Żydzi i stosunki polsko - żydowskie od oświecenia do współczesności.
Żydzi jako bohaterowie powieści są obecni w literaturze polskiej od dość dawna. Różnie prezentował się ich wizerunek na przestrzeni wieków. Różnorodne też były stosunki polsko - żydowskie.
Po raz pierwszy postać Żyda możemy spotkać w "Panu Tadeuszu" Mickiewicza. Bohaterem tym jest Jankiel - właściciel karczmy. Darzony jest on szacunkiem okolicznej szlachty. Pozycję swoją zawdzięcza umiejętności gry na cymbałach. Z jego muzyki płynie głęboki patriotyzm i miłość do Polski. Czuje się on Polakiem, czemu daje wyraz swoją postawą.
Zupełnie inaczej przedstawieni zostali oni w "Lalce". Przykładem jest tu postać Szlangbauma. Ukazany jest on jako stereotypowy Żyd - kupiec, dbający tylko o zyski i własne interesy. Wszyscy odnoszą się do niego z dystansem, pogardą. Przejawia się to w ogólnym niezadowoleni z przejęcia przez niego sklepu. Podobnie jest z młodym Szlangbaumem, który pracuje w sklepie Wokulskiego. Inni subiekci naśmiewają się z niego, traktują jako istotę gorszą. Autor jednak zauważa też ich dobre cechy. Żydzi dużą wagę przywiązują do rozwoju umysłowego. Podczas spotkań rozwiązują zagadki, studiują mądre księgi. To właśnie ciężkiej pracy i brakowi rozrywki zawdzięczają swoje majątki. Jednakże w swoim działaniu ograniczają się tylko do pracy i nauki, przez co nie są rozumiani i wyśmiewani. Inna sprawą jest to, że wtedy zawód kupca był wyszydzany gardzono nim. Częściowo z tego bierze się stosunek Polaków do Żydów.
Taki wizerunek Żydów utrzymywał się dość długo w literaturze. Dopiero wiek XX przyniósł zmiany w tym względzie. II wojna światowa zmieniła nastawienie ludzi do społeczności żydowskiej. Dopiero po prawie całkowitej zagładzie tego narodu zaczęli być oni postrzegani jako równouprawnieni ludzie. Wspólne losy dziejowe spowodowały znaczne poprawienie się stosunków polsko - żydowskich.
Przykład na to znajdziemy w utworze pt. "Zdążyć przed Panem Bogiem" Hanny Krall. Bohaterem jest Żyd - Marek Edelman. Przeżył on wojnę i likwidację getta warszawskiego. Żydzi są tu ukazani jako zwyczajni ludzie. Mają wady, ale i zalety. W obliczu śmierci walczą z okupantem. W tej walce wydatnie pomagają im Polacy. Dostarczają pieniądze, broń, walczą ramię w ramię z powstańcami. Udzielają oni też schronienia zbiegom z getta. Nie wszyscy jednak robią to bezinteresownie. Żydzi i Polacy stanowią w czasie wojny równouprawnione grupy społeczne, nie dla Niemców, które się wzajemnie przenikają i wspomagają. Po wojnie Żydzi normalnie funkcjonują w Polsce. Pracują zawodowo, jak główny bohater, poświęcając się dla nauki. Są oni szanowani, a wręcz heroizowani, za bohaterską postawę w czasie wojny i likwidacji getta w Warszawie.
Podobne stosunki polsko - żydowskie widzimy w "Rozmowach z katem". Sytuacja ta jednak jest przedstawiana z perspektywy oficera niemieckiego, który walczy przeciwko powstańcom żydowskim.
Trochę inaczej problem ten przedstawia Szczypiorski w swojej powieści "Początek". Również tu Żydzi przedstawieni są jako normalni ludzie. Prezentują oni różne postawy. Od biernej zgody na zagładę, jak Mitelman, po bohaterską postawę walki i solidaryzowania się w walce z cierpiącymi rodakami - Henryczek Fichtenbaum, który wraca do upadającego getta. Większość Polaków stara się im pomóc. Przykładem jest tu Pawelek i jego matka, którzy organizują kryjówki dla Żydów, którym udało się uciec z getta. Czynią to bezinteresownie. Jednak autor pokazuje, że nie wszyscy Żydzi walczą ramię w ramię. Są też wśród nich zdrajcy i kolaboranci, którzy wyszukują dla hitlerowców swoich rodaków w aryjskiej części Warszawy. Ofiarą takiego postępowania pada Irma Seidman. Pokazane jest, że to strach przed śmiercią popycha ludzi do takiego postępowania. W utworze tym autor przedstawia też losy tych, którzy przeżyli wojnę. Spotkali się oni z represjami ze strony polskich władz komunistycznych. Wielu musiało opuścić kraj i udać się na emigrację. Temu okresowi daleko do solidaryzowania się Polaków i Żydów w czasie II wojny światowej.
Wyjątkowo odmienne stosunki polsko - żydowskie ukazane zostały w opowiadaniach Borowskiego. Jest to jednak związane z życiem w obozie koncentracyjnym. Ma to destrukcyjny wpływ na każdego człowieka, powoduje jego zezwierzęcenie, budzi najniższe instynkty. Tylko dlatego są to antagonistyczne stosunki międzyludzkie.
Na tych przykładach widać, że pomimo tego iż stosunki polsko - żydowskie zmieniały się, zachowały one pewną zależność. Tylko wspólne, ciężki losy historii potrafiły zjednoczyć te dwa narody. W czasie pokoju nie darzyły się one wzajemną sympatią. Również w czasach nam współczesnych możemy zauważyć pewne powroty postaw antysemickich.