Prawo traktatów (prawo umów)
Zawarcie i wejście w życie traktatów
Ustalenie tekstu i podpisanie umowy
Przygotowanie tekstu umowy- opracowania i uzgadniania tekstu umów dwustronnych dokonuje się w drodze wymiany not lub w toku rokowań między zainteresowanymi państwami. Dla zawarcia umowy wielostronnej zwoływane są konferencje z udziałem pełnomocników. Uzgadnianie tekstu umowy następuje w drodze głosowania zgodnie z art. 9 Konwencji Wiedeńskiej z 1969r.
Artykuł 9 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969r.
„Przyjęcie tekstu
1. Z wyjątkiem wypadków przewidzianych w ustępie 2 przyjęcie tekstu traktatu następuje w wyniku zgody wszystkich państw uczestniczących w jego opracowaniu.
2. Przyjęcie tekstu traktatu na konferencji międzynarodowej następuje, w drodze głosowania, większością dwóch trzecich państw obecnych i biorących udział w głosowaniu, chyba że taką samą większością postanowią one zastosować inną regułę.”
Projekty umów wielostronnych są często przygotowywane przez organizacje międzynarodowe np. przez ON- Komisja prawa międzynarodowego przygotowuje projekty konwencji kodyfikujące działy prawa międzynarodowego.
Parafowanie i podpisanie umowy- uzgodniony tekst jest przedłożony do podpisania, niekiedy dokonuje się parafowania umowy, czyli złożenia parafy przez pełnomocników pod umową jako potwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy i poświadczenie autentyczności. Podpisanie umowy nadaje moc wiążącą tylko umowom nie wymagającym ratyfikacji lub zatwierdzenia (mającym mniejsze znaczenie polityczne, czy gospodarcze.
Pełnomocnictwa- osoba, która przedstawi odpowiednie pełnomocnictwo jest uważana za przedstawiciela państwa (może przyjąć lub ustalić autentyczność tekstu umowy lub wyrazić zgodę państwa na przyjęcie umowy) lub też pełnomocnictwo wynika z praktyki państw. Bez pełnomocnictw za przedstawicieli państw uważa się:
szefów państw, rządów i ministrów spraw zagranicznych- dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy
szefów misji dyplomatycznych- dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym
przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencjach międzynarodowych, bądź przy organizacji międzynarodowej- dla przyjęcia umowy na danej konferencji itp.
Artykuł 2 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów
„[...]
c) "pełnomocnictwo" oznacza dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustalaniu autentycznego tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonywaniu jakiejkolwiek innej czynności związanej z traktatem [...]”
W Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania ma minister spraw zagranicznych bądź odpowiedni minister (umowy resortowe). Pełnomocnictwa do podpisania umowy mają:
prezydent RP (umowy państwowe)
premier (umowy rządowe)
minister (umowy resortowe)
Ratyfikacja i wejście w życie umowy
W okresie feudalnym ratyfikacja stanowiła sposób zabezpieczenia się monarchów przed zaciąganiem zobowiązań przez swych pełnomocników (dzięki klauzuli zastrzegającej, iż umowa obowiązywać będzie dopiero po ratyfikacji). W państwach konstytucyjnych ratyfikacja stała się instrumentem wpływania parlamentu na politykę zagraniczną prowadzoną przez rządy (poprzez zgodę parlamentu na ratyfikację umowy przed jej podpisaniem przez głowę państwa.
Ratyfikacja według prawa polskiego
Art. 133 Konstytucji RP z 1997r.
„1. Prezydent Rzeczypospolitej jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych:
1. ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, o czym zawiadamia Sejm i Senat,
[...]
2. Prezydent Rzeczypospolitej przed ratyfikowaniem umowy międzynarodowej może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją.”
Ustawa o umowach międzynarodowych z 14 kwietnia 2000r. określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikacji, zatwierdzania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów międzynarodowych
Umowy nie podlegające ratyfikacji
W przypadku takich umów stosuje się uproszczoną procedurę ratyfikacyjną, czyli zatwierdzenie umowy przez szefa rządu lub ministra bez udziału parlamentu. Występuje tendencja do rozszerzania pojęcia „umów resortowych” w celu wzmocnienia władzy wykonawczej. Przyjęło się, że ratyfikacji nie podlegają:
deklaracje o treści politycznej zawierane w celu wzmocnienia władzy wykonawczej
umowy resortowe lub administracyjne
umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych
Klauzule ratyfikacyjne- zawarte są w treści umowy. Zaznacza się wówczas, że dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w których brak klauzuli, dochodzą do skutku po podpisaniu lub zatwierdzeniu.
Art. 11 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów
„Sposoby wyrażania zgody na związanie się traktatem
Zgoda państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób.”
Skutki prawne braku ratyfikacji
Odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego jest dozwolona. Przykładem może być chociażby odmowa ratyfikacji traktatu wersalskiego z 1919r. przez Stany Zjednoczone (wynikająca ze zmiany ekipy rządzącej).
Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych
O ratyfikacji, aby wywołała ona skutki prawne, muszą zostać powiadomione państwa umawiające się. W przypadku umów bilateralnych następuje wymiana dokumentów ratyfikacyjnych. Dokumenty ratyfikacyjne w przypadku umów wielostronnych składane są u depozytariusza. Konwencja wiedeńska określa funkcje depozytariusza w art. 76
Art 76 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów
[...] „2. Funkcje depozytariusza traktatu mają charakter międzynarodowy i obowiązkiem depozytariusza jest działać bezstronnie przy ich wykonywaniu. W szczególności fakt, że traktat nie wszedł w życie między pewnymi stronami lub że rozbieżności pojawiły się między państwem i depozytariuszem co do wykonywania funkcji przez tego ostatniego, nie wpływa na ten obowiązek.”
W sytuacji, gdy Polska jest depozytariusze jego funkcje w stosunku do umów państwowych i rządowych pełni minister spraw zagranicznych, a do umów resortowych- odpowiedni minister.
Wejście w życie umowy międzynarodowej
Umowa określa datę wejścia jej w życie. Umowa może:
wejść w życie jeszcze przed ratyfikacją w chwili podpisania
być tymczasowo stosowana przed wejściem w życie
wejść w życie z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych
Przystąpienie do umowy
Na skutek przystąpienia (akcesji) do umowy państwo, które nie brało udziału w procedurze zawierania umowy staje się stroną umowy. Możliwe jest również przystąpienie do umowy przed wejściem jej w życie.
Artykuł 15 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów
„Zgoda państwa na związanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie, gdy:
a) traktat postanawia, że zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia;
b) w inny sposób ustalono, że państwa negocjujące uzgodniły, iż zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia, lub
c) wszystkie strony później zgodziły się, że taka zgoda może być przez to państwo wyrażona w drodze przystąpienia.”
Rejestracja i publikacja umów
Obecnie obowiązuje zasada jawności stosunków międzynarodowych i zaniechanie tajnej dyplomacji, która stała się przyczyną wojen światowych. Art. 102 Karty Narodów Zjednoczonych nakłada na państwa członkowskie obowiązek rejestracji umów jednak bez sankcji nieważności w przypadku nie zarejestrowania.
Artykuł 102 Karty Narodów Zjednoczonych
„1. Każdy traktat i każdy układ międzynarodowy, zawarty przez któregokolwiek członka Narodów Zjednoczonych po wejściu w życie niniejszej Karty, powinien być możliwie jak najprędzej zarejestrowany w Sekretariacie i przez Sekretariat ogłoszony.
2. W razie gdyby jakikolwiek tego rodzaju traktat lub układ międzynarodowy nie został zarejestrowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 niniejszego artykułu, to żadna ze stron umawiających się nie będzie mogła powoływać się na taki traktat albo układ przed którymkolwiek organem Narodów Zjednoczonych.”
Typowe klauzule występujące w umowach międzynarodowych
klauzula wzajemności- traktowanie obywateli, osób prawnych, towarów itp. układającej się drugiej strony w taki sam sposób, w jaki jej obywatele, osoby prawne itp. są traktowani przez to państwo
klauzula narodowa- traktowanie obywateli itp. drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli itp.
klauzula największego uprzywilejowania- przyznanie drugiej stronie praw i przywilejów, które zostały lub zostaną przyznane jakiemukolwiek państwu trzeciemu.
klauzula arbitrażowa (koncyliacyjna)- zobowiązanie do przekazywania jakichkolwiek sporów wynikłych na tle stosowania umowy do sądu rozjemczego (komisji koncyliacyjnej)
klauzula o ratyfikacji lub zatwierdzeniu
Przestrzeganie, stosowanie i interpretacja traktatów
PACTA SUNT SERVANDA (obowiązek przestrzegania zawartych umów)
Moc obowiązującą tej zasady wywodzi się z prawa zwyczajowego. Znalazła ona potwierdzenie w wielu umowach międzynarodowych: na konferencji londyńskiej w 1871r., w pakcie Ligi Narodów, Karcie Narodów Zjednoczonych, czy Deklaracji przyjaznych stosunków i współpracy z 1970r. Według Konwencji Wiedeńskiej „każdy traktat będący w mocy wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze”.
Środki zabezpieczające wykonywanie umów
w czasach minionych: przysięga, dawanie zakładników, oddanie w zastaw ruchomości lub nieruchomości
w czasach nowszych: okupacja pokojowa części terytorium do czasu wykonania zobowiązań, oddanie w zastaw pewnych źródeł dochodów
umowy lub deklaracje gwarancyjne
kontrola wykonywania umowy przeprowadzana na zasadzie wzajemności przez same państwa zainteresowane bądź przez organizację międzynarodową.
Interpretacja umów międzynarodowych
Interpretacja (wykładnia) umowy polega na wyjaśnieniu treści jej postanowień.
Teorie interpretacyjne:
szkoła subiektywistyczna- interpretacja powinna zmierzać do ustalenia prawdziwej woli umawiających się stron, co strony chciały wyrazić w danym postanowieniu
szkoła obiektywistyczna, tekstualna- kładzie nacisk na sam tekst umowy, który jest oświadczeniem woli stron. Nie zajmuje się spekulacją na temat rzeczywistych zamiarów stron
szkoła teleologiczna, funkcjonalna- kładzie nacisk na przedmiot i cel umowy. Sposób interpretacji odpowiada potrzebom społeczności międzynarodowej w czasie jej stosowania.
interpretacja autentyczna- dokonana przez strony zawierające umowę
interpretacja sądowa- dokonana przez sądy międzynarodowe (zwłaszcza MTS)
interpretacja doktrynalna- przeprowadzona przez poszczególnych prawników
interpretacja urzędowa- dokonana przez jedno z umawiających się państw
interpretacja wg Konwencji wiedeńskiej- zakłada, iż traktat należy interpretować „w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście oraz w świetle jego przedmiotu i celu”. Przy interpretacji należy brać od uwagę:
kontekst (tekst umowy, wszelkie porozumienia w związku z tą umową oraz dokumenty dotyczące tej umowy)
późniejsze porozumienia między stronami dotyczące interpretacji lub stosowania umowy
późniejszą praktykę stosowania umowy (jako porozumienie w sprawie interpretacji)
wszelkie normy prawa międzynarodowego
Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie działania traktatów
Nieważność umów
Przyczyny nieważności:
niedopełnienie warunków umowy powoduje, iż umowa jest nieważna
błąd- powoduje nieważność gdy dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła podstawę wyrażenia zgody państwa na zawiązanie się tą umową
zastosowanie przymusu- groźba użycia siły wobec przedstawiciela państwa w celu podpisania przez niego umowy pozbawia wszelkich skutków prawnych tą zgodę
stosowanie przymusu w stosunku do państwa w celu wyrażenia zgody na zawarcie umowy- unieważnienie traktatu
podstęp
wykorzystanie przymusowej sytuacji
pogwałcenie przy zawieraniu umowy zasadniczych przepisów prawa wewnętrznego
Konwencja Wiedeńska zawiera sposoby postępowania, jakie należy stosować w związku z nieważnością umowy, jej wygaśnięciem, wycofaniem się z niej lub zawieszeniem stosowania. Strona powołująca się na jakąkolwiek przyczynę nieważności powinna poinformować o tym pozostałe strony umowy oraz podać uzasadnienie.
IUS COGENS
W stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o nadrzędnym znaczeniu (ze względu na istotne znaczenie dla społeczności międzynarodowej), które nie mogą być uchylone żadną umową międzynarodową np. zakaz użycia siły, zakaz interwencji w wewnętrzne sprawy państw itp.
Konwencja Wiedeńska określa imperatywne normy powszechnego prawa międzynarodowego jako przyjętą i uznaną „przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę prawa międzynarodowego o takim samym charakterze”. Wszystkie umowy muszą być zgodne z IUS COGENS pod sankcją nieważności.
Wygaśnięcie umowy
Przyczyny wygaśnięcia umowy:
przyczyny przewidziane w umowie
wpływ czasu, na jaki umowa została zawarta
spełnienie warunku rozwiązującego
wypowiedzenie umowy
inne przyczyny:
zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą
całkowite wykonanie umowy
trwała niemożność wykonania umowy
niezgodność z nowopowstałą imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (IUS COGENS)
pogwałcenie umowy przez jedną z umawiających się stron
zasadnicza zmiana okoliczności- wg Konwencji Wiedeńskiej można powołać się tylko w przypadku, gdy istnienie tych okoliczności stanowiło podstawę zgody stron na zawiązanie się umową, a skutkiem zaszłej zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, jakie na podstawie umowy pozostają jeszcze do wypełnienia
Wygaśnięcie różni się od stwierdzenia nieważności tym, że pociąga ono za sobą skutki prawne od chwili wygaśnięcia, a stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa była nieważna od samego początku i nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych.
Wypowiedzenie umowy
Tryb tego procesu określa klauzula w tekście umowy dotycząca wypowiedzenia umowy przez strony
wg Konwencji Wiedeńskiej wypowiedzenie umowy (przy braku klauzuli wypowiedzenia) jest dopuszczalne tylko, gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taką możliwość albo charakter umowy na to pozwala
istnieją pewne kategorie umów które nie zawierają klauzul wypowiedzenia i swym charakterem nie dozwalają dokonać tego procesu, np. traktaty pokoju, umowy kodyfikujące prawo międzynarodowe.
Jeśli umowa nie określa trybu wypowiedzenia notyfikacja dotycząca zamiaru wypowiedzenia umowy powinna być złożona co najmniej na 12 miesięcy na przód.
Artykuł 56 Konwencji Wiedeńskiej
„[...]1. Traktat, który nie zawiera postanowienia dotyczącego jego wygaśnięcia i nie przewiduje wypowiedzenia ani wycofania się z niego, nie podlega wypowiedzeniu ani wycofaniu się z niego, chyba że:
a) ustalono, że strony miały zamiar dopuścić możliwość wypowiedzenia lub wycofania się, bądź
b) prawa do wypowiedzenia lub wycofania się można domniemywać się z charakteru traktatu.
2. Strona powinna notyfikować co najmniej na dwanaście miesięcy naprzód swój zamiar wypowiedzenia traktatu lub wycofania się z niego na podstawie ustępu 1.”
Zawieszenie stosowania umowy
zawieszenie stosowania zwalnia strony umowy z obowiązku wypełniania jej postanowień we wzajemnych stosunkach
zawieszenie (w okresie jego trwania) nie wpływa na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami
zawieszenie spowodowane może być:
naruszeniem umowy przez kontrahenta
niemożnością jej wykonania
zasadniczą zmianą okoliczności
zawieszenie powinno być przewidziane w umowie lub przynajmniej nie zabronione
Wpływ wybuchu wojny na umowy międzynarodowe
Umowy międzynarodowe nie tracą mocy obowiązującej w następstwie wojny, a tylko ulegają one zawieszeniu w stosunkach między państwami wojującymi. Są przywracane po przywróceniu stanu pokoju.
Kategorie umów, które nie tracą mocy obowiązującej podczas wojny:
umowy zawierane na czas wojny (prawo wojenne)
umowy zawierające klauzulę obowiązywania także w czasie wojny (np. konwencja o latarni morskiej pod Tangerem)
umowy ustalające stan rzeczy (np. o cesji terytorium)
umowy powołujące do życia organizacje międzynarodowe (np. Karta NZ)
Sukcesja państw w odniesieniu do zobowiązań traktatowych
Obowiązywanie umów w czasie i przestrzeni
LEX RETRO NON AGIT- prawo nie działa wstecz
Artykuł 28 Konwencji Wiedeńskiej
„Traktaty nie mają mocy wstecznej Jeżeli odmienny zamiar nie wynika z traktatu ani nie jest ustalony w inny sposób, jego postanowienia nie wiążą strony w odniesieniu do żadnej czynności lub zdarzenia, które miały miejsce, ani w odniesieniu do żadnej sytuacji, która przestała istnieć przed dniem wejścia w życie traktatu w stosunku do tej strony.”
LEX POSTERIOR DEROGAT LEGI PRIORI- umowa zawarta później uchyla moc obowiązującą umowy wcześniejszej dotyczącej tego samego przedmiotu
Artykuł 30 Konwencji wiedeńskiej
„Stosowanie kolejnych traktatów dotyczących tego samego przedmiotu
1. Z zastrzeżeniem artykułu 103 Karty Narodów Zjednoczonych, prawa i obowiązki państw będących stronami kolejnych traktatów dotyczących tego samego przedmiotu będą określane zgodnie z poniższymi ustępami.
2. Jeżeli traktat precyzuje, że jest podporządkowany traktatowi wcześniejszemu lub późniejszemu bądź że nie należy uważać go za niezgodny z takim traktatem, postanowienia tego traktatu mają przewagę.
3. Jeżeli wszystkie strony traktatu wcześniejszego są zarazem stronami traktatu późniejszego, lecz traktat wcześniejszy nie wygasł ani stosowanie jego nie zostało zawieszone na mocy artykułu 59, traktat wcześniejszy ma zastosowanie tylko w takim zakresie, w jakim jego postanowienia można pogodzić z postanowieniami traktatu późniejszego.
4. Jeżeli strony traktatu późniejszego nie obejmują wszystkich stron traktatu wcześniejszego:
a) w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów ma zastosowanie ta sama reguła, co w ustępie 3;
b) w stosunkach między państwem będącym stroną obu traktatów a państwem stroną jedynie jednego traktatu ich wzajemne prawa i obowiązki reguluje traktat, którego stronami są oba państwa.
5. Ustęp 4 w niczym nie narusza artykułu 41 ani jakiejkolwiek kwestii wygaśnięcia lub zawieszenia działania traktatu na mocy artykułu 60, ani jakiejkolwiek kwestii odpowiedzialności, jaka może wyniknąć dla państwa z zawarcia lub stosowania traktatu, którego postanowienia nie dadzą się pogodzić z obowiązkami tego państwa względem innego państwa na mocy innego traktatu.”
Zastrzeżenia
Praktyka, że państwa przy podpisywaniu ratyfikacji bądź przystąpienia do umowy zgłaszają zastrzeżenia (rezerwacje). MTS uznał w 1951r., iż „zastrzeżenia są dopuszczalne pod warunkiem zgodności zastrzeżenia z przedmiotem i celem konwencji”.
Zastrzeżenia, na które zezwala umowa, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe strony. Gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji międzynarodowej zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej organizacji.
Przyjęcie zastrzeżeń może być wyraźne lub milczące. Zgłoszenie zaś sprzeciwu wobec zastrzeżeń przez jedno państwo nie stanowi przeszkody dla wejścia w życie umowy międzynarodowej między państwem sprzeciwiającym się a państwem zgłaszającym zastrzeżenia (nie stosowanie postanowień, co do których zostały zgłoszone zastrzeżenia).
Zakres mocy obowiązującej umów wobec państw trzecich
Istnieje zasada, że umowa międzynarodowa wiąże strony tej umowy i nie wpływa na sytuację prawną państw trzecich. Postanowienia umów, które formułują przepisy prawa zwyczajowego, są obowiązujące dla państw trzecich, gdyż czerpią one moc obowiązującą ze zwyczaju.
Zawierane są umowy:
wywierające skutek prawny w państwach trzecich
ustanawiające prawa dla państw trzecich
ustanawiające obowiązki dla państw trzecich (nie bez zgody państwa trzeciego).
1