. Drzewo stojące pośrodku jest jednym z aspektów symbolu krzyża. Symbolizuje także Oś Świata. Mamy tutaj na uwadze pionową linię krzyża reprezentującą oś; linia pozioma (lub ich dwie linie w przypadku 3-wymiarowego krzyża) stanowi jego gałęzie. Drzewo stoi w centrum świata, lub raczej tego świata, które jest obszarem, gdzie rozwija się stan ludzkiego istnienia. W symbolizmie biblijnym Drzewo Życia jest zasadzone pośrodku ziemskiego Edenu i reprezentuje środek naszego własnego świata.

W ziemskim Raju były dwa drzewa: Drzewo Życia oraz Drzewo Poznania Dobra i Zła (Rdz 2,9). Po spożyciu owocu z Drzewa Poznania Adam mógł tylko wyciągnąć rękę, aby dostać owoc Drzewa Życia. Zakaz nie spożywania owocu przez Boga dotyczył jedynie drzewa stojącego w środku ogrodu, co nie określa jednoznacznie, o które drzewo tutaj chodzi. W Księdze Rodzaju (2,17) jednak wyraźnie czytamy, że chodzi tam o Drzewo Poznania Dobra i Zła. To właśnie bliskość tych dwóch drzew sprawia, iż są one blisko ze sobą związane symbolicznie, o czym mowa będzie w dalszej części artykułu.

Naturę Drzewa Poznania Dobra i Zła charakteryzuje dualizm. W nazwie drzewa zawierają się określenia, które nie uzupełniają się, a wręcz są przeciwieństwami. Można powiedzieć, że cała raison d'etre mieści się w ich przeciwieństwie, które, raz przekroczone, przestaje być opozycją dobra i zła. Nie można tego jednak powiedzieć o Drzewie Życia, które w swej funkcji, jako Oś Świata, zakłada jedność. Zgodnie z tym, dostrzeganie dualizmu w symbolu drzewa sugerowałoby Drzewo Poznania, mimo że pod innym względem rozważany symbol może być figurą Drzewa Życia. Jest tak na przykład w drzewie sefirot kabały, zwanej dobitnie Drzewem Życia, choć jego prawa i lewa kolumna reprezentują dualizm miłosierdzia i surowego sądu. Drzewo Życia jest jednak przywrócone do swej natury, bowiem między dwoma kolumnami stoi kolumna środkowa, która jednoczy i równoważy je.

Natura dualistyczna Drzewa Poznania Dobra i Zła ukazuje się Adamowi jedynie podczas Upadku, wtedy bowiem uzyskuje on "wiedzę dobra i zła"(2). Wtedy też Adam wypędzony jest z centrum, które jest miejscem pierwotnej jedności, odpowiadającej symbolicznie Drzewu Życia. Przy wejściu do Edenu postawiony został cherubin (tetramorfa syntetyzująca czwórnię sił żywiołów) uzbrojony w ognisty miecz, aby "strzec drogi do Drzewa Życia (3). Ośrodek ten stał się niedostępny dla upadłego człowieka, który stracił poczucie wieczności, będące również „poczuciem jedności” (4).

Powrót do ośrodka przez przywrócenie "pierwotnego stanu" i osiągnięcie Drzewa Życia oznacza uzyskanie "poczucia wieczności".

Symbolicznie utożsamiany z Drzewem Życia (lignum vitae) jest krzyż Chrystusa. "Legenda Krzyża" panująca w wiekach średnich mówi, że Krzyż zrobiony jest z drewna pochodzącego z Drzewa Poznania, które będąc instrumentem upadku było również narzędziem samego zbawienia. Znajdujemy tu wyrażony związek pomiędzy dwoma ideami "upadku" i "zbawienia", które w pewnym sensie są sobie przeciwne. Jest tu również aluzja do przywrócenia "stanu pierwotnego"(5). W tej nowej roli Drzewo jest niejako asymilowane z Drzewem Poznania, a dualizm reintegrowany w jedność.

Można tu wspomnieć "mosiężnego węża", który wzniesiony przez Mojżesza na pustyni(6) stał się symbolem zbawienia. Pal, na którym Mojżesz umieścił węża, odpowiada krzyżowi i przypomina Drzewo Życia(7). Jednak wąż jest najbardziej związany z Drzewem Poznania Dobra i Zła, gdzie widzimy jego ciemną stronę. W rzeczywistości symbole mają często przeciwne znaczenia. Nie można więc mylić węża, który symbolizuje życie, z tym, który reprezentuje śmierć, ani węża, który jest symbolem Chrystusa, z tym, który symbolizuje Szatana (nawet jeśli są one tak blisko złączone w interesującej figurze ampisboena, czyli dwugłowego węża). Można dodać, że związek między tymi dwoma przeciwnymi aspektami przypomina Drzewo Życia i Drzewo Poznania Dobra i Zła(8).

Jak widzieliśmy wcześniej, drzewo sefirot, o potrójnej naturze, w pewnym sensie syntetyzuje w sobie naturę Drzewa Życia i Drzewa Poznania Dobra i Zła, tworząc jedną całość (trójnia rozdziela się na jedność i dwojakość i jest ich sumą)(9). Czasem, zamiast pojedynczego drzewa, możemy spotkać trzy drzewa złączone swymi korzeniami: środkowe odpowiadające Drzewu Życia, pozostałe dwa podwójnej naturze Drzewa Poznania Dobra i Zła. Podobnym symbolem jest obraz krzyża Chrystusa stojącego między dobrym i złym łotrem. Wiszą oni po jego prawicy i lewicy, tak jak wybrani i potępieni na Sądzie Ostatecznym. Podczas gdy reprezentują oni wyraźnie dobro i zło, w relacji do Chrystusa odpowiadają oni "miłosierdziu" i "surowemu sądowi", charakterystycznym cechom dwóch bocznych kolumn drzewa sefirot. Krzyż Chrystusa zawsze zajmuje miejsce centralne, jest on bowiem samym Drzewem Życia. Umieszczony między Słońcem a Księżycem, stanowi rzeczywiście Oś Świata(10).

W symbolizmie chińskim(11) istnieje drzewo, którego gałęzie łączą się swymi końcami w pary przedstawiając syntezę przeciwności lub przemianę dualizmu w jedność. Czasem mamy też pojedyncze drzewo z gałęziami rozdzielającymi się i łączącymi się lub dwa drzewa mające wspólne korzenie i również połączone swymi gałęziami. Przedstawiają one proces uniwersalnego przejawienia: wszystko zaczyna się jednością i do jedności wszystko powraca; w okresie pośrednim (między nimi) jest dualizm, rozdział i zróżnicowanie, z których pochodzi przejawione istnienie. Jak w poprzednich reprezentacjach, mamy tu przedstawione idee jedności i dualizmu. Istnieje również przedstawienie dwóch osobnych drzew, połączonych pojedynczą gałęzią, znane jako "połączone drzewo". Tu mała gałąź wychodzi z główne, co wskazuje, że mamy do czynienia z uzupełniającymi się zasadami i rezultatem tego zjednoczenia. Występuje tu reprezentacja połączenia "Nieba" i "Ziemi" (wschodnich odpowiedników Puruszy i Prakriti), lub wzajemnej akcji i reakcji yang i yin, męskich i żeńskich elementów. W nich wszystkie istoty biorą swój początek, w nich istnieją, a ich kombinacja stanowi równowagę pierwotnego (wiecznego) Androgyna(12).

Wracając do przedstawienia ziemskiego Edenu, z jego środka, a ściśle z podnóża Drzewa Życia, wypływają cztery rzeki płynące w kierunku czterech punktów kardynalnych, naznaczając w ten sposób krzyż na powierzchni ziemskiego świata, to znaczy na planie ludzkiego istnienia. Te cztery rzeki, które można odnieść do czwórni żywiołów, a które wywodzą się z jednego źródła odpowiadającego pierwotnemu eterowi, rozdzielają na cztery części (odpowiadające czterem fazom cyklicznego rozwoju) okrągły obręb ziemskiego Edenu(13).

W kabale te cztery rzeki odpowiadają literom, z których utworzone jest słowo PaRDeS. Pardes, będąc "centrum świata", ma swój odpowiednik w sanskryckim słowie "paradesza", czyli "najwyższy region". W innym znaczeniu oznacza ono również "odległy region", stał się on bowiem, w trakcie cyklicznego rozwoju niedostępny dla przeciętnego człowieka. Region ten jest w rzeczy samej najodleglejszą rzeczą ze wszystkich, "końcem świata" zarówno w sensie przestrzennym (szczyt góry ziemskiego Ogrodu dotyka tylko sfery księżycowej), jak i czasowym - niebiańskie Jeruzalem zstępuje na ziemię przy końcu cyklu. Niemniej jednak, w rzeczywistości jest on najbliższy ze wszystkich rzeczy, jako iż pozostaje on zawsze w centrum wszystkiego. Ten punkt widzenia odwraca relacje pomiędzy interior i exterieur. Aby ta bliskość była zrealizowana, kondycja czasowa musi być zniesiona, bowiem to rozwój w czasie sprawił pozorne oddzielenie się od centrum. Sam zaś czas, zgodnie z definicją, nigdy się nie cofa. Uwolnienie się od kondycji czasu jest zawsze możliwe dla poszczególnych jednostek, ale dla większości ludzkości uwolnienie to oznacza, że musi ona przejść przez cykl cielesnego objawienia. Tylko wtedy może ona wraz z całym ziemskim otoczeniem, które jest od człowieka uzależnione i partycypuje w tym samym cyklicz­nym ruchu, być reintegrowana w "stan pierwotny", albo inaczej, w "centrum świata". To centrum znajduje się tam, gdzie "czas zmienia się w przestrzeń", tam bowiem znajduje się bezpośrednie odbicie naszego stanu istnienia i pryncypialnej wieczności. Wszelka sukcesja jest wyłączona: śmierć nie ma tam dostępu, więc jest to "siedlisko nieśmiertelności". Wszystko to zdaje się być w doskonałej jedności i niezmienności poprzez moc "trzeciego oka"(14), dzięki któremu człowiek odzyskał "poczucie wieczności".

Drzewo Życia stoi pośrodku ziemskiego Edenu, jak również pośrodku niebiańskiego Jeruzalem. W symbolice Apokalipsy to drzewo rodzi 12 owoców(15), które nie są bez związku z dwunastoma Aditja tradycji hinduistycznej. Aditja są dwunastoma formami słońc, które ukażą się jednocześnie pod koniec cyklu, powracając do swej zasadniczej jedności ich wspólnej natury, ponieważ są one różnoraką manifestacją jednej nierozdzielnej esencji Aditi, która odpowiada jednej esencji Drzewa Życia (podczas gdy Diti koresponduje do dualistycznej esencji Drzewa Poznania Dobra i Zła)(16).

Hermetycy nazywają to "kwadraturą koła". Oznacza ona, że pod koniec cyklu niebiańskie Jeruzalem, które jest przedstawione jako koło, zostanie zastąpione kwadratem. Kula reprezentująca rozwój potencjału poprzez ekspansję pierwotnego centralnego punktu jest zamieniona w sześcian po zakończeniu tego rozwoju i po uzyskaniu ostatecznej równowagi w tym cyklu. Symbol masońskiego sześcianu jako perfekcji i ukończonej pracy, tj.pełnej realizacji potencjału, jest również z tym związany.

W niektórych tradycjach podobizna słońca jest często łączona z drzewem jako jego owoc: opuszcza ono drzewo na początku cyklu i powraca, aby na nim zasiąść pod koniec cyklu. W chińskim ideogramie oznaczającym zachód, słońce spoczywa na drzewie pod koniec dnia. Ciemność jest ukazana jako słońce, które upadło u stóp drzewa. W Indiach znajdujemy potrójne drzewo rodzące trzy słońca jako podobizna Trimurti, jak również drzewo mające za owoc 12 słońc, odnoszące się do wcześniej wspomnianej Aditja, dwunastu znaków zodiaku i dwunastu miesięcy roku. Czasem znajdujemy 10 słońc, liczbę oznaczającą cykliczną doskonałość w doktrynie Pitagorasa (w hinduizmie mamy dziesięciu Awatarów którzy pojawiają się w trakcie trwania Manvantary). Ogólnie, określona liczba słońc odpowiada różnym fazom cyklu: wyłaniają się one z jedności na początku cyklu i powracająca przy jego końcu, zbiegając się w ten sposób z początkiem innego cyklu - kontynuując ideę uniwersalnego Istnienia.

W doktrynie muzułmańskiej istnieje interesujący i ważny punkt - "prosta ścieżka" (as-sirat al-mustakim), o której jest mowa w pierwszej surze Koranu (sura Al-Fatiha, tj."Otwierająca"). Jest ona tym samym, co pionowa oś w jej kierunku ku górze, jako że jej pionowość (identyczna z Te w Lao-tsy) musi być przedstawiona w tym kierunku, co wskazuje rdzeń słowa opisujący ją (kam, "wznieść się"). W ten sposób znaczenie ostatniego wersetu, w którym "prostą ścieżkę" definiuje się jako "droga tych, których obdarzyłeś dobrodziejstwami; nie zaś tych, na których jesteś zagniewany, i nie tych, którzy błądzą". Ci, na których "dobrodziejstwa" spływają, są to ci, którzy są pod bezpośrednim wpływem "pracy niebios" i którzy prowadzeni są dzięki nim do wyższych stanów i kompletnej realizacji, ponieważ ich istnienie jest w zgodzie z uniwersalną Wolą. "Gniew", będący przeciwieństwem "dobrodziejstw", musi również znajdować się wzdłuż pionowej linii, ale jej kierunek będzie prowadził ku dołowi, w kierunku niższych stanów (jest to bezpośrednie zejście istot w dół pionowej osi i reprezentuje "upadek aniołów"). Jest to droga piekielna, przeciwna do drogi niebiańskiej; te dwie drogi pionowej osi mają swój początek na poziomie odpowiadającym ludzkiej kondycji. Ci, którzy błądzą, w etymologicznym sensie tego słowa, a co dotyczy większości ludzi, kierowanych i trzymanych mocno przez wielorakość swojej natury, błądzą i wędrują bez końca w cyklach objawienia, reprezentowanych przez konwulsje węża okręconego wokół "drzewa stojącego pośrodku"(17).

W związku z powyższym można przypomnieć właściwe znaczenie słowa islam - "poddanie się Woli Boga"(18). W muzułmańskim ezoteryzmie mówi się, że każda istota jest muzułmaninem w takim sensie, iż nikt nie może uniknąć Woli i zgodnie z tym każdy zajmuje wyznaczone sobie miejsce w całym kosmosie. Podział na wiernych (mumiuin) i niewiernych (kuffar) zawiera się w fakcie, że ci pierwsi świadomie i dobrowolnie podporządkowują się kosmicznemu porządkowi, podczas gdy w drugiej grupie są tacy, którzy są posłuszni jedynie prawu wbrew swej woli, i ci, którzy są w czystej niewiedzy. Tu również mamy 3 grupy istnień, których wspominaliśmy; wierni są tymi, którzy idą "prostą drogą", która jest miejscem pokoju, a ich podporządkowanie się uniwersalnej Woli sprawia, iż są oni prawdziwymi współpracownikami (współudziałowcami) Boskiego Planu.

Przypisy:

1/ Rene Guenon - Le Roi du Monde, rozdz. 2. Na temat symbolu drzewa patrz Man and his Becoming. W ezoteryzmie muzułmańskim patrz traktat Ibn Arabiego „Drzewo Świata" (Szadżarat al-Kawn).

2/ Rdz 3, 22. Kiedy ich oczy zostały otwarte, Adam i Ewa zakryli się liściem figowym (ibidem, 7).W tradycji hinduistycznej Drzewo Świata reprezentowane jest przez figę; drzewo figowe odgrywa też pewną rolę w ewangeliach.

3/ Ibidem, 3,24.

4/ Patrz Rene Guenon - Le Roi du Monde, rozdz. 5, symbolika Graala.

5/ Symbolizm ten ma związek ze słowami św. Pawła o dwóch Adamach (I Kor. 15). Opis czaszki Adama u stóp krzyża, zgodnie którą był on pochowany na górze Golgota („miejsce czaszki"), jest innym symbolem wyrażającym ten sam związek.

6/ Pismo Święte, Lb 21.

7/ Laska Eskulapa ma podobne znaczenie. W kaduceuszu Hermesa widzimy dwa węże zwrócone przeciwnie; odpowiadają one podwójnemu znaczeniu tego symbolu.

8/ Symbol węża okręconego wokół drzewa, szerzej wSymbolism ofthe Cross.

9/ Honore d'Urfe's w Astree wspomina o drzewie z trzema pędami w tradycji, która zdaje się wywo­dzić od druidów.

10/ Symbol Globu z krzyżem umieszczonym na biegunie (patrz szerzej w Rene Guenon - L 'Esoterisme de Dante, rozdz. VII).

11/ Szczególnie w sztuce okresu Han.

12/ Zamiast „połączonego drzewa" mamy do czynienia z dwoma skałami połączonymi w podobny sposób; istnieje podobieństwo między drzewem a skałą (odpowiadającej górze) jako symbolami Osi Świata.

13/ Kształt niebiańskiego Jeruzalem nie jest kołem, ale kwadratem (patrz Rene Guenon - The Reign of Quantity, rozdz. XX).

14/ Symbol „trzeciego oka" jest zbyt obszerny, aby go tu rozwinąć. Nie chodzi tu o „trzecie oko" jasnowidzów, gdzie symbol ten występuje w swej zdegenerowanej formie. W dużym skrócie można powiedzieć, że „trzecie oko" ma związek z literą yod tetragrammatonu. „Trzecie oko" jest „wszyst­ko widzące"; z punktu widzenia „potrójnego czasu", księżyc i lewe oko koresponduje z przeszło­ścią, słońce i prawe oko z przyszłością, „trzecie oko" z teraźniejszością, tj. z niepodzielnym mo­mentem między przeszłością a przyszłością, który jest odbiciem wieczności w czasie. W symbolice ezoteryki muzułmańskiej istnieje symbol „oka serca” (ajn al-chulud), które ma bezpośredni związek z symbolem „trzeciego oka".

15/ Owoce Drzewa Życia są złotymi jabłkami ogrodu Hesperyd; złota flota Argonautów podobnie, umieszczona na drzewie strzeżonym przez smoka (węża), jest innym symbolem nieśmiertelności, którą człowiek musi ponownie odzyskać.

16/ Aditi, w pewnym sensie „pierwotna uczta",

17/ Te trzy kategorie istot można przedstawić jako „wybranych", „odrzuconych" i „zabłąkanych". Odpowiada to trzem hinduskim gunom, tj. sattwa, tamas i radżas. Niektórzy ezoteryczni komenta­torzy Koranu utrzymują, że „odrzuceni" są Żydami, „zabłąkani" zaś chrześcijanami. Jest to jednak płytka interpretacja, bardzo dyskusyjna z punktu widzenia ezoterycznego, nie posiadająca żadnego wyjaśnienia ezoterycznego (haqiqa). Mówiąc o pierwszej wspomnianej kategorii, można wskazać, że „Wybrany" (Mustafa) to jedno z imion Proroka, a z punktu ezoterycznego dotyczy „człowieka uniwersalnego".

18/ Nie chodzi tutaj jedynie o człowieka; w muzułmańskiej tradycji, poddanymi są również dżinny i wszystkie stworzenia.

© Andrzej Saramowicz

---