ROZDZIAŁ I - KODYFIKACJA PRAWA TRAKTATÓW

Historia kodyfikacji prawa traktatów splata się z historią kodyfikacji prawa międzynarodowego w ogóle. Kodyfikacja polega na sprecyzowaniu, usystematyzowaniu i ujęciu w formę pisaną norm zwyczajowych. Kodyfikacja -zjawisko nowe, powstałe w drugiej połowie XIXw. Pierwsze kodyfikacje dokonywane były przez ludzi nauki - druga poł. XIX w. - kodeks szwajcara J.K .Bluntschli, kodeks Amerykanina D.D.Field'a, Włocha P.Fiore. W latach 70-tych XIX w. inicjatywę kodyfikacji podjęły Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego oraz Instytut Prawa Międzynarodowego. Duże znaczenie miał projekt konwencji o prawie traktatów opracowany w 1935 r. przez Harwardzki Zespół Badawczy (36 artykułów, obszerne komentarze). Oficjalna kodyfikacja podjęta przez Ligę Narodów - powołała w 1924 Komitet Ekspertów do stopniowej kodyfikacji prawa międzynarodowego, który uznał problematykę zawierania umów za dojrzałą do kodyfikacji. Wkrótce zaniechano dalszych prac. W 1928 r. VI konferencja państw amerykańskich uchwaliła tekst tzw. hawańskiej konwencji o prawie traktatów - znaczenie regionalne.

Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 1969 - prace przygotowawcze.

Po II wojnie prace nad kodyfikacją prawa traktatów podjęła Komisja Prawa Międzynarodowego powołana przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1949r. Na referenta wyznaczyła prawnika angielskiego J.L.Brierly'a. W latach 1950-1952 przedłożył Komisji 3 raporty dotyczące zawierania umów miedzyn.W 1952 wyznaczono nowego referenta Sir Hersch Lauterpacht'a - 2 raporty dot. Zawierania i waznosci umowy. W 1955 kolejnym zostal Sir Geralda Fitzmaurice -do 1960 przedłożył komisji 5 raportów, które tworzyły pełny system prawa traktatów,artykóły obszerne opatrzone obszernymi komentarzami,dzieło posiadało dużą wartość naukową, lecz nie wywarło wpływu na przebieg prac komisji.W 1961r czwartym referentem komisji został brytyjski prawnik Sir Humphrey Waldock, który doprowadził do końca prace komisji.W 1966r Komisja ostatecznie zakończyła swe prace, przyjmując projekt konwencji o prawie traktatów wraz z komentarzami i przedstawiła go na XXI sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ.Zwolano do Wiednia konferencje ONZ w sprawie prawa traktatów. Odbyła 2 sesje w latach 1968 i 1969 ,uczestniczyły w niej 115 państw. wszystkie państwa wchodziły skład Komitetu Plenarnego-rozpatrywano artykol po artykule projektu.Nastepnie przesyłano je do Komitetu Redakcyjnego-nadawal artkolowi odpowiednio zmienione brzmienie.Po przeredagowaniu trafiały znów na obrady Komitetu Plenarnego gdzie je przyjmowano zwykłą większością głosów.Kompetencje ostatecznego przyjęcia artykułu miało plenum konferencji-kwalifikowana większość 2/3 głosów.Konferencja zakończyła się przyjęciem konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 23 maja 1969rza przyjęciem głosowało 79 państw.

Charakterystyka ogólna konwencji wiedeńskiej z 1969r. - obszerny akt prawny - 85 artykułów, podzielonych na 8 części oraz załącznik.

część I - wstęp (art.1-5),

część II - zawarcie i wejście w życie traktatów(art..6-25),

dział 1 zawieranie traktatów,

dział 2 zastrzeżenia,

dział 3 wejście w życie oraz prowizoryczne stosowanie traktatów,

część III przestrzeganie, stosowanie i interpretacja traktatów(art.26-38),

dział 1 przestrzeganie traktatów,

dział 2 stosowanie traktatów,

dział 3 interpretacja,

dział 4 traktaty a państwa trzecie,

część IV poprawki i modyfikacja traktatów(art39-41),

część V nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie stosowania traktatów(art.42-72),

dział 1 postanowienia ogólne,

dział 2 nieważność traktatów,

dział 3 wygaśniecie i zawieszenie działania traktatów,

dział 4 procedura,

dział 5 następstwa nieważności, wygaśnięcia lub zawieszenia działania traktatów,

część VI postanowienia różne(art.73-75),

część VII depozytariusze, notyfikacje, poprawianie błędów, rejestracja(art.76-80),

część VIII postanowienia końcowe(art.81-85).

W preambule mowa o najważniejszych zasadach: zasada dobrej wiary, poszanowania umów, pokojowego rozstrzygania sporów, na podstawowych zasadach sformułowanych w Karcie NZ: równości praw i samostanowienia narodów, suwerennej równości państw, zakazie groźby lub użycia siły, przestrzeganiu praw człowieka itd. Również zawiera postanowienia, iż do kwestii nie uregulowanych mają mieć zastosowanie normy zwyczajowego prawa międzynarodowego. Przedmiotowy zakres stosowania konwencji ograniczony jest do „traktatów zawartych między państwami”, konwencja ma jednak zastosowanie do „wzajemnych stosunków między panstwami,opartych na porozumieniach międzynarodowych, których stronami są również inne podmioty prawa międzynarodoewego”.Zakres stosowania ograniczony jest również wyłączeniem umów zawartych w innej formie niż pisemna.Uniwersalizm konwencji zapewniło Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1974r.zapraszając wszystkie państwa do stania się stronami.Zakres czasowy stosowania konwencji -postanowienia konwencji stosuje się tylko do traktatów zawartych po wejściu w życie konwencji(prawo nie działa wstecz),część pierwsza obok postanowień określających zakres definiuje wyrażenia używane w konwencji(np.ratyfikacja,traktat,przyjęcie itp.).Część druga składa się z postanowień dotyczących zawierania i wejścia w życie traktatów.Mają one na ogół charakter pomocniczy.Część trzecią tworzą artykuły dotyczące przestrzegania,stosowania i interpretacji traktatów.Część czwarta reguluje wprowadzanie poprawek.Część piąta-jej artykuły nakładają na państwo, które decyduje stać się jej stroną,poważne zobowiązania;ciężar ograniczeń swobody postępowania.Część szósta to np.postanowienia o braku związku między zerwaniem stosunków dyplomatycznych i konsularnych.Część siódma to kwestie raczej o charakterze technicznym.Konwencja jest sformułowana w pięciu językach:angielskim,francuskim,chińskim,hiszpańskim i rosyjskim.wszystkie teksty są jednakowo autentyczne.

Weszła w życie 27 stycznia 1980r.Polska przystąpiła 2 lipca 1990r.

Kodyfikacja prawa dotyczącego sukcesji traktatów.

Prace nad tym zagadnieniem zapoczątkował Instytut Prawa Międzynarodowego w 1932r.,lecz nie uzgodniono żadnego projektu.W ramach Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego w 1968 przyjęto kilka rezolucji formułujących regulacje sukcesji traktatów.Oficjalną kodyfikacje rozpoczęto w ONZ w 1949r.H.Waldock(referent) w latach 1968-1972 przedstawił Komisji 5 raportów-dały podstawę do wstępnego przyjęcia projektu konwencji.przy udziale referenta F.Vallat'a doszło do przyjęcia ostatecznego projektu.W latach 1977-1978 dwie sesje konferencji ONZ z udziałem 100 państw.Rezultatem jest konwencja wiedeńska o sukcesji państw w odniesieniu do traktatów z 23 sierpnia 1978r.Składa się z 50 artykułów ujętych w siedmiu częściach:część I-postanowienia gólne,II-sukcesja w odniesieniu do części terytorium,III-nowe państwa niepodległe,IV-zjednoczenie i podział państw,V-postanowienia różne,VI-załatwianie sporów,VII-postanowienia końcowe.Konwencja nie działa wstecz.Weszła w życie 6 listopada 1996r.Zgodę na związanie się z jej postanowieniami wyraziło do 1997r 15 państw.Polska jest sygnatariuszem konwencji,nie dokonała ratyfikacji.

Kodyfikacja prawa dotyczącego traktatów zawieranych przez organizacje międzynarodowe.

Komisja Prawa Międzynarodowego rozpoczęła prace nad kodyfikacją tego działu w 1970r.1972-1980-referant,francuski prawnik R.Reuter przedstawił 9 raportów.1982-Komisja przyjęła ostateczny projekt.1986-na konferencji w Wiedniu przyjęto konwencje wiedeńską o prawie traktatów między państwami,a organizacjami międzynarodowymi lub między organizacjami międzynarodowymi,otwarto do podpisu 21 marca 1986r.Jest ona wiernym odbiciem konwencji wiedeńskiej z 1969r.-zmiana to dodanie słów”organizacja międzynarodowa”.ART.>2określa jak rozumieć niektóre wyrażenia(np.”reguły organizacji międzynarodowej”).Konwencja(art.74)nie przesądza żadnej kwestii związanej z sukcesją , wszczęciem kroków nieprzyjacielskich, odpowiedzialnością państwa lub organizacji,wygaśnięciem członkostwa.Konwencja została otwarta dla wszystkich państw, Namibii oraz organizacji międzynarodowych mających zdolność do zawierania traktatów. Do wejścia w życie wymaga przyjęcia przez min.35 państw. Do 1997 23 państwa wyraziły zgodę na przyjęcie(Polska nie).

ROZDZIAŁ II - ISTOTA I FORMA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

Umowa w systemie zródeł prawa międzynarodowego.

Umowy międzynarodowe i prawo zwyczajowe stanowią dwa podstawowe źródła norm prawa uzupełnione przez Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane.Zrodła prawa w znaczeniu formalnym w odróżnieniu od pojęcia w sensie materialnym.Normy umowne są bardziej precyzyjne,jaśniejsze niż normy zwyczajowe.Normy umowne mają z reguły charakter lex specialis i jako takie mają pierwszeństwo w stosunku do norm zwyczajowych mających na ogół charakter lex generalis(lex specialis derogat lex generali).Jednak oba źródła mają jednakową moc obowiązującą,umowa może uchylić prawo zwyczajowe i odwrotnie.Cecha charakterystyczna ewolucji prawa międzyn.- ciężar norm obowiązujących państwa przesunął się z norm zwyczajowych na normy umowne.Szczególne znaczenie dla tej ewolucji mają umowy wielostronne,które kodyfikują prawo zwyczajowe oraz inne ocharakterze prawotwórczym,spełniające role legislacji międzynarodowej(np.w dziedzinie ochrony praw człowieka)zarówno na szczeblu globalnym i regionalnym.Z ponad 1200 takich umów prawie połowę wypracowano w ramach ONZ.Umowy o charakterze kodyfikacyjnym wyrażają normy prawa zwyczajowego,ale zazwyczaj dochodzi do wprowadzenia nowych elementów,a te z kolei wpływają na rozwój prawa zwyczajowego.Wejście w życie umowy kodyfikacyjnej nie kładzie kresu mocy wiążącej norm zwyczajowych zbieżnych z jej postanowieniami.Normy zwyczajowe obowiązują między stronami umowy niejako równolegle.Umowy dwustronne także mogą mieć wpływ na prawo zwyczajowe(np.umieszczanie w umowach o ekstradycji klauzul wyłączających przestępstwa polityczne spoza zakresu przestępstw podlegających ekstradycji może służyć za dowód istnienia normy zwyczajowej tej właśnie treści)

Pojęcie umowy międzynarodowej.

Umowa międzynarodowa to zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego, które wywołuje skutki prawne. Państwo może wyrazić swą wolę w formie:

1.aktu jednostronnego (notyfikacja, uznanie, protest, publiczne deklaracje),

2.aktu dwu- lub wielostronnego,

3.w formie milczącej (np. przez określoną praktykę),

4.wyraznej (umowa międzynarodowa jest wynikiem wyraźnego wyrażania woli i jest aktem dwu- lub wielostronnym). Określenie traktat zostało użyte w konwencji'69 tylko jako synonim umów międzynarodowych zawartych przez państwa i obejmuje tylko porozumienia zawarte w formie pisemnej. Jednak konwencja stwierdza, że fakt, iż porozumienia ustne są poza jej zakresem,nie ma wpływu na ich moc obowiązującą.Uznaje, więc ze takie umowy mogą istnieć i wiązać panstwa.Nie ma znaczenia czy traktat jest ujęty w formę jednego czy też dwu lub więcej związanych ze sobą dokumentów.KPM z inicjatywy Waldock'a wprowadziła obok ogólnego pojęcia traktat pojęcie umowy w formie uproszczonej,do której zaliczono umowy zawarte m.in.w formie wymiany not,listów,wspólnych deklaracji.Wyrażenie traktat obejmuje międzynarodowe porozumienia bez względu na ich szczególną nazwę.Określenie międzynarodowego porozumienia wprowadzone zostało w celu odróżnienia umów międzyn.od takich porozumień między państwami,które zostają poddane prawu wewnętrznemu,czy to jednej ze stron porozumienia,czy też prawu wewn.państwa trzeciego(nie jest umową międzynarodową porozumienie dotyczące zakupu budynku dla misji dyplomatycznej).W praktyce państw obok umowy występują różnego rodzaju deklaracje,wspólne uzgodnienia,które z założenia maja charakter niewiążący.Państwa dają w nich wyraz wspólnemu stanowisku.Mają formę dwu lub wielostronną i ujmowane są w formę tzw. porozumień dżentelmeńskich(np.wspólna deklaracja z 1941 prezydenta Roosevelta i premiera Churchilla,tzw.Karta Atlantycka zapoczątkowująca powstanie ONZ).Niewiążące postanowienia mają często dużą wagę polityczną(np.Akt Końcowy KBWE z 1975).Nie ma decydującego znaczenia, jaką ostatecznie formę nadadzą państwa umowie.Jedynie podmioty prawa międzynarodowego mogą zawierać umowy międzynarodowe.Zdolność do zawierania umów międzyn.jest podstawowym atrybutem podmiotowości prawnomiędzynarodowej.Jeśli porozumienie uznamy za umowę międzynarodową,uznamy jednocześnie jego strony za podmioty prawa międzynarodowego.

Rodzaje umów międzynarodowych wyróżnione ze względu na ich treść.

Państwa mogą zawierać umowy dotyczące każdej dziedziny wzajemnych stosunków,ale przedmiot umowy musi być legalny,czyli zgodny z imperatywnymi normami powszechnego prawa międzyn.tj.normami ius cogens. Rodzaje:

1. umowy polityczne-obejmują przede wszystkim Kartę Narodów Zjednoczonych,jak również traktaty pokoju,przymierza,umowy o wzajemnej pomocy na wypadek agresji(np.NATO),umowy o przyjaźni i współpracy itp.

2. umowy gospodarcze - obejmują m.in. umowy handlowe-początkowo dwustronne, później również wielostronne (np. WTO/GATT), umowy dotyczące sfer wolnego handlu (np. NAFTA), o pomocy gospodarczej, dotyczące finansów międzynarodowych.

3. umowy dotyczące stosunków społecznych i prawnych-obejmuje umowy dotyczące ochrony praw człowieka,umowy konsularne o pomocy prawnej itp.

4. umowy dotyczące współpracy intelektualnej-m. in.umowy z dziedziny współpracy kulturalnej,naukowej i technicznej.

5. umowy dotyczące ochrony zdrowia człowieka,zwierząt i roślin-m. in.konwencje sanitarne,umowy dotyczące ochrony środowiska.

6. umowy dotyczące przestrzeni morskiej,powietrznej i kosmicznej-obejmują konwencje dotyczące prawa morza,statusu Antarktyki,czy statusu Księżyca.Szczególnym rodzajem umów międzynarodowych są statuty organizacji międzynarodowych;obok postanowień dotyczących funkcji,struktury i sposobu działania organizacji zawierają na ogół postanowienia materialno prawne,które ustalają normy zachowania się państw w określonych dziedzinach współpracy międzynarodowej(taki charakter ma przede wszystkim Karta NZ). Umowy konstytuujące organizacje międzynarodowe tworzą często nie tylko organizacje, ale też reżim prawny. W drugiej poł. XIX w - koncepcja wyodrębnienia umów prawotwórczych(np.umowy kodyfikujące prawo międzynarodowe) i umów-kontraktów (załatwienie jednej czy kilku konkretnych wymiernych spraw-umowa kupna-sprzedaży). Ze względu na miejsce, jakie umowy zajmują w systemie prawa wewn.poszczególnych państw,S.E.Nahlik wyróżnia:-umowy zbliżone charakterem do ustaw(zwykle są to umowy wymagające ratyfikacji),-umowy analogiczne do zarządzeń administracyjnych(rządowe lub resortowe),-umowy-kontrakty(umowy resortowe).

Rodzaje umów ze względu na ich cechy formalnoprawne.

1. biorąc za podstawę formę wyrażania woli: -umowy pisemne i ustne;

2. biorąc za podstawę formę dokumentu: -umowy ujęte w formę jednego dokumentu, -umowy ujęte w formę wymiany dokumentów tworzących umowę;

3. biorąc za podstawę tryb zawarcia umowy:

-umowy zawarte w trybie złożonym(w wyniku ratyfikacji lub zatwierdzenia),

-zawarte w trybie prostym(w wyniku podpisania lub wymiany not);

4. biorąc za podstawę rodzaj organów występujących w imieniu państwa:

-umowy państwowe podpisywane w imieniu głowy państwa,

-rządowe podpisywane w imieniu rządu,-resortowe podpisywane w imieniu ministra;

5. biorąc za podstawę liczbę stron uczestniczących w umowie:-umowy dwustronne i wielostronne;

6. biorąc za podstawę potencjalną liczbę stron umowy:

-umowy zamknięte (ściśle określony krąg państw, zwykle taki charakter mają umowy dwustronne),

-umowy półotwarte (przewidują możliwość uczestnictwa tylko pewnych państw, zwykle umowy konstytuujące organizacje międzyn.i umowy regionalne);

7. biorąc za podstawę czas na jaki zostały zawarte: umowy krótko-, średnio- i długoterminowe oraz bezterminowe;

8. biorąc za podstawę wzajemny stosunek do siebie: umowy główne i umowy wykonawcze.

Za najbardziej uroczyste uważa się następujące nazwy :

karta (np. karta NZ),pakt (np. pakt Ligi Narodów), traktat, układ. Są one nadawane umowom zawieranym na szczeblu głów państw, a więc umowom ratyfikowanym. Takie nazwy jak umowa czy konwencja mają szersze zastosowanie. Nadawane są również umowom ratyfikowanym dotyczących jednak spraw nie tak żywotnych dla interesów stron.Umowom niższej rangi nadawane są nazwy: porozumienie, protokół, wymiana not, deklaracja itp.

Konstytucja lub statut - umowy stanowiące statut organizacji międzynarodowych.

Konkordat - umowa zawarta między państwem a Stolicą Apostolską i dotyczącą kościoła w danym państwie.

Kompromis - umowa uzgadniająca oddanie konkretnego sporu do rozstrzygnięcia sądowi międzyn.lub trybunałowi arbitrażowemu.

W praktyce występuje ok. 30 nazw umów, lecz nazwa umowy nie ma znaczenia prawnego!

Budowa umowy międzynarodowej - prawo mn. nie stawia żadnych wymagań w przedmiocie formy umowy.Jednak w długoletniej praktyce wytworzyły się pewne reguły:składa się z tytułu,wstępu,części merytorycznej,postanowień końcowych oraz z testimonium.

1.tytuł umowy ma następujące elementy:oznaczenie nazwy umowy,wskazanie stron umowy oraz określenie przedmiotu umowy(np.,,układ między...a...w sprawie...”)

2.Wstęp(preambuła):-określa organy w imieniu, których umowa jest zawierana;-podaje motywy którymi kierują się strony zawierające umowę,oraz wyjaśnienia,cel,do którego zmierzają i okoliczności towarzyszące zawieraniu umowy;-stwierdza osiągnięcia porozumienia co do zawarcia umowy;-stwierdza wyznaczenie pełnomocników (ich imię,nazwisko,nazwę stanowiska);-stwierdza fakt wymiany lub okazania pełnomocnictw'-stwierdza uzgodnienie tekstu umowy(,, ...zgodzili się na następujące postanowienia...” ). Z reguły w umowach innych niż ratyfikowane wstęp jest zawsze krótszy.

3.Merytoryczna część umowy, zwaną dyspozycją, jest tą częścią w której państwa foruLujA swe wzajemne prawa i

obowiązki. Zwykle ta część podzielona jest na artykuły,ujęte w części,rozdziały,działy,sekcje.Praktyka wypracowała pewne typy postanowień merytorycznych(klauzuli)do najczęściej spotykanych należą:a)klauzula największego uprzywilejowania-polega na zobowiązaniu każdej ze stron do przyznania drugiej praw(ulg,przywilejów,korzyści),które przyznała lub przyzna w przyszłości jakiemukolwiek państwu trzeciemu.b)klauzula wzajemności-polega na zobowiązaniu każdej ze strona do traktowania obywateli,osób prawnych,towarów,statków itp.drugiej strony tak,jak własnych obywateli,osoby prawne itd. c)klauzula narodowa -pewnego rodzaju odmiana klauzuli wzajemności. D)klauzule dotyczące rozstrzygania sporów np.klauzula poddająca przymusowej procedurze rozstrzygnięcia (w drodze arbitrażu czy postępowania sądowego-przed MTS)

4.Postępowanie końcowe-postanowienia regulujące tryb zawarcia umowy(nabrania przez umowę mocy wiążącej) i jej wejścia w życie. Umowa zależnie od trybu zawierania może posiadać:

a) klauzule podpisania-umowa staje się wiążąca przez podpisanie

b) klauzule ratyfikacji-umowa wymaga lub podlega ratyfikacji,określa się miejsce gdzie ma nastąpić wymiana dokumentów ratyfikacyjnych.

c) klauzule zatwierdzenia-umowa wymaga bądź podlega zatwierdzeniu,wymienia się organ, który zatwierdzenia ma dokonać

d) klauzule o zróżnicowanym przyjęciu - dla każdego z państw przewiduje się różny sposób wyrażenia zgody na związanie się umową (np. dla jednej ze stron ratyfikacja,a dla drugiej zatwierdzenie)

e) w umowach wielostronnych-klauzulę ratyfikacji i przystąpienia (dla państw - sygnatariuszy tj. państw, które umowę podpisały, otwarta jest forma wyrażania zgody przez ratyfikacje, dla pozostałych państw-forma przystąpienia). Gdy umowa jest uchwalana w trybie prostym może ustalać konkretną datę wejścia w życie. Wejście w życie może być uzależnione od nabrania mocy obowiązujacej przez inną umowę lub tez zostać ustalone w drodze oddzielnego postanowienia. W przypadku umów wielostronnych wymagana jest minimalna liczba państw ,które wyrażą zgodę na związanie się z umowa. Umowa może przewidywać tymczasowe stosowanie postanowień przed jej zawarciem. Do klauzul końcowych zaliczamy klauzule o czasie obowiązywania.

5.W testimonium występują: stwierdzenie dotyczące miejsca i daty podpisania,liczby egzemplarzy, w jakich umowę ujęto oraz języków, w jakich ją sforułowano.Umowa dwustronna zwykle sporządzona w dwóch egzemplarzach na podstawie zasady alternatu(np.egzemplarz oryginału umowy przeznaczony dla Polski posiada na pierwszym miejscu tekst w języku polskim ,taki egzemplarz podpisany jest przez przedstawiciela Polski po lewej stronie dokumentu,którą uznaje się za miejsce uprzywilejowane (jest to tzw.prawica heraldyczna). Umowy wielostronne sporządzane są na ogół w jednym egzemplarzu,który się składa na przechowanie u depozytariusza,on sporządza uwierzytelniające odpisy oryginału i przekazuje państwom.Każdy egzemlarz sporządzany we wszystkich językach, w jakich ujęto umowe.Koncowymi elementami umowy są podpisy i pieczęcie.Podpisy składane są pod każdym tekstem sporządzonym w określonym języku na każdym z egzemplarzy, pieczęcie natomiast tylko przy końcu danego egzemplarza umowy.

ROZDZIAŁ III - ZAWIERANIE UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Strony umów międzynarodowych

Stronami umów międzynarodowych mogą być tylko podmioty prawa międzyn.Jedną z podstawowych cech podmiotu prawa międzyn.jest właśnie zdolność do zawierania traktatów.Zdolność tę mają wszystkie państwa.Nie jest ona ograniczona,jednak państwa zgodnie ze swoja wolą mogą ją ograniczyć,przekazując część tej zdolności innemu państwu lub organizacji międzyn.np.panstwa członkowskie wspólnoty Europejskiej ograniczyły na rzecz tej organizacji swą zdolność do zawierania traktatów w dziedzinie wspólnej polityki handlowej,polityki w zakresie rybołwstwa,czy w dziedzinie konkurencji.W przypadku państw jednolitych zdolność tą posiadają jako całość i tylko władze centralne mogą ją reprezentować.W przypadku państw złożonych-w niektórych wyłączną zdolność do zawierania umów mają władze federalne.Zdarza się, iż części składowe mogą występować samodzielnie na zewnątrz i obok władzy federalnej;zdolność ta jest jednak na ogół ograniczona do umów regulujących sprawy drobne,o znaczeniu lokalnym np.budowy przygranicznych dróg i musza być zatwierdzane przez władze federalne(np. w RFN i w USA).Jako strona umów może występować nie jedno, lecz kilka państw,ruchy narodowowyzwoleńcze,strony wojujące.Umowy międzyn.,których stronami są podmioty inne niż państwa i organizacje międzyn.wyłączone są z zakresu obu konwencji.Jako strona umów międzyn.wyst.tez Stolica Apostolska.Obok państw organizacje międzynarodowe o charakterze międzyrządowym mogą zawierać umowy międzyn.Organizacje pozarządowe nie są podmiotami prawa międzynarodowego i nie mają zdolności do zawierania umów międzynarodowych. W przypadku każdej organizacji międzyn.zakres zdolności zależy od woli państw które powołały ją do życia.Konwencja wiedeńska z 1986 formułuje normy dot.umów zawieranych przez organizacje międzyn.:zdolność do zawierania traktatów jest regulowana przez reguły tej organizacji. Przez reguły organizacji należy rozumieć w szczególności dokumenty konstytuujące,decyzje i rezolucje przyjęte zgodnie z nimi oraz utrwaloną praktykę tej organizacji.

Organy kompetentne do zawierania umów międzynarodowych

Państwo lub organizacja międzyn.staje się stroną umowy międzyn.po wyrażeniu określonej woli.Współcześnie dominuje tzw.teoria internacjonalistyczna(zwana tez teorią kompetencji oczywistych),która uznaje za kompetentne do wiązania państwa osoby mające te kompetencje w sposób oczywisty z racji pełnionych przez nie funkcji takich jak głowy panstwa,szefa rządu,ministra spraw zagranicznych.Kazde państwo ma prawo do regulowania swych spraw wewn.,w tym i kompetencji swych organów.

Kompetencje organów organizacji międzynarodowych do zawierania umów międzyn.określają postanowienia umów konstytuujących te organizacje.Kompetencje organów organizacji międzyn.należy więc określać w każdym konkretnym przypadku biorąc pod uwagę reguły organizacji.

1. Głowa państwa - jest organem, który konstytucje wszystkich w zasadzie państw upoważniają do zawierania umów międzynarodowych.głowa państwa może być organem jednoosobowym lub kolegialnym.Państwem,które jako pierwsze wprowadziło do swej ustawy zasadniczej postanowienie ograniczające swobodę głowy państwa w przedmiocie zawierania umów międzynarodowych były Stany Zjednoczone(prezydent ma kompetencje zawierania traktatów za radą i zgodą senatu).Obecnie w większości państw kompetencja głowy państwa do zawierania umów międzynarodowych ograniczona jest koniecznością uzyskania zgody organu ustawodawczego.Rodzaj umów,których głowa państwa nie może zawierać samodzielnie jest różny w różnych państwach.Konstytucja Polski z 2 kwietnia 1997r.stanowi,iż,,Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jest najwyższym przedstawicielem i gwarantem ciągłości władzy państwowej”stoi on ,,na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności terytorium”art.133określa prezydenta jako,,reprezentanta państwa w stosunkach zewnętrznych”.Ratyfikacja i wypowiedzenie kilku kategorii umów wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie.Należą do nich umowy dotyczące:,,1)pokoju,sojuszy,układów politycznych lub układów wojskowych,2)wolności,praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,3)członkostwa Rzeczypospolitej w organizacji międzynarodowej,4)znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,5)spraw uregulowanych w ustawie lub, w których Konstytucja wymaga ustawy”(art.89ust.1).Konstytucja ustala specjalny tryb ratyfikacji umowy międzyn.,na mocy, której Polska przekazuje organizacji międzynarodowej lub organowi międzyn.kompetencje organów władzy państwowej.Inne umowy międzyn.prezydent ratyfikuje i wypowiada bez udziału legislatywy.Jest to tzw.mała ratyfikacja.Kompetencja prezydenta do ratyfikowania umów wykonywana jest we współdziałaniu z Radą Ministrów.Rada Ministrów zawiera umowy międzyn.wymagające ratyfikacji.Konstytucja wymaga by prezydent współdziałał z prezesem Rady Ministrów w zakresie polityki zagranicznej.Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm o zamiarze przedłożenia prezydentowi do ratyfikacji umów, które nie wymagają zgody wyrażonej w ustawie.Umowy podpisywane w imieniu prezydenta są, zgodne z terminologią przyjętą w uchwale Rady Państwa i Rady Ministrów z 1968r., umowami państwowymi. Wszystkie te umowy podlegają ratyfikacji.Zgodnie z konwencją wiedenską,głowa państwa ma kompetencje do wyrażania zgody państwa na związanie się z traktatem-jak też dokonania innych aktów związanych z zawieraniem traktatu-bez potrzeby okazywania pełnomocnictw tylko z racji sprawowania określonej funkcji(art.7).Zgoda państwa na związanie się z umową międzyn.,wówczas, gdy wyraża ją głowa państwa,zwykle przybiera formę ratyfikacji.

2. Rząd - większość obowiązujących współcześnie konstytucji nie przyznaje rządowi wyraznie odpowiednich kompetencji do wiązania państwa w drodze umownej.W niktórych konstytucjach-bardzo nielicznych-znajdują się postanowienia upoważniające po prostu władzę wykonawczą do zawierania umów międzyn.Niekiedy też znajdują się postanowienia upoważniające głowę państwa do przekazania takiej kompetencji rządowi.Konstytucja Polski z `97postanawia że Rada Ministrów prowadzi politykę wewn.i zagraniczną państwa.Art.146,,w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach Rada Ministrów [...]zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe”Kompetencje zawierania umów wymagających ratyfikacji Rada Ministrów wykonuje we współdziałaniu z prezydentem ,któremu Konstytucja powierza ratyfikowanie umów międzyn.(art..133).Za umowy rządowe uznaje się umowy podpisywane w imieniu Rady Ministrów.Umowy rządowe mogą jednak wymagać ratyfikacji,a więc wówczas organem zobowiązującym Rzeczypospolitą jest prezydent.Umowy zawierane przez Radę Ministrów zatwierdzane lub w jej imieniu podpisane ze skutkiem wiążącym.Zgoda państwa na związanie się umową przybiera forme zatwierdzenia lub przyjęcia.

3.Premier-występowanie premiera w charakterze organu zobowiązującego państwo na zewn.jest zjawiskiem nowym.W praktyce współczesnej premierzy rzadko jednak zawierają osobiście umowy międzynarodowe.Na uznanie ich osoby za kompetentne do wiązania państwa wskazuje fakt że wystawiają oni pełnomocnictwa upowżniające przedstawicieli rządu do zawarcia umowy międzyn.Kompetencje premiera potwierdza konwencja wiedeńska art.7-bez specjalnych pełnomocnictw może reprezentować państwo.

4.Minister spraw zagranicznych - jego funkcją jest kierowanie dziłalnością zagraniczną państwa.W niektórych państwach minister spraw zagr.ma stałą delegacje części kompetencji do zawierania umów,opartą niekiedy na konkretnym przepisie prawnym.W innych państwach ma stałe pełnomocnictwo do zawierania umów z innymi państwami.W świetle prawa międzyn.osoba ta może występować samodzielnie jako organv zobowiązujących państwo na zewn.Umowy zawierane przez ministra spraw zagr.bez pełnomocnictwa znane są praktyce międzyn.Kompetencje art.7 konwencji.

5.Inni ministrowie-ministrowie mogą występować sami jako osoby zawierające umowę lub mogą wystawiać pełnomocnictwa ,zgodnie z ustawą z 1968rpełnomocnictwa do podpisania umów resortowych podpisuje właściwy minister.Ma on kompetencje do zatwierdzania umów resortowych .Powszechna jest dziś praktyka zawierania umów resortowych. Kompetencja ministrów innych niż minister spraw zagr.nie potwierdza wyraznie konwencja wiedeńska.

1,4. Stosunki dyplomatyczne i konsularne a zawieranie umów międzynarodowych.

Państwa, które nie utrzymują ze sobą stosunków dyplomatycznych lub konsularnych zawierają ze sobą umowy międzynarodowe. Zgodnie z konwencją wiedeńską, ani zerwanie, ani brak stosunków dyplomatycznych lub konsularnych nie stoi na przeszkodzie zawarcia traktatu. Dla ich ustanowienia, czy przywrócenia, konieczne jest wyraźne uzgodnienie tej właściwej treści między zainteresowanymi państwami.

2. Procedura

2.1. Uwagi ogólne

Zawarcie umowy międzynarodowej można rozumieć dwojako

1. sensu largo - jako proces prowadzący do ustalenia przez państwa czy organizacje międzynarodowe wzajemnych praw i zobowiązań w formie umownej;

2. sensu stricto- jako uprawomocnienie się umowy, a więc tylko ostatni etap zawarcia umowy w szerokim tego słowa znaczeniu.

Państwo, czy organizacja międzynarodowa, zwykle stają się stroną umowy dzięki wyrażeniu określonej woli, wyrażenie zgody na związanie się umową. Zgodnie z terminologią przyjętą w konwencjach wiedeńskich, państwo czy organizacja międzynarodowa po wyrażeniu ostatecznej zgody na związanie się traktatem staje się „państwem umawiającym się” lub „umawiającą się organizacją międzynarodową”. Państwo takie lub taka organizacja międzynarodowa staje się „stroną” dopiero wówczas, gdy traktat wejdzie w życie w stosunku do tego państwa lub tej organizacji. Zawieranie umowy międzynarodowej może składać się z różnych etapów, w zależności od tego, czy umowa jest zawierana w trybie prostym, czy złożonym oraz w zależności od tego, czy umowa ma charakter dwustronny, czy wielostronny.

Tryb prosty występuje wówczas, gdy rokowania zostają zakłócone aktem zgody państwa czy organizacji międzynarodowej na definitywne związanie się umową. Ma najczęściej podpisania umowy lub wymiany dokumentów tworzących umowę. Tryb złożony natomiast występuje wówczas, gdy rokowania kończą się jedynie przyjęciem tekstu umowy i ustaleniem jego autentyczności oraz podpisaniem, po którym dopiero następuje akt ostatecznej zgody na związanie się umową. Można jeszcze wyróżnić procedurę mieszaną, która występuje wówczas, gdy wola jednej ze stron wyrażona jest w postępowaniu prostym, drugiej zaś- w postępowaniu złożonym. W swej rozwiniętej postaci zawieranie umowy składa się z :

rokowań; przyjęcia tekstu umowy i ustalenie autentyczności tekstu umowy. Można zauważyć że:

-zawsze występują co najmniej dwa etapy: rokowania i ostateczne wyrażeni zgody na zaciągnięcie zobowiązań umownych;

-przyjęcie tekstu umowy jako akt formalny występuje obok ustalenia autentyczności tekstu umowy głównie w przypadku zawierania umów wielostronnych;

Organizacje międzynarodowe zawierają umowy zarówno w trybie prostym, jak i złożonym.

2.2. Wejście umowy międzynarodowej w życie i tymczasowe jej stosowanie.

Wejście umowy w życie jest momentem, od którego zaczynają działać i są przez strony faktycznie stosowane postanowienia umowy. Zgodnie z normalnym stanem rzeczy, uprawomocnienie się umowy powinno wyprzedzać stosowanie jej postanowień, bądź z momentem tym się zbiegać. Mamy wówczas do czynienia z tymczasowym stosowaniem umowy. Praktyka tymczasowego stosowania umowy wykształciła się w związku przyjęciem przez państwa przepisów konstytucyjnych ograniczających swobodę władzy wykonawczej w przedmiocie zobowiązania państwa na rzecz organów przedstawicielskich. Zgodnie z konwencją wiedeńską, tymczasowe stosowanie może dotyczyć całego traktatu lub tylko części traktatu. Tymczasowe stosowanie ulega zakończeniu wraz z ostatecznym wejściem traktatu w życie lub gdy państwo, które traktat tymczasowo stosowało, notyfikuje pozostałym stronom, że nie zamierza zostać stroną traktatu. Do umów stosowanych tymczasowo ma w pełni zastosowanie zasada pacta sunt servanda; państwo ma obowiązek przestrzegania w dobrej wierze postanowień umów, na którym tymczasowe stosowanie wyraziło zgodę. Tymczasowe stosowanie umów międzynarodowych jest zwykle krótkoterminowe. Dopuszczalne w świetle prawa międzynarodowego praktyka tymczasowego stosowania umowy powinna być monitorowana z punktu widzenia prawa wewnętrznego. Praktyka ta powinna być stosowana wyjątkowo, a tymczasowe stosowanie ograniczone do krótkiego czasu. O tym, kiedy umowa wchodzi w życie, decydują umawiające się państwa lub organizacje międzynarodowe. Zwykle data wejścia umowy w życie jest określona w samej umowie.

2.3. Rokowania (negocjacje).

Rokowania są pierwszym etapem zawarcia umowy i występuje zarówno w trybie prostym, jak i złożonym. Ich celem jest ustalenie treści wzajemnych zobowiązań stron porozumienia i ujęcie tej treści w odpowiednią formę. Rokowania są prowadzone przez organy zainteresowanych państw bądź ustnie, bądź pisemnie. Ustne prowadzi się rokowania zazwyczaj wtedy, gdy umowa posiada poważniejsze znaczenie. Najczęściej jednak rokowania toczą się w obu formach: ustnej i pisemnej. Rokowania zazwyczaj prowadzi minister spraw zagranicznych z przedstawicielem dyplomatycznym obcego państwa albo też tekst umowy ustala się na szczeblu ministerstw spraw zagranicznych obu zainteresowanych państw. Zdarza się, że w rokowaniach uczestniczy państwo trzecie, które nie zamierza zostać stroną umowy. Umowy organizacji międzynarodowych negocjuje często sekretarz generalny organizacji lub jego przedstawiciele. Skomplikowany, za względu na liczbę zainteresowanych państw, jest proces rokowań poprzedzających zawarcie umowy wielostronnej. W pracach przygotowawczych biorą udział nie tylko zainteresowane państwa, lecz grupy ekspertów, których zadaniem jest przygotowanie pierwszego projektu umowy, projektu-bazy. Taką grupą ekspertów jest Komisja Prawa Międzynarodowego; Komisja Praw Człowieka pełni tę rolę w odniesieniu do umów dotyczących ochrony praw człowieka. Rokowania kończą się w momencie przyjęcia tekstu i ustalenia jego autentyczności. Konwencje wiedeńskie nie formułują żadnych postanowień dotyczących negocjacji.

2.4.Przyjęcie tekstu i ustalenie jego autentyczności.

Przyjęcie tekstu reguluje konwencja wiedeńska w art.9.Przyjęcie tekstu następuje w wyniku zgody wszystkich państw uczestniczących w jego opracowaniu (art.9 ust.1). Od tej reguły odbiega tryb przyjęcia tekstu traktatu na konferencji międzynarodowej. Przyjęcie tekstu w wyniku głosowania większością 2/3 państw obcych biorących udział w głosowaniu, chyba że tą samą większością ustalą one inną regułę przyjęcia tekstu (art.9 ust.2)

-Teksty umów przyjmowane są przez Zgromadzenie Ogólne zwykłą większością głosów

-Państwa, które przyjęły tekst traktatu, są w rozumieniu konwencji wiedeńskiej państwami negocjującymi (art.2 ust.1

lit.e)

-przyjęcie tekstu i ustalenie jego autentyczności mogą zbiegać się w czasie

2.5 Prosty tryb zawarcia umowy międzynarodowej.

Państwo lub organizacja międzynarodowa wyraża swoją ostateczną zgodę przez podpisanie lub przez wymianę dokumentów

2.5.1.Podpisanie.

-zawarcie umowy przez podpisanie polega na złożeniu podpisów na uzgodnionym dokumencie umowy przez osoby mające kompetencję do zobowiązywania państwa w stosunkach międzynarodowych, z zamiarem zobowiązania państwa reprezentowanego przez te osoby.

-podpisanie jest aktem wyrażenia ostatecznej zgody na zaciągnięcie zobowiązań będących treścią umowy, ma swoisty walor prawny.

-przedstawiciel państwa, który nie ma kompetencji do wyrażenia zgody na związanie się umową, podpisuje umowę ad referendum. Podpisanie wymaga potwierdzenia.

-W przypadku umów dwustronnych podpis przedstawiciela złożony jest po lewej stronie dokumentu; przy podpisach często wymienia się ich tytuły i stanowiska, obok podpisów zamieszcza się pieczecie.

-zawarcie umowy przez podpisanie zostało przewidziane w konwencji wiedeńskiej.Art.12 szczegółowo ustala okoliczności.

2.5.2.Parafowanie.

-Jest to sposób ustalenia autentyczności tekstu umowy. Może być jednak i formą przyjęcia zobowiązań umownych w trybie prostym. Polega ona wówczas na złożeniu w dokumencie umowy inicjałów przez osoby zdolne do zobowiązania państwa na zewnątrz przez swe działania, z zamiarem zawarcia umowy.

-w doktrynie nie łączona na ogół z parafowaniem omawianych skutków prawnych

-parafowanie jako sposób wyrażenia zgody na związanie się traktatem zostało jednakże wyraźnie przewidziane w konwencji wiedeńskiej

-parafowanie może w tych samych okolicznościach jak podpisanie oznaczać wyrażenie zgody państwa na związanie się traktatem, gdy stwierdzono, że państwa negocjujące tak uzgodniły (art.12 ust.2 lit.a).

2.5.3.Wymiana dokumentów tworzących umowę

-zaczyna się od wstępu-merytoryczne postanowienia proponowanej umowy

-nota przyjmująca zawiera na ogół potwierdzenie odbioru noty-propozycji

-zdarza się, że w nocie przyjmującej nie ma wzmianki o otrzymaniu noty-propozycji

-każda nota jednobrzmiąca uzależnia powstanie umowy od przyjęcia noty przez druga stronę. Przez ich wymianie państwa tworzą umowę międzynarodową.

-momentem zawarcie umowy jest faktyczna ich wymiana, chyba, że ustalono inaczej

-gdy państwa nadając umowie wspomnianą formę ustalają w wymienionych dokumentach czy to wymaganie ratyfikacji, czy też zatwierdzenia, umowa taka choć ma formę wymiany not ,zostaje zawarta nie przez wymianę dokumentów tworzących umowę, lecz przez ratyfikacje czy zatwierdzenie.

2.5.4.Tryb szczególny

-w trybie szczególnym zawierają umowy państwa nie utrzymujące ze sobą stosunków dyplomatycznych.

-do zawarcia umowy dochodzi wówczas za pośrednictwem państwa trzeciego, które jako takie nie jest stroną umowy, np. zawarcie porozumień między Iranem a Stanami Zjednoczonymi w 1981r.W rezultacie doszło do zawarcia porozumień za pośrednictwem Algierii.

2.6 Złożony tryb zawarcie umowy międzynarodowej

-w trybie złożonym fakt złożenia przez pełnomocników stron podpisów na uzgodnionym dokumencie umowy oznacza jedynie, ze tekst jej został ustalony w sposób ostateczny.

-wyjątkowo zamiast podpisania występuje wymiana dokumentów tworzących umowę

-umowy zawierane w tej formie bardzo rzadko przewidują ratyfikację lub zatwierdzenie, dochodząc do skutku przez sam fakt wymiany dokumentów tworzących umowy.

-państwo, które umowę wymagającą ratyfikacji lub zatwierdzenia jedynie podpisało, jest państwem-sygnatariuszem umowy.

-postanowienie to ma swój odpowiednik w konwencji wiedeńskiej z 1986r.

2.6.1 Ratyfikacja

-Występuje w złożonym trybie zawierania umowy i poprzedzona jest z reguły podpisaniem umowy.

-ratyfik. jest aktem dokonanym przez głowę państwa

-po podpisaniu umowy państwo nie ma obowiązku dokonania ratyfikacji, a przeciwnie-ma swobodę w podjęciu decyzji

-rat. jako sposób wyrażenia zgody przez państwo na związanie się umowa jest przewidziana w konwencji wied. w art.14.

-Dwa etapy procedury ratyfikacji:

*przebiega w sferze prawa wewnętrznego i kończy się wydaniem przez głowę państwa decyzji o ratyfikowaniu umowy;

*w sferze prawa międzynarodowego i polega na wymianie dokumentów ratyfikacyjnych lub w przypadku umów wielostronnych na złożeniu dokumentu ratyfikacyjnego u dyspozytariusza (ratyfikacja sensu stricto),wywiera skutki w sferze prawa międzynarodowego.

-po wprowadzeniu noweli konstytucyjnej z 1989r,a później Małej Konstytucji z 1992 wykształciły się dwa tryby ratyfikacji

*ratyfikacji dokonuje prezydent z udziałem organu ustawodawczego

*bez takiego udziału (tzw. mała ratyfikacja)

-dokumenty wymieniane są między przedstawicielem dyplomatycznym a ministrem spraw zagranicznych w miejscu wyznaczonym w klauzuli końcowej samej umowy

-dokum. ratyfikacyjne zostają uroczyście odczytane, wymienione.

-w przypadku umowy wielostronnej dokument ratyfikacyjny jest składany u depozytariusza

-w praktyce organizacji międzynarodowych ratyfikacja nie występuje Wówczas gdy umowę zawiera organizacja w trybie złożonym, dochodzi do „formalnego potwierdzenia” wcześniej złożonego podpisu czy wcześniej dokonanej wymiany dokumentów tworzących umowę (art.2 konw. wied. z 1986r.)

2,6,2 Zatwierdzenie

-zgoda państwa na związanie się traktatem wyrażona jest gdy sam traktat tak postanawia

-zatwierdzenie nie jest na ogół przewidziane w postanowieniach konstytucyjnych poszczególnych państw

-w Polsce Konstyt. z 2 kwietnia 1997 zgodnie z art.146 ust.4, kompetencję zatwierdzania umów innych niż ratyfikowane ma Rada Ministrów. Uchwała z 1968 przyznaje kompetencję zatwierdzania umów Radzie Ministrów w odniesieniu do umów rządowych, prezesowi Rady Min.-w odniesieniu do niektórych kategorii umów resortowych, oraz właściwemu ministrowi-w odniesieniu do umów resortowych

-zawiadomienie przekazuje się bądź na ręce ambasadora danego państwa akredytowanego w Polsce, bądź ministr.spr.zagran. drugiej umawiającej się strony za pośrednictwem polskiego ambasadora w danym kraju

-dla praktyki polskiej akty zatwierdzenia nie są w praktyce państwa wymieniane

-noty dotyczące zatwierdzania są podpisane przez premiera, bądź ministra spraw zagranicznych, bądź przez przedstawiciela dyplomatycznego. Czasem mają formę słowną

2.6.3 Przyjęcie

-używa się go jako zbiorczego i w samym założeniu niezbyt precyzyjnego określenia sposobów wyrażenia ostatecznej woli państwa związania się umową międzynarodową.

-zamieszczenie klauzuli przyjęcia pozwala przyszłym stronom umowy wybrać najdogodniejsza drogę przyjęcia zobowiązań będących jej treścią. Dla jednych państw może to być ratyfikacja, dla innych - zatwierdzenie, bądź akt jeszcze innego rodzaju ,zgodny z prawem wewnętrznym

-w przypadku umów dwustronnych „przyjęcie” staje się mniej użyteczny i jest rzadko stosowany

2.7. Wybór trybu zawarcia umowy międzynarodowej

-uznanie umowy na zawarta w trybie prostym

-taki wniosek wynika z badań umów zawartych przez państwa po II w.ś.

-umowy te nieodmiennie wchodziły w życie bez potrzeby ratyfikacji czy zatwierdzenia. może to także odnieść do umów zawieranych przez organizacje międzynarodowe. Wówczas, gdy nie przewidują potwierdzenia lub zatwierdzenia, wchodzą w życie czy to przez podpisanie czy przez wymianę not tworzących umowę

2.8. Przystąpienie do umowy międzynarodowej

-państwa, które ustalają treść umowy i przyjmują jej tekst, mogą dowolnie ustalić również zasięg podmiotowy takiej umowy

-szczególnie skomplikowana jest procedura przystąpienia do Wspólnoty Europejskiej.

*zgodnie z art.237 traktatu rzymskiego, zgodę na przystąpienie muszą wyrazić wpierw organy Wspólnoty a nst. warunki przystąpienia są przedmiotem negocjacji między państwami członkowskimi a państwami starającymi się o przyjęcie do Wspólnoty.

-problem uniwersalizacji-otwarcia pewnego typu umów wielostronnych dla wszystkich państw. Zgoda państwa na związanie się dekretem jest wyrażona przez przystąpienie wówczas, gdy tak postanawia traktat lub gdy w inny sposób ustalono, że państwa negocjujące bądź strony traktatu uzgodniły, że dane państwa może do traktatu przystąpić. Odpowiednik tego przystąpienia znajduje się w konwencji wied. z 1986.

-jeśli chodzi o praktykę polską to zgodnie z uchwałą Rady Państwa i rady Ministrów z 1968r. w przypadku przystąpienia do umowy stosuje się odpowiednie postanowienia uchwały dotyczące umów podlegających ratyfikacji lub zatwierdzeniu. Polski dokument przystąpienia, wydany przez prezydenta, ma formę zbliżoną do dokumentu ratyfikacyjnego.

2.9. Zastrzeżenia do umów międzynarodowych

-dla istnienia umowy nie jest niezbędne, by wszystkie strony były zgodne co do wszystkich postanowień umowy

- ważne jest by państwa godziły się na zasadnicze postanowienia, by przyjęły te przepisy, które decydują o istocie umowy, pozwalają osiągnąć cel będący przedmiotem zawarcia umowy

- -mogą one sformułować ogólny zakaz składania jakichkolwiek zastrzeżeń do umowy

-państwa mogą zastrzeżenie bądź przyjąć, bądź odrzucić i to z różnym skutkiem prawnym

-przyjęcie zastrzeżenia oznacza, że traktat będzie wiązać strony w sposób zmieniony zgodnie z treścią zastrzeżenia

-skutki prawne niektórych postanowień będą bowiem wykluczone lub zmienione, zgodnie z zastrzeżeniem (art.21)

-dla uczestnictwa państwa w traktacie nie jest konieczne, by wszystkie pozostałe strony przyjęły jego zastrzeżenie

-zgłoszenie sprzeciwu wobec zastrzeżenia może mieć różny skutek

-skutek prawny sprzeciwu wobec zastrzeżenia będzie taki sam jak i przyjęcia zastrzeżenia

-konwencja dopuszcza jednakże również sytuacje, gdy państwo zgłaszające sprzeciw w ogóle nie będzie chciało, by traktat wiązał je z państwem które zastrzeżenie zgłosił. Taki skutek może nastąpić tylko wówczas, gdy państwo zgłaszające sprzeciw stanowczo wyraził taki zamiar - -państwo może zgłosić zastrzeżenie na różnych etapach zawierania traktatu: przy podpisaniu ,przy ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu oraz przy przystąpieniu

-zarówno zastrzeżenie, jak i wyraźnie przyjęcie zastrzeżenia oraz sprzeciw muszą być dokonane w formie pisemnej i zakomunikowane pozostałym umawiającym się państwom

-do depozytariusza przesyła się odnośne notyfikacje

-państwa, których zastrzeżenia nie są niezgodne z celem i przedmiotem traktatu należy uznać za strony konwencji od momentu ratyfikacji

-zastrzeżenia się aktami jednostronnymi.

2.10.depozytariusz umowy międzynarodowej

-w przypadku umów dwustronnych, instytucja ta nie ma zastosowania

-w przyp. umów wielostronnych, depozytariusz dep. przechowywuje oryginalny tekst umowy oraz inne dokumenty związane z umową

-dep. czuwa nas wiarygodnością tych dokumentów i sprawdza czy podpisy i dokumenty maja należytą formę

-funkcje depozytariusza maja charakter międzynarodowy, ma on obowiązek działać bezstronnie

-depoz. zostaje często państwo, w którym doszło do podpisania umowy

2.11. rejestracja i publikacja umów międzynarodowych

-z procesem zawierania umów związana jest ich rejestracja i publikacja

-wymóg rejestracji i publikacji umów międzynarodowych wprowadził pakt Ligi Narodów pod wpływem wyrażonego m.in. przez prezydenta Wilsona w orędziu z 8 stycznia 1918r. przekonania, że jawność stosunków międzynarodowych może być istotnym czynnikiem zapewniającym bezpieczeństwo i pokój na świecie.

-obowiązkiem rejestracji objęły państwa nie wszystkie zobowiązania międzynarodowe, wyłączając umowy o techniczno - administracyjnym znaczeniu czy też umowy tajne.

-umowa nie zarejestrowana nie miała skuteczności prawnej tylko przed organami Ligi Narodów

-sekretariat zgłasza zarejestrowane umowy w specjalnym zbiorze.

-Tekst każdej umowy jest podany w językach lub języku oryginalnym oraz w tłumaczeniu na angielski i francuski

-żadna ze stron nie może się powołać na umowę nie zarejestrowana wobec jakiegokolwiek organu ONZ

-Konwencja nie określa skutków prawnych niedotrzymania tego obowiązku. Sankcja została przewidziana w art. 102 Karty.

-na depozyt. ciąży obowiązek zarejestrowania traktatu w Sekretariacie ONZ

-uchwała Rady Państwa i Rady Ministrów z 1968 przewiduje ogłaszanie w Dzienniku Ustaw umów ratyfikowanych na zarządzenie przewodniczącego Rady Państwa, obecnie prezydenta, zgodnie z wnioskiem ministra spw.zagr.

-na rządach państw ciąży obowiązek publikacji w szczególności umów międzynarodowych, które stwarzają prawa i obowiązki dla obywateli. Konstyt. z 1997 formułuje ten obowiązek w art.91 ust.1.

PRZESTRZEGANIE, STOSOWANIE I INTERPRETACJA UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH

1.PRZESTRZEGANIE UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH

1.1.Zasada pacta sunt servanda

-zasada ta ma charakter pozytywnej normy prawa międzynarodowego

-norma ta może wynikać z prawa umownego: umowy, aby mogły być stosowane, zakładają bowiem istnienie zasady pacta sunt servanda

-Nahlik uważa, że zasada pacta sunt servanda posiada motywacje zarówno natury moralnej, logicznej, jak i prawnej. Jest niewątpliwie „ogólna zasadą prawną uznana przez narody cywilizowane”, jak i normą zwyczajową, potwierdzoną wreszcie w tekstach umownych.

-Pakt Ligi Narodów domagał się od swych członków „skrupulatnego szanowania wszelkich zobowiązań traktatowych”

-Karta NZ ustalając, że członkowie Organizacji „wykonywać będą w dobrej wierze zobowiązania przyjęte zgodnie z niniejszą Kartą”

1.2. Przestrzeganie umów międzynarodowych a prawo wewnętrzne

1.2.1. Forum międzynarodowe

-zdaniem tzw. monistów, istnieje jeden system prawny, na który składają się normy prawa międzynarodowego, jak i prawa wewnętrznego, usytuowane w pewnym hierarchicznym porządku

-państwo zawierając umowę międzynarodową, podejmuje wobec innych państw zobowiązania, które musi wykonać w dobrej wierze

-realizacja umowy międzynarodowej w sferze wewnętrznej jest sprawą każdego państwa

-państwo nie może wobec innych państw zasłonić się przepisami swego prawa wewnętrznego, w tym i konstytucją, gdy narusza umową międzynarodową

-przepis art.27 dotyczy tylko traktatów ważnie zawartych i będących w mocy

-art 27 wraz z art.26 -„Pacta sunt servanda”- tworzą dział zatytułowany „przestrzeganie traktatów”

1.2.2. Forum krajowe

-praktyka konstytucyjna przyznaje moc równą zwykłemu ustawodawstwu przynajmniej traktatom ratyfikowanym

-tam gdzie w procesie zawierania umów bierze udział organ ustawodawczy, umowa jest włączona do systemu prawnego na mocy ustawy wyrażającej zgodę organu ustawodawczego na jej zawarcie.

-wyższość umów międzynarodowych nad ustawodawstwem ustaliła po raz pierwszy Konstytucja Francji z 1946r.,przyznano ją wyłącznie traktatom ratyfikowanym.

-wyższość umów dotyczy wyłącznie zwykłego ustawodawstwa

-umowy samo wykonalne - staje się częścią prawa wewnętrznego i może być stosowana przez sądy bez konieczności wydania ustawy

-umowa niesamowystarczalna -umowa, która nie może być przez sądy stosowana bez wydania ustawy wykonawczej

-charakter samo wykonalny uznano natomiast w odniesieniu do konwencji warszawskiej o ujednoliceniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego z 1929r oraz traktatu dotyczącego wykonania wyroków w sprawach karnych z 1976.

-Sady zawsze przyjmują za wiążącą deklarację o nie samo wykonalnym charakterze traktatu

-w Wielkiej Brytanii i państwach o podobnym systemie problem umów samo wykonalnych i nie samo wykonalnych nie istniej

-powszechnie przyjętym wymaganiem warunkującym stosowanie umów międzynarodowych jest publikacja umów.

-Przestrzeganie umów międzynarodowych w porządku krajowym wspierała koncepcja skuteczności proprio vigore- skuteczność mocy własnej

-w latach osiemdziesiątych Sąd Najwyższy odstąpił od nadawania skuteczności umowom proprio vigore,opowiadając się za koniecznością transformacji norm międzynarodowych w normy krajowe

-pierwszeństwo przed ustawami ma również prawo stanowione przez organizacje międzynarodową, które jest stosowane bezpośrednio „jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską z umowy konstytucyjnej organizację międzynarodową”

-wniosek dla swej ważności nie wymaga podpisu prezesa Rady Ministrów (art.144)

-w myśl art.188 Trybunał Konstytucyjny ma kompetencję orzekania w sprawach zgodności ustaw i przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi

1. Organizacje międzynarodowe

-nad przestrzeganiem i wykonywaniem umów organizacji międzynarodowych czuwają organy organizacji

-jedynie organizacje jako strona umowy odpowiada za naruszenie jej postanowień na forum międzynarodowym

-w razie niewykonania przez państwo członkowskie postanowień odpowiada wobec innych stron umowy sama Wspólnota

-nad wykonaniem umów Wspólnoty czuwa Komisja

-umowy samo wykonalne i nie samo wykonalne

-jest sprawą Komisji dopatrzenie by umowie nie samo wykonalnej towarzyszyło wydanie odpowiednich aktów implementacyjnych

-ostatecznie o charakterze postanowień umowy decyduje Trybunał Europejski

1.3. Środki zabezpieczające przestrzeganie umów międzynarodowych

- monitorowanie przestrzegania zobowiązań polega głównie na zbieraniu informacji i badaniu raportów dostarczanych przez strony umowy dotyczących wykonania przez nie zobowiązań wynikających z umowy

*jest powierzone specjalnemu organowi złożonemu z niezależnych ekspertów o wysokich kwalifikacjach moralnych; powinni być bezstronni

*do kompetencji takiego organu należy przede wszystkim

**otrzymywanie i badanie sprawozdań składanych przez państwa - strony z wykonywania przez ich organy wykonawcze, legislacyjne, sadowe zobowiązań traktatowych

*celem monitorowania jest głównie wywarcie moralnej presji,

*rozbudowany system kontroli zobowiązań ustalił traktat w sprawie konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie z 1990r.

-nad systemem kontroli czuwa Wspólna Grupa Konsultacyjna, składająca się z przedstawicieli rządów państw - stron traktatu i działająca na zasadzie konsensusu

-kontrola przestrzegania zobowiązań międzynarodowych jest utrwalonym elementem umów dotyczących ochrony środowiska

-sankcje-za niewykonanie zobowiązań traktatowych przewidują zarówno umowy polityczne, jak i gospodarcze.

-przymusowe rozstrzyganie sporów - dotyczących stosowania umowy jest również jednym ze środków zabezpieczających wykonanie jej postanowień.

*szczególne znaczenie mają postanowienia upoważniające osoby fizyczne do dochodzenia swych praw, chronionych przez umowy międzynarodowe, przed organami międzynarodowymi przeciwko państwu - stronie umowy. System taki przewidują m.in. Europejska Konwencja o Ochronie Prawa Człowieka i Podstawowych Wolności oraz Amerykańska Konwencja Praw Człowieka.

-rola gwaranta wykonania zobowiązań traktatowych państwu lub państwom trzecim lub organizacji międzynarodowej

2.1. Stosowanie umowy w czasie

-w prawie wewnętrznym wiąże się z zapewnieniem praworządności, z ograniczeniem samowoli władzy wykonawczej czy ustawodawczej, z przeciwdziałaniem ewentualnemu nadużywaniu prawa

-jej przestrzeganie należy przede wszystkim od woli stron

-państwa mogą nadać zawartej przez siebie umowie działanie wsteczne

-postanowienia traktatu będą stosowane do sytuacji wytworzonej przez pewne czynności czy zdarzenia, które miały miejsce przed wejściem traktatu w życie

-art.4 przewiduje, że konwencje stosuje się jedynie do traktatów zawartych przez państwa po wejściu jej w życie dla danego państwa.

2.2 Zawieszenie działania umowy

-zagadnienia związane z zawieszeniem działania traktatu zostały szczegółowo uregulowane w postanowieniach części IV konwencji wiedeńskiej.

-w okresie zawieszenia, strony traktatu maja obowiązek powstrzymania się od jakichkolwiek działań mogących przeszkodzić przywróceniu działania traktatu (art.72).

-o zawieszeniu działania traktatu decyduje przede wszystkim wola stron

-w przypadku traktatów wielostronnych zawieszenie działań traktatu może zostać dokonane tylko między niektórymi ze stron traktatu bez uzyskania zgody wszystkich pozostałych stron.

-przyczyny zawieszania działania traktatu, przewidziane w konwencji wiedeńskiej:

-przyczyny te omówione są szczegółowo w związku z wygaśnięciem traktatu (por.rozdz.VI)

-traktat może ulec wygaśnięciu lub jego działanie może zostać przywrócone

*w pierwszym przypadku strona, która zmierza wypowiedzieć traktat, musi postępować zgodnie z procedurą przewidzianą w konwencji wiedeńskiej dla dochodzenia wygaśnięcia lub wycofania się z traktatu (art.65-68)

*w drugim przypadku strona, jak się wydaje, powinna mieć możliwość jednostronnego przywrócenia działania traktatu, pod warunkiem jednak, iż takie przywrócenie nie spotka się ze sprzeciwem pozostałych stron lub strony traktatu

2.3.Stosowanie umowy w przestrzeni

-mogą w ogóle nie odnosić się do terytoriów w tym sensie, że dla ich stosowania nie jest konieczne wyznaczenie zakresu terytorium, do jakiego maja się odnosić

-szczególne znaczenie maja umowy regulujące status prawny jednostek

-państwa związkowe uzależniają wejście w życie tych postanowień umowy, które dotyczą spraw podległych kompetencji władz ich części składowych, od decyzji tych władz.

-w umowach dwustronnych klauzula federalna jest wyjątkiem od zasady, że państwo nie może powołać się na przepisy swego prawa wewnętrznego dla uniknięcia wykonania swych zobowiązań międzynarodowych.

-pojęcie „całego terytorium” to zarówno teryt. lądowe jak i wody terytorialne oraz przestrzeń powietrzna podległe suwerenności danego państwa

2.4.Stosowanie kolejnych umów dotyczących tego samego przedmiotu

-w przypadku, gdy rozpatrywać się będzie uprawnienia i zobowiązania stron umów zawartych w różnym czasie a dotyczących tego samego przedmiotu, należy wziąć zawsze pod uwagę prawa i zobowiązania wynikające dla członków ONZ z Karty NZ, zgodnie z art.103

3. INTERPRETACJA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

3.1.Rodzaje interpretacji

-W zależności od tego kto dokonuje interpretacji można wyróżnić:

*interpretacja doktrynalna

-Interpretacja doktrynalna nie ma skuteczności prawnej, nie wiąże stron umowy

-Interpretacji autentycznej mogą dokonać wszystkie strony umowy, bądź mogą jej dokonać tylko nie które strony-Inny rodzaj interpretacji urzędowej:

*interpretacja sadowa- przedsiębrana przez organ międzynarodowy o charakterze sądowym; ma moc wiążącą. Wiąże tylko strony będące w sporze

-interpretacja nadawana umowom przez organy sadowe jednego państwa wywiera wpływ na decyzje organów sądowych innych państw

-zgodnie z art. 177 traktatu rzymskiego sądy państw członkowskich mogą zwrócić się do Trybunału Wspólnot o wydanie przezeń wstępnego orzeczenia dotyczącego interpretacji tego traktatu

3.2. Cele interpretacji

-L.Ehrich - istota współczesnego prawa międzynarodowego polega na tym, że obowiązuje ona między państwami suwerennymi a więc wiązanymi tylko swą własną wolą

-pogląd ten zwany jest w doktrynie intencjonalnym lub subiektywistycznym

-zdaniem tekstualistów (obiektywistów) w interpretacji najważniejsze jest odczytanie tekstu umowy maksymalnie prawidłowo i dokładnie

-szkoła teologiczna (celowościowa lub funkcjonalna) kładzie największy nacisk na przedmiot i cel umowy, tym właśnie elementom podporządkowując tłumaczenie i wyjaśnienie poszczególnych jej postanowień.

-szkoła teologiczna dopuszcza wyjście poza tekst umowy ze względu na potrzebę osiągnięcia celu, dla jakiego umowa została zawarta.

3.3. Interpretacja w świetle konwencji wiedeńskich

-Komisja Prawa Międzynarodowego -sformułowanie zasad interpretacji traktatów jest nie tylko możliwe, ale i konieczne

*wysunęła na czoło trzy przyczyny uzasadniające

-aby właściwie interpretować i rozumieć sama konwencję o prawie traktatów, niezbędne jest przyjęcie jakichś jednolitych, podstawowych reguł interpretacyjnych

-art.31-najwiwkszy nacisk kładzie się na precyzyjne ustalenie tego, co w tekście traktatu. Na plan dalszy schodzi ustalenie zamiaru stron zawierających traktat

-Przyjęta w art. koncepcja skłania się więc wyraźnie w kierunku telstualizmu.

-obok samego traktatu, wraz ze wstępem i aneksami, do kontekstu w rozumieniu tego artykułu zalicza się jakiekolwiek porozumienie odnoszące się do traktatu, zawarte między wszystkimi stronami w związku z zawarciem tego traktatu oraz jakikolwiek dokument sporządzony przez jedną lub więcej stron w związku z zawarciem traktatu i przyjęty przez inne strony jako dokument odnoszący się do traktatu (art.31 ust.2)

-Wyrazom należy nadać specjalne ,a więc odmienne od potocznego znaczenie jedynie wówczas, gdy ustalono, że taki był właśnie zamiar stron traktatu (art.31 ust.4)

-uzupełniające środki interpretacji-artykuł ustala postępowanie wówczas, gdy interpretacja dokonana na podstawie ogólnej reguły interpretacji prowadzi do tego, że znaczenie jakiegoś postanowienia jest nadal dwuznaczne lub niejasne albo prowadzi do rezultatu wyraźnie absurdalnego lub nierozsądnego

-zgodnie z art.32 konwencji zawsze można odwołać się do uzupełniających środków interpretacji, tj. prac przygotowawczych i okoliczności zawarcia traktatu, dla potwierdzenia znaczenia postanowień interpretowanego traktatu, znaczenia ustalonego już poprzednio na podstawie ogólnej reguły interpretacji sformułowanej w art.31.

-pojęcie travaux preparatoires - zwykle chodzi o dokumentacje ujętą w formie pisemnej

-Obecnie w ONZ obowiązuje sześć języków roboczych: ang, arabski, chiński, franc, hiszp, rosyj. W tych językach sformułowane są teksty autentyczne umów zawieranych pod auspicjom ONZ. Umowy zawierane pod auspicjami Unii Europejskiej formułowane są w jej dwunastu językach urzędowych

-Jeśli dwa lub więcej tekstów traktatu wykazuje rozbieżność, której nie można usunąć opierając się na postępowaniu wg art.31 i 32,nalezy przyjąć także znaczenie, jakie najlepiej godzi różne teksty, uwzględniając jednocześnie podmiot i cel traktatu (art.33 ust.4)

4. POPRAWKI I MODYFIKACJA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

-wprowadzenie poprawek dokonują strony traktatu w drodze porozumienia

-w przypadku trakt. dwustronnych ma zastosowanie jedynie ta ogólna reguła

-modyfikacja natomiast w myśl art.41 polega na zmianie postanowień traktatu wielostronnego tylko między niektórymi stronami

-zasady dotyczące wprowadzenia poprawek i modyfikacji sformułowane w konwencji wiedeńskiej mają charakter norm dyspozytywnych

-państwo, które staje się stroną traktatu zmienionego staje się związane traktatem pierwotnym w odniesieniu do państw, które są stronami tylko traktatu pierwotnego

-państwo, które nie zgadza się na poprawki, może jedynie wystąpić z organizacji

-konwencja dopuszcza modyfikacje traktatu wielostronnego, tj. zmianę jego postanowień między niektórymi stronami

-interesy pozostałych stron traktatu zabezpiecza wymóg powiadomienia ich zarówno o zamiarze zawarcia porozumienia, jak i o samej modyfikacji ,chyba, że traktat stanowi inaczej (art.41 ust.2)

-rewizja wiąże się z dostosowaniem całości umowy do nowych potrzeb stron umowy

-postanowienia konwencji wiedeń. z 1969 maja swoja odpowiedniki w konwencji wiedeńskiej w 1986

5. UMOWA MIEDZYNARODOWA A PAŃSTWA TRZECIE

-zgodnie z wywodząca się z prawa rzymskiego maksymą pacta lertiis nec nocent nec prosunt -umowa nie może dawać praw ani nakładać obowiązków na państwa, które nie są jej stronami.

-ta sama umowa może nadawać jednym państwom trzecim prawa, na inne zać państwa trzecie nakładać obowiązki

-W konw. wied. znalazła w pełni potwierdzenie zasada pacta tertiis nec nocent nec prosunt.

-o nałożeniu obowiązków, zgoda państwa trzeciego musi być wyrażona w sposób jednoznaczny na piśmie (art.35)

-strony traktatu mogą bez zgody państwa trzeciego odwołać lub zmienić nadane mu prawo, chyba, że państwo trzecie będzie w stanie udowodnić, że zamiarem stron było uczynić nadane mu prawo nieodwołalnym lub niezmiennym

Na państwo-agresora może nałożyć obowiązki bez jego zgody, jeśli ma to miejsce w ramach akcji podjętej zgodnie z Karta NZ, w związku z agresja przez to państwo.

Reżimy obiektywne-umowy skuteczne erga onmes, tj. wobec wszystkich członków społeczności międzynarodowej.

*istnienie umów skutecznych egra onmes uznał w wyroku STSM w sprawie statku Wibmledon

-o postanowieniach art.2 ust.6 Karty NZ upoważniających ONZ do zapewnienia by państwa, które nie są członkami Organizacji działały zgodnie z zasadami Karty w stopniu niezbędnym do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

ROZDZIAŁ V - NIEWAŻNOŚĆ UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ.

Zagadnienia ogólne.

Pojęcie i skutki prawne nieważności umowy.

Prawo międzynarodowe ustala pewne wymagania, od których spełnienia zależy ważność umowy międzynarodowej. Najogólniej rzecz biorąc, prawo międzynarodowe wymaga, by decyzja państwa co do związania się umową została prawidłowo podjęta oraz by przedmiotu umowy był zgodny z bezwzględnie obowiązującymi normami. Umowę uznana za nieważna uważa się w ogóle za niebyłą, prawnie nieskuteczna od samego początku jego istnienia. Nieważność może dotyczyć bądź samej umowy, bądź zgody państwa na związanie się umowa. Zgodnie z konwencją wiedeńska. Uznanie traktatu za nieważny czyni go bezskutecznym w tym sensie, że jego postanowienia nie mają mocy prawej. Nie tylko prawo, ale obowiązek zatarcia skutków działania traktatu nieważnego mają strony w przypadku nieważności wywołanej sprzecznością traktatu z imperatywną normą prawa międzynarodowego. Skutki nieważności zgody państwa na związanie się traktatem wielostronnym określa art.69 ust.4. w myśl tego postanowienia, reguły dotyczące nieważności traktatu „mają zastosowanie w stosunkach między tym państwem a stronami traktatu ”.

Przyczyny nieważności umowy.

Uznanie umowy za nieważną może być dokonane tylko wyjątkowo, na podstawie ściśle określonych przyczyn. Konwencja wiedeńska wylicza osiem przyczyn nieważności traktatu:

-naruszenie norm dotyczących kompetencji organów państwa

-naruszenie szczególnych ograniczeń dotyczących upoważnienia do wyrażania zgody państwa na związanie się traktatem

-błąd

-oszustwo

-przekupstwo przedstawiciela państwa

-przymus zastosowany wobec przedstawiciela państwa

-przymus zastosowany wobec państwa

-niezgodność traktatu z normą ius mogens

Nieważność względna i bezwzględna.

Większość postanowień konwencji wiedeńskiej dotyczących nieważności określa jedynie podstawę, na której państwo może się powołać, dochodząc nieważności swej zgody na zawiązanie się traktatem. Samo istnienie podstawy nieważności nie czyni zgody państwa na związanie się traktatem nieważna. Mamy więc w tych przypadkach do czynienia z względną nieważnością traktatu. Od tego ujęcia odbiegają trzy postanowienia konwencji: art.51 dotyczący przymusu wywartego na przedstawicielu, art.52 dotyczy przymusu wywartego na państwie oraz art.53 dotyczący sprzeczności z normą ius cogens. W tych trzech przypadkach konwencja ustala bezwzględną nieważność zgody na związanie się traktatem lub traktatu z mocy prawa. Rozstrzygnięcie nieważności traktatu w owych trzech sytuacjach nastąpi w tym samym trybie, który obowiązuje we wszystkich innych przypadkach nieważności przewidzianych konwencją.

Częściowa nieważność umowy.

Może się zdarzyć, że przyczyna nieważności będzie dotyczyć tylko niektórych postanowień umowy-nie zaś umowy jako całości. Konwencja dopuszcza częściowe unieważnienie traktatu w przypadku oszustwa lub przekupstwa. Wydzielenie postanowień traktatu nie jest dopuszczalne, gdy podstawę nieważności stanowi przymus wywarty na przedstawicielu państwa, przymus wywarty na państwie oraz niezgodność traktatu z ius cogens . w takich przypadkach nieważnością dotknięty jest cały traktat.

Utrata prawa do powołania się na podstawę nieważności.

Jeśli państwo nie skorzysta w określonym czasie z przysługującego mu prawa unieważnienia swej zgody na związanie się traktatem, następuje jej konwalidacja. Konwencja wiedeńska przewiduje, że państwo nie może podważyć swej zgody na związanie się traktatem, gdy po uzyskaniu wiadomości o odnośnych faktach zgodziło się na ważność traktatu, czy to w sposób wyraźny czy dorozumiany. Postanowienie to nie dotyczy przyczyn nieważności wywołanych przymusem wobec przedstawiciela państwa oraz sprzecznością traktatu z normą ius coges. W tych trzech przypadkach państwo nigdy nie traci prawa do podważenia czy to swej zgody na związanie się traktatem, czy też podważania ważności samego traktatu. Umowa zawarta pod groźbą użycia siły w czasie, gdy prawo międzynarodowe użycia siły nie uznawało za nielegalne, może być obecne uznaną za wygasłą, ale nie można uznać jej za nieważną.

Naruszenie prawa wewnętrznego państwa lub reguł organizacji międzynarodowej.

Naruszenie norm dotyczących kompetencji organów państwa lub organizacji międzynarodowej.

Na temat skuteczności prawno-międzynarodowej ograniczeń kompetencji organów państwa do zawierania umowy sformułowanych w prawie wewnętrznym doktryna zajmowała różne stanowiska. Zdaniem zwolenników tzw. teorii konstytucyjnej, ograniczenia takie powinny mieć bezwzględna skuteczność. Pozbawienie skuteczności przepisów prawa wewnętrznego dotyczących kompetencji organów do zawierania umów międzynarodowych kłóci się, ich zdaniem, ze współczesną koncepcją rządów przedstawicielskich, z zasadami demokracji, osłabia przestrzeganie reguł konstytucji. Zwolennicy tzw. teorii internacjonalistycznej twierdzili jednakże, iż takiego stanowiska nie można pogodzić z mocno ustaloną zasadą, iż państwo nie może powołać się na swoje prawo wewnętrzne w celu uniknięcia wykonania zaciągniętych zobowiązań prawno-międzynarodowych. W konwencji wiedeńskiej przyjęto rozwiązanie kompromisowe, będące próba pogodzenia uzasadnionych przecież wymagań teorii konstytucyjnej i nie mniej przemawiających do przekonania twierdzeń jej przeciwników. Artykuł 46 ustala, iż w zasadzie państwo nie może powołać się na pogwałcenie swych przepisów wewnętrznych jako na podstawę unieważnienia swej zgody na związanie się traktatem. Zgodnie z art.45 konwencji, możliwa jest konwalidacja zgody państwa na związanie się z traktatem, którą wyrażono z pogwałceniem norm prawa wewnętrznego. Konwencja wiedeńska z 1986 r. Powtarzając postanowienie konwencji z 1969 r., przewiduje ponadto w art.46 możliwość powołania się przez organizacje międzynarodową na pogwałcenie swych reguł jako na przyczynę unieważnienia zgody tej organizacji na związanie się z traktatem.

Naruszenie szczególnych ograniczeń dotyczących upoważnienia do wyrażania zgody państwa lub organizacji międzynarodowej.

Konwencja wiedeńska dopuszcza powołanie się na naruszenie szczególnych ograniczeń dotyczących upoważnienia do wyrażania zgody państwa jako na przyczynę unieważnienia tej zgody w art.47. Jest to jednakże przyczyna, na którą państwo może się powołać tylko wówczas, gdy o istnieniu takich ograniczeń pozostałe umawiające się państwo lub państwa zostały oficjalnie poinformowane.

Wady oświadczenia woli.

Błąd.

Błąd bardzo rzadko stanowi podstawę nieważności umowy w prawie międzynarodowym. Proces zawierania umowy jest dostatecznie długi, prowadzony przez kwalifikowane osoby, działające z należytą starannością, by uniknąć błędu, który mógłby stanowić podstawę unieważnienia umowy. Zgodnie z konwencją wiedeńska, państwo może powołać się na błąd jako przyczynę unieważnienia swej zgody na związanie się z traktatem tylko wówczas, gdy błąd dotyczył pewnych faktów czy sytuacji, które państwo uważało za istniejące w czasie zawierania traktatu i to właśnie przekonanie stanowiło istotną przesłankę jako zgody na związanie się z traktatem. Państwo nie ma prawa powołania się na opisane okoliczności, gdy przez własne działanie przyczyniło się do powstania błędu lub gdy okoliczności były tego rodzaju, że uzmysławiały państwu możliwość błędu. Błąd będący przyczyną nieważności traktatu należy odróżniać od błędu technicznego w tekście traktatu. Błąd dotyczący sformułowań tekstu traktatu nie ma wpływu na jego ważność. Tego rodzaju pomyłkę strony korygują, dokonując odpowiedniej zmiany w tekście, zwykle w sposób, który same uzgodnią.

Oszustwa.

Oszustwo polega na wprowadzeniu w błąd drugiej strony w celu uzyskania zgody państwa na związanie się traktatem. O ile błąd jest faktem następującym bez zamierzonego działania którejkolwiek z umawiających się stron, o tyle oszustwo jest wynikiem takiego zamierzonego działania. Zgodnie z art.49 konwencji wiedeńskiej, państwo może dochodzić unieważnienia swej zgody na związanie się traktatem wówczas, gdy udowodni, że zgodę tą wyraziło na skutek oszukańczego, podstępnego działania partnera. Inaczej niż w przypadku błędu, możliwe jest wydzielenie postanowień i jedynie częściowe unieważnienie traktatu.

Przekupstwo przedstawiciela.

Może się zdarzyć, że przedstawiciel państwa, przekupiony przez drugą umawiająca się stronę, wyrazi zgodę tego państwa na związanie się umową. Wobec istnienia takiej możliwości, twórcy konwencji wiedeńskiej uznali za celowe stwierdzić w odrębnym postanowieniu, że w takim przypadku państwo może dochodzić unieważnienia swej zgody na związanie się traktatem. Należy wszakże udowodnić, że wyrażenie zgody było wywołane właśnie przekupstwem i że można je przypisać partnerowi. Konwencja dopuszcza konwalidację zgody państwa wyrażonej pod wpływem przekupstwa. Możliwe jest wydzielenie postanowień i jedynie częściowe unieważnienie traktatu.

Zastosowanie przymusu.

Przymus zastosowany wobec przedstawiciela.

Niekwestionowaną przyczyną, która może stanowić podstawę unieważnienia umowy, jest przymus zastosowany wobec przedstawiciela państwa, wymuszenie na nim wyrażenia zgody państwa przezeń reprezentowanego na związanie się umową. Jest to tzw. przymus bezpośredni. Zgodnie z art.51, wyrażenie zgody państwa na zawiązanie się traktatem, wywołane przymusem wywartym na przedstawicielu państwa, jest nieważne. Artykuł 51 stwierdza jednoznacznie, że wyrażenie zgody państwa na związanie się traktatem nie ma w takim przypadku żadnego skutku prawnego. Co więcej, zgoda państwa w takim przypadku nie może ulec konwalidacji.

Przymus zastosowany wobec państwa lub organizacji międzynarodowej.

wpływ przymusu zastosowanego wobec państwa ma ważność umów międzynarodowych jest w swej istocie jednym z najpoważniejszych zagadnień prawa traktatów, dotykającym podstawowych zasad prawno-międzynarodowych reglamentacji stosunków między państwami. Artykuł 52 konwencji uznaje za nieważne z mocy prawa traktat zawarty w wyniku groźby lub użycia siły „z pogwałceniem zasad prawa międzynarodowego ujętych w Karcie Narodów Zjednoczonych”. Nie każde więc zastosowanie siły czyni traktat nieważnym, a tylko takie, które jest sprzeczne z zasadami wyrażonymi w Karcie NZ. W szczególności chodzi o zastosowanie siły będącej wyrazem agresji. Wszelkie wątpliwości rozwiewa dodatkowo art.75, który stawia poza zakresem konwencji obowiązki traktatowe państwa-agresora, będące wynikiem zastosowania wobec niego środków zgodnych z Kartą NZ. Konwencja wiedeńska nie dopuszcza powołania się na przymus ekonomiczny jako na podstawę unieważnienia traktatu. Praktyka państw wskazuje jednoznacznie na fakt, że umowy zawarte pod przymusem ekonomicznym są, w świetle współczesnego prawa, dopuszczalne i ich ważność nie może być podważona z powodu tego rodzaju przymusu. W przypadku nieważności będącej wynikiem zastosowania art..52, traktat jest nieważny w całości. Najczęściej bowiem w przypadku zawarcia umowy w wyniku przymusu państwo, które miało dość siły, by wymusić zgodę słabszego partnera na określone postanowienia umowy, będzie miało dość siły, by wymusić jej stosownie czy nawet potwierdzenie jej ważności. Gdyby umowa zawarta pod wpływem groźby lub użycia siły mogła ulec kiedykolwiek konwalidacji, praktycznie przepis art.52 pozostałby martwą literą. Artykuł 52 nie ma jednak charakteru retroaktywnego. Tak więc umowy zawarte pod przymusem w okresie, gdy groźba lub użycie siły nie było zakazane, są ważne.

Niezgodność umowy międzynarodowej z normą imperatywną.

We współczesnym prawie międzynarodowym istnieją podstawowe normy mające charakter bezwzględnie i powszechnie obowiązujący, normy imperatywne. Za normy tego rodzaju uznaje się m.in. zakaz groźby lub użycia siły, zakaz ludobójstwa, zakaz dyskryminacji rasowej czy zakaz niewolnictwa. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości określił zakaz użycia siły jako jaskrawy przykład normy prawa międzynarodowego mającej charakter ius cogens . Normy ius cogens maja z reguły silny wydźwięk moralny; nie należy jednak utożsamiać ich z moralnością międzynarodową. Chodzi bowiem o normy prawa, a nie moralności. Konsekwencją uznania, że istnieje w prawie międzynarodowym normy ius cogens, jest opatrzenie sankcją nieważności wszelkich porozumień zawartych między państwami, których treść narusza normy tego rodzaju. Odpowiedniej treści postanowienie znalazło się w konwencji wiedeńskiej w art..53. uznaje ono za nieważny z mocy prawa, traktat sprzeczny w czasie jego zawarcia z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego. Konwencja z żadnym postanowieniu nie wymienia norm posiadających charakter ius cogens. Traktat sprzeczny z normą ius cogens jest nieważny w całości i, podobnie jak traktat zawarty pod wpływem przymusu, nie może ulec konwalidacji. Skutki nieważności traktatu sprzecznego z normą ius cogens sa odrębnie uregulowane w konwencji wiedeńskiej. Państwa mają obowiązek usunięcia następstw czynności dokonanych na podstawie postanowień sprzecznych z ius cogens i przywrócenia swych wzajemnych stosunków do stanu zgodnego z takimi normami.

ROZDZIAŁ VI - WYGAŚNIĘCIE UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

1. Zagadnienie ogólne.

Pojęcie i skutki prawne wygaśnięcia i wypowiedzenia umowy.

Skuteczność prawna umowy w czasie, okres jej mocy obowiązującej wyznaczają dwa momenty: uprawomocnienia się umowy, a więc moment, od którego w zasadzie umowa zaczyna obowiązywać i musi być przez jej strony stosowana, oraz wygaśnięcie umowy- moment kończący okres jej obowiązania. Umowa, która wygasła, nie wiąże już stron, nie stanowi już dłużej źródła praw i zobowiązań. Wygaśnięcie umowy jest terminem dwuznacznym. Może odnosić się do umowy jak takiej i oznaczać wygaśnięcie umowy w ogóle lub odnosić się tylko do sytuacji jednej ze stron i oznaczać wygaśnięcie umowy tylko w stosunku do danego państwa. Działanie poszczególnych stron umowy, w wyniku którego umowa dla danego, konkretnego państwa przestaje być obowiązująca, określa się mianem wypowiedzenia umowy lub mianem wycofania się z umowy. Konwencja wiedeńska używa obu terminów. Można sadzić, że w termin wycofania się odnosi się tylko do przypadku względnego wygaśnięcia umowy. Wypowiedzenie natomiast oznacza akt, który w przypadku umowy dwustronnej powoduje zawsze bezwzględne jej wygaśnięcie.

Reguły ogólne dotyczące wygaśnięcia i wypowiedzenia umowy.

na ogólne reguły dotyczące wygaśnięcia umowy i jej wypowiedzenia zasadniczy wpływ ma zasada pacta sunt servanda. W myśl tej zasady umowę należy uważać za obowiązująca dopóty, dopóki nie można uznać jej za wygasłą. Z zasady pacta sunt servanda wynika podstawowa reguła uznająca, że niedopuszczalne jest jednostronne decydowanie o mocy wiążącej umowy. Strona umowy może ja wypowiedzieć lub wycofać się z niej tylko wówczas, gdy sama umowa wyraźnie na to zezwala lub w ściśle określonych przypadkach przewidzianych w prawie międzynarodowym. Konwencja wiedeńska dopuszcza podzielność postanowień traktatu w przypadku wygaśnięcia. W myśl art.44, należy odróżnić sytuację, w której państwo korzysta z prawa do wypowiedzenia czy wycofania się z traktatu, od sytuacji, w której państwo powołuje przyczynę wygaśnięcia czy wycofania się z traktatu. W pierwszym przypadku, gdy prawo do wypowiedzenia lub wycofania się z traktatu jest wyraźnie przewidziane w traktacie lub wynika z art.56 konwencji, podzielność nie jest możliwa, chyba że traktat postanawia inaczej lub strony inaczej uzgodniły. W drugim przypadku, jeśli przyczyna wygaśnięcia traktatu dotyczy tylko niektórych jego postanowień, można dopuścić taką sytuację, że wygasną tylko te właśnie postanowienia, natomiast reszta postanowień traktatu będzie wiązać strony. Zerwanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych nie stanowi podstawy wygaśnięcia traktatu lub zawieszenia jego działania. Takie same zasady ogólne formułuje konwencja wiedeńska z 1986 r. w odniesieniu do traktatów zawartych z udziałem organizacji międzynarodowych.

Klasyfikacja przyczyn wygaśnięcia umowy.

W świetle postanowień konwencji wiedeńskiej zaznaczył się podział na dwie zasadnicze grupy:

1. przyczyny wyraźnie przewidziane w traktacie,

2. przyczyny nie przewidziane w traktacie

Do przyczyn wygaśnięcia umowy przewidzianych w jej postanowieniach należy zaliczyć:

-upływ czasu, na jaki umowę zawarto,

-nastąpienie warunku rozwijającego,

-wypowiedzenie umowy zgodnie z jej postanowieniami

Przyczyny wygaśnięcia nie przewidziane w jej postanowieniach należy wyraźnie rozdzielić na takie. Które z mocy prawa powodują utratę mocy wiążącej umowy bądź w ogóle bądź w odniesieniu do danego państwa, oraz takie, które występują dopiero z inicjatywy stron lub strony umowy, stanowiąc raczej tylko podstawę wypowiedzenia umowy, wycofania się z niej lub żądania, by uznać umowę za wygasłą. Do pierwszej grupy6 przyczyn wygaśnięcia umowy nie przewidzianych w jej postanowieniach należy zaliczyć:

-zgodną wolę wszystkich stron umowy,

-całkowite wykonanie umowy,

-zniknięcie podmiotu umowy,

-zniknięcie przedmiotu umowy

Do drugiej grupy przyczyn należą:

-zasadnicza zmiana okoliczności

-naruszenie umowy przez partnera

-trwała niemożność wykonania umowy

-niezgodność z nowo powstałą normą ius cogens

-wypowiedzenie umowy nie przewidziane w jej postanowieniach

-wygaśnięcie w skutek zawarcia późniejszej umowy

2. Przyczyny wygaśnięcia umowy międzynarodowej przewidziane w jej postanowieniach.

Upływ czasu, na jaki zawarto umowę.

Upływ czasu, na jaki zawarto umowę, jest najczęstszym, najbardziej zwykłym przypadkiem wygaśnięcia umowy. W większości zawieranych obecnie umów ustala się okres obowiązywania umowy. Umowy przewidujące krótsze okresy obowiązywania posiadają zwykle tzw. klauzulę prolongacyjną, pozwalającą na milczące przedłużenie czasu trwania umowy.

Spełnienie warunku przewidzianego w umowie.

Państwo rzadko przewiduje nastąpienie jakiegoś faktu jako warunku wygaśnięcia umowy. W przypadku umów wielostronnych warunkiem wygaśnięcia bywa spadek liczby stron poniżej ustalonego minimum. Umowy te przewidują, że jeśli liczba stron spadnie np. 6 czy 8, umowa automatycznie wygaśnie. Innym przykładem warunku rozwiązującego jest postanowienie sekcji 24 porozumienia o siedzibie między ONZ a Stanami Zjednoczonymi. Warunek wygaśnięcia umowy może mieć charakter dorozumiany. Tak więc np. wycofanie się z Karty NZ przez któregokolwiek ze stałych członków Rady Bezpieczeństwa położyłoby kres Karcie, przynajmniej w jej istniejącej wersji.

Wypowiedzenie umowy zgodnie z jej postanowieniami.

Poza niektórymi tylko rodzajami umów, w większości podatków państwa przewidują w sposób wyraźny w jednej z klauzul końcowych umowy możliwość jej wypowiedzenia. Nie występują one w umowach krótkoterminowych, umowach ustalających pewien określony status czy traktat pokojowy. Klauzule dotyczące wypowiedzenia bywają różnie sformułowane. Zwykle przewidują one tryb, w jakim należy umowę wypowiedzieć oraz wyznaczają czas, jaki musi upłynąć , aby wypowiedzenie nabrało skuteczności prawnej. Możliwość wypowiedzenia umowy jest najczęściej ograniczona w tym sensie, ze prawo założenia odpowiedniej notyfikacji mają strony dopiero po upływie jakiegoś czasu obowiązywania umowy. Klauzule dotyczące wypowiedzenia wiążą strony. Jeśli chodzi o kompetencję świadczenia woli państwa w kwestii wypowiedzenia umowy, obowiązują podobne reguły, co w odniesieniu do kompetencji wyrażania zgody na związanie się umową. Konwencja wiedeńska wymaga, by dokument wypowiedzenia był podpisany przez głowę państwa, szefa rządu lub ministra sprawie zagranicznych. W prawie międzynarodowym nie obowiązuje zasada, że ten organ może tylko skutecznie wypowiedzieć umowę, który ja w imieniu państwa zawarł.

3. Przyczyny wygaśnięcia umowy międzynarodowej nie przewidziane w jej postanowieniach.

Zgodna wola wszystkich stron umowy.

Nie ma takiej umowy, której wszystkie jej strony, zgodną wolą, nie mogłyby uznać za wygasłą. Strony mogą to uczynić w każdym czasie i prawo międzynarodowe nie stawia w tym względzie żadnych ograniczeń. Ważne jest, by była to wola wszystkich stron. Logicznym uzupełnieniem tej reguły jest uznanie prawa wypowiedzenia i wycofania się z tej umowy. Konwencja wiedeńska przewiduje obie możliwości, wymagając jednak od stron traktatu uprzedniej konsultacji ze wszystkich umawiającymi się państwami. Zgoda stron może być oświadczona w sposób wyraźny lub wyrażana w sposób dorozumiany. Obie formy wyrażenia zgody dopuszcza postanowienia art.54 lit.b. Konwencja wiedeńska formułuje je w art.57 dotyczącym zawieszania działania traktatu na podstawie jego postanowień lub za zgoda stron. Na uwagę zasługują specyficzne dla zawieszenia reguły wyrażone art.58 zezwalającym na zawieszenie działania traktatu wielostronnego w drodze porozumienia tylko między niektórymi stronami. Poza sytuacją, gdy możliwość takiego zawieszenia jest przewidziana w traktacie, możliwe jest ono również wówczas, gdy nie zakazuje go traktat, a zawieszenie nie wpływa na prawa i obowiązki wynikające z traktatu dla innych stron oraz nie jest niezgodne z przedmiotem i celem traktatu.

Całkowite wykonanie umowy.

Umowa, której przedmiotem jest ustalenie określonych reguł działania czy postępowania na przyszłość, nigdy nie jest wykonana. Umowy zbliżone do kontraktu kupno-sprzedaż, dotyczące zapłacenia odszkodowania, restytucji mienia oraz np. umowy, na mocy których państwa poddają określony spór rozstrzygnięcia przez trybunał arbitrażowy czy sąd międzynarodowy. Ulegają całkowitemu wykonaniu w określonym czasie i i dalsze ich trwanie nie ma uzasadnienia. Jak się wydaje, umowy te można uznać za wygasłe po ich całkowitym wykonaniu.

Zniknięcie podmiotu - strony umowy.

Zniknięcie podmiotu umowy można rozumieć dwojako: w sensie fizycznym oraz w sensie prawnym. W pierwszym przypadku umowa wygaśnie, w drugim natomiast, choć w zasadzie prawa i obowiązki takiego podmiotu automatycznie wygasną. Konwencja wiedeńska pozostawia te zagadnienia poza zakresem swych postanowień.

Zniknięcie podmiotu prawa.

Trwałe zniknięcie przedmiotu umowy powoduje automatycznie jej wygaśnięcie. Umowa traci rację bytu w sposób trwały, niezależnie od woli jej stron i automatycznie wygasa. Taką obiektywnie łatwą do ustalenia przyczynę wygaśnięcia umowy należy odróżnić od trwałej niemożności wykonania umowy. Konwencja wiedeńska nie odróżnia zniknięcia przedmiotu umowy od trwałej niemożności wykonania umowy, uregulowanej w art.61.

Zasadnicza zmiana okoliczności.

Doktryna streszcza się w prawie żądania, by uznać za wygasłą umowę w powołaniu się na zasadniczą zmianę okoliczności istniejących w czasie jej zawierania. Istotą doktryny, która wywodzi się z prawa rzymskiego i występuje w prawie zobowiązań wielu państw, jest uznanie, że każdą umowę zawierają państwa w określonych okolicznościach. Państwa w praktyce niejednokrotnie bądź wyraźnie, bądź pośrednio powoływały się na tę klauzulę. Doktryna rebus sic stantibus z jednej strony wychodzi naprzeciw potrzebom wynikającym z rozwoju stosunków międzynarodowych, zapewniając możliwość dostosowania stosunków traktatowych do nowych warunków i okoliczności. Z drugiej strony jednak ogranicza ona niewątpliwie zasadę pacta sunt servanda, wpływając na zmniejszenie stabilności stosunków traktatowych. Przed koniecznością pogodzenia tych dwóch sprzecznych tendencji stanęły państwa na konferencji wiedeńskiej, gdy przyszło sformułować odnośne postanowienia konwencji o prawie traktatów. Postanowienie to ujęto w art.62 , ściśle ograniczając możliwość stosowania tej przyczyny położenia kresu traktatowi. Państwo nie może więc powołać się na zasadniczą zmianą okoliczności, jako na podstawę żądania, by uznać traktat za wygasły, chyba że jednocześnie spełnione zostaną następujące warunki:

- zmiana dotyczy okoliczności istniejących w czasie zawierania traktatu, i to takich, które stanowią istotną podstawę zgody stron na związanie się traktatowi

- zmiany takiej strony nie przewidywały

- zmiana ta ma charakter zasadniczy w tym sensie, że w jej wyniku radykalnie przekształca się zakres obowiązków wynikających z traktatu

Nie zawsze jednak wystąpienie takiej kwalifikowanie zmiany okoliczności daje państwu podstawę żądania, by traktat uznać za wygasły. Konwencja przewiduje dwojakiego rodzaju ograniczenie stosowalności klauzuli rebus sic stantibus. Po pierwsze, państwo nie może się na nią powołać w przypadku, gdy chodzi o traktat ustanawiający granicę. Po drugie, na zasadniczą zmianę okoliczności nie może powołać się strona, która sama tę zmianę spowodowała, działając przy tym sprzeczny z prawem międzynarodowym obowiązującym między stronami. Prawo powołania się na zasadzie zmianę okoliczności nie jest prawem, z którego państwo może skorzystać w czasie nie oznaczonym, wówczas kiedy będzie mu to wygodnie uczynić. Konieczność zapewnienia stabilizacji stosunków umownych spowodowała, iż w konwencji przewidziano możliwość utraty przez państwo tego prawa w sytuacji, gdy po uzyskaniu wiadomości o nastąpieniu zasadniczej zmiany okoliczności zgodziło się bądź wyraźnie, bądź w sposób dorozumiany, by utrzymać obowiązującą moc traktatu.

Naruszenie umowy przez partnera.

naruszenie umowy przez partnera daje drugiej stronie umowy podstawę do żądania, by uznać umowę za wygasłą. Zgodnie z art.60 konwencji wiedeńskiej, tylko istotne naruszenie traktatu daje podstawę do takiego żądania. Pojęcie istotnego naruszenia traktatu konwencja sprecyzowała jako nie przewidziane w niej odrzucenie traktatu lub naruszenie takiego postanowienia traktatu, które jest istotne dla osiągnięcia przedmiotu i celu traktatu. W przypadku, gdy naruszenie dotyczy traktatu wielostronnego, pozostałe strony mogą, w drodze jednomyślnego porozumienia, uznać traktat-w całości lub w części- za wygasły lub zawiesić jego działanie bądź w stosunku do państwa naruszającego traktat, bądź między wszystkimi stronami. W przypadku traktatu dwustronnego, naruszenie nie daje drugiej stronie uznania traktatu za wygasły. Państwo, którego narusza umowę, może podjąć środki odwetowe. Środki odwetowe mogą mieć charakter retorsji, lub charakter represaliów. W szczególności państwo poszkodowane może odmówić stosowania umowy. Prawo do podjęcia działań o charakterze represaliów istnieje obok prawa domagania się należnego odszkodowania za wszelkie szkody, jakie wynikły z naruszenia zobowiązań umowy. Państwo może utracić prawo skorzystania z przewidzianej podstawy położenia kresu umowie. W myśl art.45 konwencji, państwo nie może powołać się na naruszenie traktatu przez partnera, jeśli po dowiedzeniu się o odnośnym fakcie lub faktach bądź wyraźnie, bądź w sposób dorozumiany zgodziło się na utrzymanie traktatu w mocy. Nie można powołać się na istotne naruszenie traktatu jako na przyczynę jego wygaśnięcia, czy nawet tylko zawieszenia jego działania, jeśli naruszenie dotyczy postanowień chroniących prawa człowieka, które są sformułowane w traktatach o charakterze humanitarnym.

Trwała niemożność wykonywania umowy.

Zgodnie z art.61 konwencji wiedeńskiej, strona traktatu może powołać się na niemożność wykonania traktatu jako na podstawę żądania, by uznać go za wygasły lub wycofać się z niego. Niemożność wykonania musi być trwała; musi wynikać z trwałego zniknięcia lub zniszczenia przedmiotu, który jest niezbędny dla wykonania traktatu. Konwencja wiedeńska wprowadza ograniczenia w stosowaniu tej podstawy wygaśnięcia traktatu. Mianowicie nie może powołać się na nią strona, która sama, przez swe nielegalne postępowanie, doprowadziła do powstania takiej sytuacji, a więc spowodowała trwałe zniszczenie przedmiotu niezbędnego do wykonania traktatu.

Niezgodność z nowo powstałą normą imperatywną.

Konsekwentnym uzupełnieniem normy uznającej, ze nie ważny jest traktat sprzeczny z normą imperatywną jest norma uznająca, że traktat sprzeczny z taką normą powstałą w czasie obowiązywania traktatu jest również nie ważny i wygasa. Sposób, w jaki sformułowano to postanowienie, sugeruje, że jest to przyczyna powodująca automatyczne wygaśnięcie umowy, nie zaś tylko podstawa domagania się, by uznać umowę za wygasłą. Sprzeczność z nowo powstałą normą imperatywną jest nie tylko przyczyna wygaśnięcia umowy, ale również jej nieważności. Jest to jedyna sytuacja, w której splatają się nie ważność z wygaśnięciem umowy. Skutki tej sytuacji reguluje konwencja wiedeńska w odrębnym postanowieniu.

Wypowiedzenia umowy nie przewidziane w jej postanowieniach.

Zagadnienie dopuszczalności wypowiedzenia umowy, która nic na ten temat nie stanowi, jest jedna z trudniejszych i bardziej kontrowersyjnych kwestii związanych z wygaśnięciem umowy międzynarodowej. Zdaniem niektórych autorów, w takim przypadku wypowiedzenie umowy nie jest w ogóle możliwe, chyba że zgodzą się na to wszystkie strony umowy. Inna interpretacja godzi w zasadę pscta sunt servand. Są jednakże i autorzy, którzy twierdzą, że wypowiedzenie umowy jest jednym z praw państwa wynikających bezpośrednio z jego suwerenności i że prawo to nie może być ograniczone. Konwencja wiedeńska jako ogólną regułę ustaliła niedopuszczalność wypowiedzenia traktatu w takim przypadku. Przewidziała jednak pewne wyjątki. Można uznać wypowiedzenie za możliwe gdy:

-ustalono, ze strony traktatu dopuściły taką możliwość

-taka możliwość można domniemywać z charakteru traktatu

Przykładem umów, których charakter pozwala domniemywać prawa do wypowiedzenia, są m.in. przymierza, umowy handlowe oraz statuty organizacji międzynarodowych. Przykładem umów, które z natury swej wypowiedzenie nie podlegają, są umowy zawarte na określony czas, umowy kodyfikujące prawo międzynarodowe oraz traktaty graniczne. W myśl art.56 konwencji, państwo musi przynajmniej na 12 miesięcy przed dokonaniem wypowiedzenia poinformować o swym zamiarze pozostałe strony traktatu. Wypowiedzenie będzie skuteczne, jeśli inne strony na to się zgodzą.

Wygaśnięcie wskutek zawarcia późniejszej umowy.

Może się zdarzyć, że państwa zawrą umowę, która jest w oczywisty sposób nie do pogodzenia z umową wcześniej przez nią zawartą. Jakkolwiek w umowie późniejszej nie ma wyraźnego postanowienia uchylającego wcześniej zawartą umowę, należy przyjąć, że zamiarem państw jest położenie kresu wcześniejszej umowie. Warunkiem wygaśnięcia umowy w takiej sytuacji jest tożsamość stron obu umów lub zawarcie późniejszej umowy przez wszystkie strony umowy wcześniejszej. Konwencja wiedeńska przewiduje taką możliwość w art.59. Postanowienie to wymaga, by oba traktaty dotyczyły tego samego przedmiotu: by było jasne, że zamiarem stron jest uregulowanie danego zagadnienia przez traktat późniejszy; by niezgodność między obu traktatami uniemożliwiła ich jednoczesne stosowanie.

ROZDZIAŁ VII - SUKSESJA PAŃSTW W ODNIESIENIU DO UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH.

1. Zagadnienia ogólne.

Struktura społeczności międzynarodowej uległa i nadal ciągłym przemianom najróżniejszego rodzaju. Przekształcają się państwa, zmienia się władza i terytorium. Niektóre państwa w ogóle przestają istnieć, powstają nowe. Czasy współczesne są okresem obfitującym. Zmiany w obrębie społeczności międzynarodowej, polegające na objęciu suwerenności przez państwo na terytorium , które podległo suwerenności innego państwa, stwarzają sytuacje określoną w prawie międzynarodowym mianem sukcesji państw. Pojęcie „sukcesji państw” jest bardzo szerokie. Obejmuje ono swym zakresem najróżniejsze zjawiska, mające zupełnie odmienny charakter zarówno z politycznego, jak i prawnego punktu widzenia. Pod to pojęcie podpadają: cesja; powstanie lub rozpad federacji, secesja będąca wynikiem rewolucji lub zmian stopniowych. Jedną z istotniejszych kwestii w świetle prawa międzynarodowego, które w sytuacjach sukcesji należy rozstrzygnąć, jest ustalenie, czy i w jakim zakresie następuje wówczas pojęcie praw i obowiązków przez państwo-sukcesora. Normy dotyczące konsekwencji prawnych sukcesji skodyfikowano w ramach ONZ w dwóch odrębnych konwencjach: konwencji wiedeńskiej o sukcesji państw w odniesieniu do traktatu z 1978 r. oraz konwencji wiedeńskiej o sukcesji państw w odniesieniu do własności państwowej, archiwów i długów z 1983 r. Postanowienia konwencji z 1978 r. w mniejszym stopniu kodyfikują istniejące normy prawa zwyczajowego, niż dają wyraz postępowemu rozwojowi prawa międzynarodowego. Wiąże się to z faktem, że treść norm prawa zwyczajowego w tej dziedzinie jest, niejako z natury rzeczy, niejasna. Sukcesja państw następuje zwykle w okolicznościach cechujących się dużym stopniem napięcia politycznego. Co więcej, każdy niemal przypadek sukcesji ma miejsce w sobie tylko właściwym kontekście. Konwencja zawiera odniesienia do regulacji ustalonej w konwencji wiedeńskiej o prawie traktatu z 1969 r. We wstępie konwencja z 1978 r. stwierdza mianowicie, że do spraw traktatów innych niż wynikające z sukcesji mają zastosowanie norm prawa zwyczajowego wyrażone w konwencji z 1969.kOnwencja dotyczy skutków sukcesji państw, która nastąpiła zgodnie z prawem międzynarodowym , a formułuje normy regulujące cztery zasadnicze kwestie: sukcesje w odniesieniu do reżimów terytorialnych ustanowionych w traktatach ( art.. 11 i 12), sukcesję w odniesieniu do części terytoriów (art.. 15), powstanie nowego państwa niepodległego (art. 16-30) oraz zjednoczenie i podział (art. 31-38). Omówimy je kolejno.

2. Reżimy terytorialne ustanowione w traktatach.

W doktrynie prawa międzynarodowego i praktyce państw od dawna wyodrębniono kategorię umów międzynarodowych, których treścią jest stworzenie pewnej trwałej sytuacji prawnej, ściśle związanej z danym terytorium. Umowy te określone są mianem realnych, zlokalizowanych lub terytorialnych. Zgodnie z powszechnie utrwalonym poglądem, sukcesja państw nie przerywa stosowania umów tego rodzaju na terytorium, którego status umowy te regulują. W rezultacie na państw-sukcesora przechodzą automatycznie umowy terytorialne jako całość lub te ich postanowienia, który tworzą szczególny reżim terytorialny.

Reżimy graniczne.

Konwencja z 1978 r. potwierdza zasadę trwałości granic państwowych ustanowionych w traktatach w art. 11, zatytułowany „Reżimy graniczne”. Stanowi on, że „sukcesja państw, jako taka, nie narusza a) granicy ustanowionej przez traktat , ani b) obowiązków i praw ustanowionych przez traktat i dotyczących reżimu granicy”. Zasadę trwałości granic wspiera art. 62 ust. 2 lit.a konwencji wiedeńskie o prawie traktatów z 1969 r., wykluczający możliwość powołania się na zasadniczą zmianę okoliczności jako na podstawę położenia kresu traktatów granicznych.

Inne reżimy terytorialne.

Podobnie uregulowane w konwencji z 1978 r. sprawę szczególnych reżimów terytorialnych. Artykuły 12 zatytułowany „Inne reżimy terytorialne” potwierdza zasadę trwałości ustaleń traktatowych o charakterze zlokalizowanym. Zgodnie z tym postanowieniem, ustalenia takie, jeśli są „pomyślane jako przywiązane do danego terytorium” , polegają Sukcesji ipso iure. Postanowienie to dotyczy zarówno ustaleń traktatowych na rzecz określonego terytorium innego państwa, jaki i ustaleń traktatowych na rzecz grupy państw lub wszystkich państw. Spod działania zasady trwałości reżimu terytorialnych wyłączono obowiązki wynikające z traktatów ustanawiających bazy wojskowe na obcych terytoriach. Traktaty te tworzą zobowiązania o charakterze politycznym , a nie terytorialnym.

3. Sukcesja dotycząca części terytorium (cesja).

Przyjęcie części terytorium jednego państwa przez inne państwo określa się mianem cesji. W przypadku cesji oba państwa zachowują swoją tożsamość; zmianie ulegają tylko ich granice. Sukcesją traktatów rządzi wówczas zasada przesuwalności granic traktatowych. Zasada przesuwalności granic traktatowych jest mocno utrwalona w praktyce państw i jej sformułowanie w art. 15 konwencji wiedeńskiej z 1978 r. Od zasady tej konwencja przewiduje dwa wyjątki, również od dawna ustalone w praktyce państw. Pierwszy dotyczy, których zastosowanie do nowego terytorium byłoby niezgodne z ich przedmiotem i celem. Drugi wyjątek obejmuje traktaty, których zastosowanie do nowego terytorium radykalnie zmieniłoby warunki ich stosowania. Tak więc oba wyjątkowe przypadki dotyczą tylko traktatów państwa- sukcesora. Należy dodać , że spod działania zasady przesuwalności granic traktatowych wyjęte są reżimy graniczne i inne reżimy terytorialne, zgodne z art. 11 i 12 konwencji.

4. Sukcesja dotycząca nowych państw niepodległych.

Pojęcie nowego państwa niepodległego jest zdefiniowane w art.2 ust.1 lit.f konwencji wiedeńskiej z 1987 r. Praktyka nowych państw niepodległych w okresie rozpadu systemu kolonialnego charakteryzowała się dużą różnorodnością. Niektóre państwa zawierały z byłą metropolią umowy sukcesyjne, w których regulowały problemy sukcesji traktatów. Nowe państwa niepodległe oparły się w swej praktyce sukcesyjnej na różnych doktrynach, w szczególności: tabula rasa, prawo wyboru, kontynuacja z prawem wypowiedzenia oraz prawa do namysłu. Doktryna tabula rasa przyjmuje, że wyzwolenie jakiegoś terytorium i powstanie nowego, suwerennego państwa stwarza sytuację tabula rasa -czystej tablicy: nowe państwo z mocy prawa nie jest związane poprzednio obowiązującymi na tym terytorium umowami międzynarodowymi, nie dziedziczy żadnych zobowiązań umowy. Doktryna tabula rasa ma mocno ustaloną tradycję. Zgodnie z doktryną prawa wyboru, nowe państwo niepodległe ma prawo zdecydować, jakie umowy chce utrzymać w mocy. W praktyce doktryna ta stosowana była jako reguła jedynie w odniesieniu do umów wielostronnych. Doktryna konstytucji z prawem wypowiedzenia opiera się na założeniu, że między nowym państwem a państwem poprzednikiem zachodzi ogólna sukcesja, z ty6m jednakże, że zarówno nowemu państwu, jak i innym stronom każdej umowy przysługuje prawo jej wypowiedzenia. Takie rozwiązanie było krytykowane jako niezgodne z prawem do samostanowienia. Doktryna prawa do namysłu zbliżona jest do doktryny kontynuacji z prawem do wypowiedzenia. W praktyce została zastosowana po raz pierwszy przez Tanganikę i od nazwiska przywódcy tego państwa zwana jest doktryną Nyerere. Państwo to w deklaracji skierowanej w 1961 r. do Sekretarza Generalnego ONZ stwierdziło, że jest gotowe uznać na zasadzie wzajemności obowiązujące przez dwa lata od dnia uzyskania niepodległości wszystkie umowy dwustronne. Doktryna ta miała istotne zalety. Wprowadziła rozróżnienie reguł dotyczących umów dwustronnych i umów wielostronnych. Co więcej, uwzględniała interesy nie tylko nowego państwa, lecz również innych państw będących stronami umów, których sukcesję należało rozstrzygnąć. Cztery przedstawione stanowiska nie obejmują bynajmniej praktyki wszystkich nowych państw niepodległych. Co więcej, nie tylko praktyka ta była ogromnie zróżnicowana, ale i stanowisko jednego państwa trudne było często do określenia. Zgodnie zart.16 konwencji, nowe państwo niepodległe nie ma obowiązku przejęcia traktatów państwa-poprzednika, nie dziedziczy automatycznie, z mocy prawa, zobowiązań traktatowych zaciągniętych przez państwo uprzednio sprawujące zwierzchnictwo nad danym terytorium. Tak więc konwencja uznaje, że nowe państwo niepodległe ma jednak prawo przejęcia zobowiązań państwa- poprzednika. Nowe państwo może przyjąć traktaty wielostronne w drodze aktu jednostronnego, notyfikując taki zamiar depozytariuszowi traktatu na piśmie. Uczestnictwo nowego państwa w traktatach wielostronnych nie zależy więc od stanowiska innych państw będących stronami tych traktatów. W okresie między powstawaniem nowego państwa a złożeniem notyfikacji o sukcesji uznaje się, że działanie traktatów wielostronnych państwa-poprzednika jest zawieszone. Jeśli chodzi o traktaty dwustronne, konwencja przyjęła zasadę sukcesji kontraktualnej. Nowe państwo niepodległe może wykonać swe prawo przyjęcia zobowiązań traktatowych państwa-poprzednika tylko za zgodą drugiej strony traktatu. Uzgodnienie sukcesji może być wyraźne lub dorozumiane, a więc wynikające z postępowania obu państw. Do sukcesji traktatów przez nowe państwa niepodległe mają w pełni zastosowanie postanowienia przewidujące sukcesję ipso iure ustaleń dotyczących granic i innych reżimów terytorialnych w myśl art.11 i 12 konwencji.

5. Sukcesja w przypadkach zjednoczenia i podziału państwa.

Zjednoczenie i podział państw są zjawiskami, które nie mają charakteru przejściowego. Z tego względu postanowienia konwencji wiedeńskiej z 1978 r. regulujące sukcesję traktatów w tych sytuacjach maja istotne normatywne znaczenie.

Zjednoczenie państw

W przeszłości do zjednoczenia państw dochodziło zarówno w wyniku podboju, jak i dobrowolnego zjednoczenia dwóch lub więcej państw. Konwencja wiedeńska z 1978 r. skodyfikowała ta ogólna regułę w art.31. Stanowi on, że w przypadku zjednoczenia dwóch lub więcej państw obowiązuje reguła kontynuacji ipso iure, a więc reguła automatycznej sukcesji w odniesieniu do traktatów wiążących poprzednio istniejące państwa. Nowo powstałe państwo-sukcesor staje się automatycznie związane z traktatami państw-poprzedników, z wyjątkiem sytuacji gdy: „a)państwo-sukcesor i inne państwo-strona lub państwa -strony uzgodnią inaczej lub b) z traktatu lun innych ustaleń wynika, że stosowanie traktatu w odniesieniu do państwa- sukcesora byłoby niezgodne z jego przedmiotem i celem lub radykalnie zmieniłoby warunki działanie traktatu”. W przypadku zjednoczenia państw kontynuacja traktatów ipso iure jest terytorialnie ograniczona. Traktaty przyjęte przez państwo-sukcesora nie rozciągają się automatycznie na całe jego terytorium. W określonych przypadkach jednakże państwo-sukcesor może rozciągać działanie przyjętego traktatu na całe terytorium. W przypadku traktatów wielostronnych o charakterze otwartym wystarcza jednostronna notyfikacja państwa-sukcesora, chyba że takie stosowanie byłoby niezgodne z przedmiotem i celem traktatu lub radykalnie zmieniłoby warunki jego działania.

Podział państwa

Podział państwa może przybrać dwie podstawowe formy: rozpadu lub secesji. Państwo, które uległo rozpadowi, przestaje istnieć; w jego miejsce powstają nowe. Secesja polega na oddzieleniu się części terytorium i utworzenie się na nim nowego państwa. W wyniku secesji, obok nowego lub nowych państw, nadal istnieje państwo-poprzednik. W przeszłości w przypadku rozpadu regułą było przejęcie zobowiązań traktatowych państwa - poprzednika przez nowo powstałe państwa; w przypadku secesji nowe państwo nie uznawało się za związane umowami państwa macierzystego., zaś państwo macierzyste, zachowując swą identyczność, związane było nadal wszystkimi umowami na okrojonym terytorium. Konwencja wiedeńska z 1978 r. nie czyni różnicy między rozpadem państwa a secesją. Na konferencji wiedeńskiej postanowiono, że do wszystkich przypadków podziału państwa zostanie przyjęta reguła kontynuacji zobowiązań traktatowych ipso iure. Spod działania tej reguły wyłączony jest przypadek powstania państwa w wyniku dekolonizacji. W myśl konwencji traktaty obowiązujące państwo, które uległo podziałowi, stają się wiążące dla państwa lub państw utworzonych w wyniku rozpadu lub oderwania się części terytorium oraz pozostają w mocy dla państwa-poprzednika, jeśli ono nadal istnieje. Od tej ogólnej reguły automatycznej kontynuacji zobowiązań traktatowych przewidziano trzy wyjątki. Po pierwsze, reguła nie ma zastosowania, jeśli zainteresowane państwa uzgodnią inaczej. Po drugie, traktaty, które obowiązywały tylko na części terytorium państwa-poprzednika, obowiązują tylko państwo, które na tym terytorium sprawuje aktualnie władzę. Po trzecie, spod działania tej reguły wyjęte są traktaty, których stosowanie w nowej sytuacji byłoby sprzeczne z ich przedmiotem i celem lub radykalnie zmieniłoby warunki ich działania.

Najnowsza praktyka państw

W praktyce ostatnich lat normy sformułowane w konwencji, dotyczące zjednoczenie i podziału państw, znalazł odbicie tylko w ograniczonym zakresie. W przypadku zjednoczenia Niemiec, które dokonało się 3 października 1990 r., problemy sukcesji traktatów rozwiązano w dwóch umowach międzynarodowych zawartych między oboma państwami niemieckimi. Traktat o zjednoczeniu z 31 sierpnia 1990 r. odstępuje od norm wyrażonych w konwencji z 1978 r. Daje wyraz stanowisku Republiki Federalnej Niemiec, iż nowo powstałe państwo jest jej kontynuacją. Drugą umową jest traktat o ostatecznym uregulowaniu z 12 września 1990 r., który, obok obu państw niemieckich, został zawarty również przez cztery mocarstwa ( Francję, USA, Wielką Brytanię i Związek Radziecki), kładąc kres uprawnieniom i zobowiązaniom tych państw wobec Niemiec, w tym również wszystkich odnośnym porozumieniom między nimi. W nocie skierowanej do Sekretarza Generalnego ONZ w dniu zjednoczenia Niemiec poinformowały, powołując się na postanowienia traktatu o zjednoczeniu, że zjednoczone państwo niemieckie przyjmuje wszystkie zobowiązania traktatowe obowiązujące RFN, których depozytariuszem jest Sekretarz Generalny ONZ, zastrzegając jednak konieczność specjalnego porozumienia co do sukcesji w odniesieniu do umów obowiązujących jedynie NRD. Rozpad państwa Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej, jaki dokonał się 1 stycznia 1993 r., doprowadził do powstania dwóch odrębnych państw i zniknięcia poprzednio istniejącego. W notach skierowanych do Sekretarza Generalnego ONZ oba państwa potwierdziły sukcesję wobec wszystkich umów poprzednio wiążących Republikę Federacyjną. W obu notach jest wzmianka o dobrze ustalonych zasadach prawa międzynarodowego, przewidujących takie właśnie rozwiązanie. W przypadku rozpadu Jugosławii w latach 1991-1992, przyjęto podobne reguły: przejęcie przez poszczególne nowo utworzone państwa, tj. Słowenię, Chorwację, Bośnię i Hercegowinę, Jugosławię oraz Macedonię, umów wielostronnych wiążących poprzednio Jugosławię, zaś ustalanie sukcesji umów dwustronnych w drodze uzgodnienia z innymi stronami tych umów. Rozpad Jugosławii uwidacznia, jak trudno jest scharakteryzować przypadki sukcesji. Obecna Jugosławia, tj. Serbia i Czarnogóra, które utworzyły Federacyjną Republikę Jugosławii, uważa się za kontynuatorkę poprzednio istniejącego państwa, tj. Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii. Takie stanowisko nie zostało jednak uznane przez inne państwa, a przede wszystkim nie uznano prawa obecnej Jugosławii do automatycznego przejęcia miejsca dawnej Jugosławii w ONZ. Rozpad Związku Radzieckiego w 1991 r. rodzi szczególnie skomplikowane problemy, bowiem łączy w sobie elementy rozpadu federacji i secesji. Odrębnie należy oceniać sytuację trzech byłych republik nadbałtyckich, Litwa, Łotwa i Estonia, które powstały po I wojnie światowej, zostały anektowane przez Związek Radziecki w 1940 r. Państwa te, odrywając się od Związku Radzieckiego w latach 1990-1991, odzyskały utraconą niepodległość. Ich sytuacja prawna zbliżona jest do nowego państwa niepodległego, które uwalnia się spod narzuconego mu zwierzchnictwa. Państwa te uważają, iż w ich przypadku nastąpi kres nielegalnej okupacji, tak więc nie wiążą ich umowy podpisane przez Związek Radziecki. Uznały jednak, że wiążą je nadal umowy zawarte w okresie ich niepodległości, a więc zawarte przed 1939 r. stanowisko to zaakceptowały inne państwa. Rosja, przy aprobacie społeczności międzynarodowej, uznała się za kontynuatorkę Związku Radzieckiego. Zajęła ona miejsce Związku Radzieckiego w organizacjach międzynarodowych, przede wszystkim w ONZ, stając się jednym z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa posiadających prawo weta. Rosja nie może w pełni wykonywać zobowiązań traktatowych dotyczących delimitacji czy współpracy na obszarze Morza Bałtyckiego, zaciągniętych przez Związek Radziecki, bowiem jej dostęp do tego morza został znacznie ograniczony wraz z odzyskaniem niepodległości przez Litwę, Łotwę i Estonię. Co się tyczy pozostałych republik, nie jest do końca jasne, czy stały się one sukcesorami zobowiązań traktatowych ZSRR w wyniku sukcesji ipso iure. Dawne republiki w dużej mierze przyjęły zobowiązania traktatowe b. Związku Radzieckiego. Dokonało się to jednak nie tyle ipso iure, co w wyniku deklaracji o sukcesji oraz w wyniku dwustronnych porozumień. Państwa te przyjęły umowy dotyczące ogólnej współpracy; nie przyjęły natomiast umów zlokalizowanych, nie dotyczących ich terytorium oraz umów, które w założeniu dotyczyły Związku Radzieckiego jako całości, a nie mają do nich zastosowania. Najnowsza praktyka państw w zakresie podziału państwa nasuwa następujące wnioski. Nowo powstałe państwa nie są jednoznacznie uprawnione do odmówienia przejęcia zobowiązań traktatowych państwa-poprzednika, ale nie są też jasno zobowiązane do przejęcia takich zobowiązań ipso iure. Jakkolwiek wydaje się, iż można mówić o istnieniu domniemania kontynuacji zobowiązań traktatowych, także domniemania wymaga jednak potwierdzenie prze nowo powstałe państwo bądź w formie jednostronnej, bądź dwu- lub wielostronnej. W przypadku umów dwustronnych i umów wielostronnych o ograniczonym zasięgu zasadnicze znaczenie mają porozumienia zawarte między zainteresowanymi państwami. W przypadku powszechnych umów wielostronnych sukcesja zależy od decyzji nowo powstałego państwa.

ROZDZIAŁ VIII - ROZSTRZYGANIE SPORÓW DOTYCZĄCYCH UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH

1. Zagadnienia ogólne

Spory dotyczące umów międzynarodowych podlegają, jak wszystkie spory międzynarodowe, zasadzie pokojowego rozstrzygnięcia. Obowiązek pokojowego załatwiania sporów ciąży na wszystkich podmiotach prawa międzynarodowego z mocy prawa zwyczajowego. Państwa ma swobodę wyboru konkretnego sposobu czy środka załatwiania sporu. Spory międzynarodowe, w tym i dotyczące traktatów, najczęściej rozwiązywane są przez rokowania lub konsultacje, a więc bezpośrednio przez zainteresowane strony. Wada rokowań jako sposobu załatwiania sporów jest możliwość wywarcia nacisku przez silniejszego partnera i doprowadzenie do rozstrzygnięcia krzywdzącego druga stronę. Niekiedy do rokowań dochodzi dopiero dzięki tzw. dobrym usługą państwa czy innego czynnika trzeciego, który skłócone strony potrafi doprowadzić do stołu obrad. Zdarza się, że ów czynnik trzeci nie tylko doprowadza strony do rozmów, ale i w nich aktywnie uczestniczy; mamy wówczas do czynienia z pośrednictwem. Gdy spór dotyczy stanu faktycznego , pomocne może być powołanie międzynarodowej komisji badań. Dalszym krokiem jest powierzenie sporu komisji pojednawczej. Jest to tzw. postępowanie pojednawcze. W rozstrzyganiu sporów, w szczególności dotyczących skutków organizacji międzynarodowych, pomagają stronom organy organizacji międzynarodowych. Strony mogą w końcu poddać spór arbitrażowi lub międzynarodowemu postępowaniu sądowemu, przede wszystkim przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości. Wyrok trybunału arbitrażowemu lub organu sądowego jest dla stron bezwzględnie wiążąca. Państwa mogą dokonać wyboru środka rozstrzygania sporu ex post, po powstaniu sporu, za obopólna zgodą. Dokonują tego zwykle w formie odrębnego porozumienia międzynarodowego, zwanego kompromisem. Mogą jednak również uzgodnić wcześniej sposób postępowania. Uzgodnienie to może mieć charakter dwustronny lub wielostronny. Szczególną formą uzgodnienia wielostronnego jest system obowiązkowej jurysdykcji MTS na mocy art.36 ust.2. Wynika on z jednostronnie zgłaszanych deklaracji o przyjęciu tzw. klauzuli fakultatywnej, ustalającą obowiązkową jurysdykcje Trybunału. System obowiązkowej jurysdykcji MTS opiera się na zasadzie wzajemności. Oznacza to, po pierwsze, że tylko państwa, które przyjęły klauzulę fakultatywna mogą pozywać się wzajemnie przed Trybunałem. Po drugie, z zasady wzajemności wynika prawo państw do powoływania się wzajemnie na zastrzeżenie ograniczające kompetencję Trybunału, sformułowane w swych deklaracjach. Status Trybunału wylicza w art.36 ust.2 „spory prawne”, które państwa mogą poddać obowiązkowej jurysdykcji. Wśród nich wyodrębniono spory dotyczące „interpretacji traktatu”, mimo że wymieniono tam również najogólniejszą kategorię określoną jako spory dotyczące „jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego”. Państwa mogą sformułować uzgodnienia ogólne, tj. nie ograniczone do sporów wynikających z żadnej konkretnej umowy lub szczególne, ograniczone tylko do konkretnej umowy. Niekiedy postanowienia dotyczące rozstrzygania sporów związanych ze stosowaniem i interpretacją danej umowy międzynarodowej są bardzo rozbudowane. Odnośnie postanowienia mogą mieć postać tzw. klauzur arbitrażowych lub sądowych nakładających na państwo obowiązek poddania się przymusowej, tj. uruchamianej na wniosek jednego tylko państwa, procedurze rozstrzygnięcia sporu. Klauzule sądowe obowiązują pod warunkiem wzajemności. Ograniczenia jurysdykcji Trybunału sformułowane w deklaracji państwa, przyjmującej obowiązkową jurysdykcję Trybunału zgodnie z art.36 ust.2 Statutu MTS, nie mają wpływu na klauzule sądowe ustalające obowiązkową jurysdykcję Trybunału w związku ze sporami wynikającymi z interpretacji czy stosowania umowy międzynarodowej, której dotyczą. Klauzule dotyczące rozstrzygnięcia sporów muszą być przez strony umowy respektowane, mimo że jedna z nich kwestionuje ważność umowy lub domaga się uznania umowy za wygasłą lub zawieszoną. Postanowienia dotyczące obowiązkowego rozstrzygania sporów bywają ujęte w odrębnym porozumieniu towarzyszącym umowie; przyjęcie takiego porozumienia nie jest obowiązkowe, ale zależy od swobodnej decyzji stron umowy. Niekiedy przyjęcie klauzuli sądowej zależy od złożenia dodatkowej deklaracji przez umawiające się państwo.

2. Procedura ustalona w konwencji wiedeńskiej z 1969 r.

Procedura rozstrzygania sporów ustalana w konwencji wiedeńskiej z 1969 r. dotyczy wyłącznie kwestii, które mogą powstać w związku z nieważnością, wygaśnięciem lub zawieszeniem działania traktatu, a więc spraw uregulowanych w części V konwencji. Konieczność powiązania postanowień dotyczących nieważności i wygaśnięcia traktatu z przymusową procedurą rozstrzygania sporów sugerowali referenci Komisji Prawa Międzynarodowego. Wydawało się oczywiste, iż państwo zmierzające do uznania traktatu za nieważny czy wygasły nie może jednostronnie podjąć takiej decyzji. Gdy jego roszczenie jest kwestionowane przez inną stronę traktatu, a państwa same nie mogą rozwiązać sporu, muszą poddać się procedurze zapewniającej wiążące je rozstrzygnięcia dokonane przez czynnik bezstronny. Tylko taki system zapewnia należyte zabezpieczenie zasady pacta sunt servanda. Komisja Prawa Międzynarodowego nie poszła jednak tak daleko. W swym ostatecznym projekcie Komisja nie przewidziała przymusowej procedury, czy to arbitrażowej, czy sądowej, poprzestając na odesłaniu stron pozostających w sporze do użycia środków przewidzianych w art..33 Karty Narodów Zjednoczonych. W czasie konferencji wiedeńskiej propozycję tę poparły ówczesne państwa socjalistyczne i państwa trzeciego świata, które od lat konsekwentnie odrzucały jakąkolwiek formę przymusowej procedury rozstrzygania sporów międzynarodowych. Projekt Komisji był natomiast nie do przyjęcia dla państw zachodnich. W rezultacie wokół procedury rozstrzygania sporów rozgorzała bardzo poważna kontrowersja, grożąca fiaskiem całej konferencji. Niemożność uzgodnienia procedury rozstrzygania sporów była jednym z powodów rozłożenia konferencji na dwie sesje, w czasie których nie udało się jednak rozwiązać tej sprawy. Przyjęto mianowicie propozycję grupy państw afroazjatyckich łączącą w formie tzw. package deal spraę rozwiązywania sporów z tzw. zasadą uniwersalizmu. Przyjęta w wyniku kompromisu procedura łączy w sobie elementy przymusowego rozstrzygania sporów z elementami uznania swobody państwa w dokonaniu wyboru środków rozwiązania sporu. Konwencja wymaga, by państwo, które kwestionuje ważność swej zgody na związanie się traktatem bądź ważność traktatu lub zmierza do położenia kresu swego uczestnictwa w traktacie, czy to przez uznanie go za wygasły czy przez wycofanie się z traktatu lub wreszcie zawieszenie jego działania, złożyło odpowiedniej treści notyfikację pozostałym stroną traktatu. W takiej notyfikacji, która musi mieć formę pisemna i pochodzić od kompetentnych organów, państwo przedstawia i uzasadnia swoje roszczenie, wskazując środki, jakie zamierza podjąć w odniesieniu do traktatu. W przypadku, gdy inna strona traktatu sprzeciwia się roszczeniu, państwa mają obowiązek szukać rozwiązania za pomocą środków przewidzianych w art.33 Karty Narodów Zjednoczonych. Konwencja mówi o „szukaniu rozwiązania”, a nie „rozstrzyganiu sporu”. Ujęcie to podkreśla preferencje rozwiązywania konfliktów na tym etapie w drodze dyplomatycznej. Konwencja ustala odrębną procedurę dla sporów związanych z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego i dla innych sporów. W przypadku sporów co do stosowania lub interpretacji postanowień dotyczących nieważności traktatu zawartego z pogwałceniem ius cogens lub wygaśnięcia traktatu sprzecznego z taka normą wykształconą po jej zawarciu, właściwy jest Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, chyba że strony uzgodniły poddanie sporu arbitrażowi. Postępowanie przed Trybunałem ma charakter przymusowy. Dla pozostałych sporów właściwa jest komisja pojednawcza , której dotyczy odrębny załącznik, stanowiący integralną część konwencji. Załącznik ten określa szczegółowo sposób powoływania komisji, jej skład, kompetencje oraz reguły postępowania. Zgodnie z załącznikiem, Sekretarz Generalny ONZ prowadzi listę pojednawców. Wniosek wszczynający postępowanie kierowany jest przez stronę w sporze do Sekretarza Generalnego. W świetle postanowień załącznika nie ulega wątpliwości, że stroną spory może być nie tylko jedno, lecz kilka państw, które jednoczy wspólny interes prawny. Sekretarz Generalny przedkłada spór komisji powołanej następującym trybie:

a)każda ze stron będących w sporze mianuje jednego pojednawcze, posiadającego jej obywatelstwo, czy to z listy pojednawców, czy spoza tej listy, oraz drugiego, nie posiadającego jej obywatelstwa, wybranego z tej listy; mianowania należy dokonać w ciągu 60 dni od otrzymania przez Sekretarza Generalnego odnośnego wniosku;

b)czterech pojednawców w ciągu 60 dni mianuj e piątego, wybranego z listy, który przewodniczy komisji.

Postępowanie przewidziane w załączniku ma charakter typowy dla pojednawczego rozstrzygania sporów, tak jak to ustalono już w konwencjach haskich z 1899 i 1907 r. czy w Akcie Generalnym. Polega ono na wysłuchaniu obu stron, zbadaniu roszczeń i sprzeciwów, ustaleniu faktów i ocenieniu ich w świetle prawa. Za zgodą stron komisja może zaprosić inne strony traktatu do wyrażenia swych poglądów w badanej sprawie. Priorytetem komisji jest ułatwienie stronom polubownego załatwienia sporu. Komisja przedstawia stronom propozycje zmierzające do tego celu i może wskazywać stronom na środki, które pomogą osiągnąć ten cel. Komisja sama decyduje o swojej procedurze. Postanowienia komisji nie są dla stron wiążące. Konwencja nie daje odpowiedzi na pytania, co dzieje się wówczas, gdy strony sporu nie zastosują się do zaleceń komisji pojednawczej i nie dojdzie do polubownego załatwienia sporu. Trudno przyjąć, by zalecenia komisji nie miały żadnych skutków prawnych. Jeśli dojdzie do postępowania arbitrażowego lub sądowego, na państwie kwestionującym ustalenie komisji będzie spoczywać ciężar dowodu, że ustalenia te są błędne. Koszty postępowania pojednawczego pokrywane są z budżetu ONZ. Wyraziło na to zgodę Zgromadzenie Ogólne ONZ w rezolucji 2534. przyjętej w 1969 r. do tej pory nie doszło do uruchomienia procedury ustalonej w konwencji.

3. Procedura ustalona konwencji wiedeńskiej o sukcesji państw z 1978 r.

Postanowienie dotyczące rozstrzygania sporów stały się znów przedmiotem konfrontacji między ówczesnymi państwami socjalistycznymi i trzeciego świata, a państwami zachodnimi podczas konferencji kodyfikacyjnej w sprawie sukcesji państw w odniesieniu do traktatów (1977-1978). Rozstrzygania sporów dotyczy część VI konwencji oraz załącznik, stanowiący integralną część konwencji. Odnośne postanowienia mają zastosowanie wyłącznie do sporów dotyczących interpretacji lub stosowania samej konwencji. Na stronach konwencji będących w sporze ciąży obowiązek poszukiwania jego załatwienia przede wszystkim w drodze konsultacji i negocjacji. Konwencja zawiera również klauzulę fakultatywną pozwalającą stronom przyjąć, na zasadzie wzajemności, obowiązkową jurysdykcje Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości lub obowiązkową procedurę arbitrażową w odniesieniu do sporów dotyczących interpretacji lub stosowania konwencji. Postanowienia konwencji dotyczące rozstrzygania sporów mają charakter wyłącznie pomocniczy.

4. Procedura ustalona w konwencji wiedeńskiej z 1986 r.

Konwencja wiedeńska z 1986 r. przyjęła procedurę rozstrzygania sporów analogiczną do takiej procedury ustalonej w konwencji z 1969r. wprowadzając jedynie zmiany łączące się z faktem, że stronami sporu mogą być nie tylko państwa, ale i organizacje międzynarodowe. Zgromadzenie Ogólne ONZ, pomne trudności towarzyszących uzgodnieniu postanowień dotyczących rozstrzygania sporów w czasie konferencji wiedeńskiej w latach 1968-1969, zaleciło w rezolucji 39/86 z 1984 r. przeprowadzenie konsultacji w tej sprawie jeszcze przed rozpoczęciem konferencji kodyfikacyjnej. Komisja Prawa Międzynarodowego początkowo proponowała, by spory w związku z naruszeniem normy o charakterze ius cogens były poddane przymusowej procedurze arbitrażowej przewidzianej w załączniku, chyba że strony uzgodniły inną procedurę arbitrażową. Inne spory miały podlegać przymusowej procedurze pojednawczej. Projekt ten, okazał się nie do przyjęcia dla wielu państw. Tak jak w konwencji wiedeńskiej z 1969 r. procedura dotyczy tylko rozstrzygania sporów w związku z nieważnością, wygaśnięciem, wypowiedzeniem lub zawieszeniem stosowania traktatu. Zachowano również rozróżnienie postępowania w przypadku sporów w związku z naruszeniem normy ius cogens i w przypadku innych sporów. Spory dotyczące stosowania lub interpretacji art.53 lub 64, poddane są obowiązkowej jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, chyba że strony zgodzą się na postępowanie arbitrażowe. Spory tego rodzaju, jeśli ich strona jest organizacja międzynarodowa, podlegają rozstrzygnięciu przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w formie opinii doradczej, chyba że strony zgodzą się na postępowanie arbitrażowe. Pozostałe spory, a więc spory nie związane z normą ius cogens , podlegają, tak jak ustalono to i w konwencji z 1969r. , postępowaniu pojednawczemu. Sprawy związane z tym postępowaniem uregulowano w załączniku do konwencji w sposób identyczny do ustalonego w załączniku konwencji wiedeńskiej z 1969 r. Procedura rozstrzygania sporów przewidziana w konwencji z 1986r, ma, podobnie jak procedura przewidziana w konwencji z 1969 r., charakter jedynie pomocniczy w stosunku do zobowiązań wynikających dla państw i organizacji międzynarodowych z innych uzgodnień dotyczących rozstrzygania sporów.

---